Риэлтор – дьиэ ырыынагын мэлдьи кэтиир, онон кыбартыыра атыытын, чааһынай дьиэни туттууну билэр идэлээх киһи буолар. Билигин чааһынай дьиэни туттар табыгастаах дуу биитэр кыбартыыра атыылаһар ордук дуу? Дьиэ сыаната төһөүрдүүрүй? Дьокуускай куорат хайа түөлбэтигэр дьиэни ылыахха сөбүй? – о.д.а. ыйытыктаах, дьиэ-уот атыытын эйгэтигэр кимиилээхтик үлэлии-хамныы сылдьар, “JOL Дьиэ” хамсаабат баай-дуол киинин уопуттаах риэлтора Айталы Егороваттан туоһуластыбыт.
– Айталы, ханнык тэрилтэҕэ үлэлии сылдьаҕыный?
– “JOL Дьиэ” эдэр тэрилтэ буолар. 3-с сылын үлэлиир. Ол эрээри аатын ааттаппыт, элбэх дьон дьиэлэнэригэр-уоттанарыгар көмөлөспүт тэрилтэ. Кэлэктииппит үрдүк таһымнаах исписэлиистэрдээх, бары идэбитин толору баһылаабыт дьон буолабыт. Хас биирдии атыылыыр эбийиэктэрбитин үөрэтэн, бэйэбитигэр атыылаһар курдук туох үчүгэй өрүттээҕин, туохха болҕомтону ууруохха сөбүн ыйан-кэрдэн, быһааран, сүбэлээн-амалаан биэрэбит. Килийиэннэрбитин кытары консультацияттан саҕалаан, сөбүлэҥи (сделка) түһэрсиигэ тиийэ барытыгар тэҥҥэ сылдьыһабыт.
– Риэлтор төһө хамнас өлөрөрүй?
– Бу риэлтортан бэйэтиттэн тутулуктаах. Төһө сүүрэн-көтөн, элбэх сөбүлэҥи түһэрсэриттэн (сделка) хамнастанар. Ааспыт сылга үлэм түмүгүнэн, тэрилтэбит иһигэр ыытыллыбыт “Бастыҥ риэлтор” күрэххэ бастааммын, Таилаҥҥа сынньана барар тууру кыайбытым. Онон, бу кыһын дьиэ-кэргэмминээн астына-дуоһуйа сынньанан, сылаа таһааран, сүрдээх үчүгэйдик сынньанан кэллибит. Билигин саҥаттан идиэйэлэнэн, күүс-уох эбинэн, өссө таһаарыылаахтык үлэлииргэ былааннанабын. Бу барыта килийиэннэрим миэхэ итэҕэйэн-эрэнэн үлэлэһиилэрин түмүгэ буолар. Тэрилтэбит үлэһиттэрин маннык өйүүрүттэн бары даҕаны астынабыт. Үлэлииргэ улахан көҕүлүүр күүс буолар.
– Куораппытыгар дьиэ-уот ырыынагын атыыта хайдах балаһыанньалааҕый?
– Дьиэ атыытын ырыынагар “бастакы” (“первичный”) уонна “иккис” (вторичный”) түһүмэхтэргэ арааран үлэлиибит. “Бастакы” түһүмэх – саҥа тутулла турар дьиэлэр, “иккис” – “Киир да олор” барыйаан, урут тутуллубут дьиэлэр. “Иккис” түһүмэх дьиэни ылан көрөр буоллахха, билигин “базовай ставка” ипэтиэкэҕэ бааннар бырыһыаннара үрдүк, 28%-тан саҕаланар. Ол иһин ипэтиэкэнэн дьиэни атыылаһыы бырыһыана аччаата. Олох аҕыйах киһи билигин ипэтиэкэнэн дьиэни ылар. Ылар эбит да буоллахтарына, улахан аҥаара бэйэлэрин харчылара, онтон эбиискэ курдук ипэтиэкэ харчытын туһаналлар. Билигин “вторичнай” ырыынакка дьиэ атыыта уу харчынан үчүгэйдик атыыга барар. Ол курдук, анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтара, тулаайахтар, маны тэҥэ хаарбах дьиэттэн көһүү бырагырааматынан Тутуу министиэристибэтэ биэрэр сэртипикээтинэн ылаллар. Дьиэ сыаната “вторичнай” ырыынакка 110 тыһ. – 150000 тыһ.солк. диэри халбаҥныыр. Бу биллэн турар, дьиэ хаһан тутуллубутуттан, хайдах миэстэҕэ турарыттан тутулуктаах.
“Первичнай” ырыынак тутулла турар таас дьиэҕэ кыбартыыраны атыылаһыы уонна чааһынай дьиэ тутуута диэҥҥэ арахсар. Саҥа таас дьиэ атыыта хамаҕатык барар. Арай субсидия чааһыгар баан анал бырагырааматын тохтотон ылбытыгар, тутуу кыратык тохтуу сылдьыбыт түгэнэ баара. Уһук Илиҥҥи 2%-наах уонна дьиэ кэргэҥҥэ бэриллэр 6%-наах бырагыраама чэрчитинэн атыы сүрүннээн барар.
– Чааһынай дьиэ тутуутугар тохтоотоххо... Ханнык эмит бырагыраамалар, чэпчэтиилэр бааллар дуу?
– Чааһынай дьиэ тутуутугар сыһыаннаан эттэххэ... Манна тутуу хампаанньатынан дьиэ туттарыахха эбэтэр бэлэм дьиэни юридическай сирэйтэн ылыахха сөп. Маннык ньыманан тыа сиригэр эмиэ туһаналлар. Онон барыта “индивидуальнай”.
Чааһынай дьиэни туттарга эппитим курдук, чэпчэтиилээх – Уһук Илиҥҥи уонна дьиэ кэргэн ипэтиэкэтин туһаныахха сөп. “Бэйэм дьиэ туттабын” (самострой) диир дьоҥҥо эрдэ элбэх баан үлэлиир этэ. Онтон билигин биир эрэ баан үлэлиир буолла. Ол – “Алмаасэргиэнбаан”. Онтон атын бааннар бары тохтоотулар, “эскроу-счет” хайысханан үлэлиир буоллулар. Бу олус үчүгэй уларытыы киллэрдилэр, тоҕо диэтэххэ баан хонтуруоллуур буолар.
“Эскроу-счет” туһунан быһаардахха... харчы бу счекка киирэн “блоктанар”. Тутар хампаанньа дьиэтин тутан бүтэрэн, дьиэни туттарааччы уонна тутааччы икки өттүттэн сөбүлэһиигэ илии баттаатахтарына эрэ бу “эскроу-счет” арыллар уонна харчы туппут хампаанньаҕа барар. Ол иһин маннык ньыманы киллэрбиттэрэ үчүгэй – албыннааһын, түөкүннээһин суох буолуоҕа. Ол иһин куттаммакка, билигин чааһынай дьиэни туттарыахха сөп.
– “Эскроу-счет” туһунан эбии илдьиритэн кэпсиириҥ буоллар...
– Бу дьиэ туттарааччы киһи аатыгар арыллар баан счета. Манна туттарааччы киһи аан бастаан угар (первоначальный взнос) уонна кирэдьиитинэн ылбыт харчыта сытар. Тутар хампаанньа сакаасчыт дьиэтин тутан баран, икки өттүттэн сөбүлэҥ түһэрсэн аагы баттаһаллар уонна ол аактарын илдьэ бааҥҥа тиийдэхтэринэ баан счету арыйар. Ол эрэ кэннэ туппут хампаанньа харчытын ылар. Ол иһин, бэйэтэ үптээх, ааттаах-суоллаах, эрэллээх, өр кэмҥэ үлэлээбит тутуу хампаанньатыгар итэҕэйэн үлэлэһэр ордук. Онон “эскроу-счет” олоххо киирбитэ үчүгэй, хонтуруол баар буолар.
Бары билэрбит курдук, урут “бэйэм күүспүнэн дьиэ туттабын” диэн “самострой” диэн баара. Онно дьиэ туттарга баан харчы биэрбитин, ону туппутунан дьиэ туттарааччы тутуу хампаанньатыгар барар уонна уу харчынан биэрэн кэбиһэрэ. Судургутук икки өттүттэн сөбүлэҥ түһэрсэллэрэ. Түмүгэр тэрилтэлэр эстэн, моҥкуруут барбыттара баар суол. Онтон билигин “Эскроу-счет” чааһынай дьиэни тутууга олоххо киирдэ. Бу хайысха күүскэ, үчүгэйдик үлэлээн бардаҕына моҥкуруут барыы, албыннааһын, түөкүннээһин суох буолуо.
– Риэлторы кытта үлэ хайдах быһыылаахтык барарый?
– Бастаан килийиэни консультацияҕа ыҥырабын. Кини балаһыанньатын: ханна, хас сыл үлэлээбитин, дьиэ кэргэнин туһунан билсэбин уонна киниэхэ сөптөөх бырагырааманы булабын. Холобур, учууталынан үлэлиир буоллаҕына, кыра 2%-наах Уһук Илиҥҥи бырагырааманан сиэттэрэбин.
Саамай үчүгэй бырагыраама – учууталларга, мэдиссиинэ үлэһиттэригэр, анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар, АЛРОСА, Ростелеком үлэһиттэригэр уонна эдэр дьиэ кэргэннэргэ көрүллэр. Бу араҥа үлэлээбитэ 3 ый (эрдэ 5 сыл этэ) үлэ ыстаастаах буолуохтаах. Онтон анал байыаннай дьайыыга сылдьыбыттартан ыспыраапка ирдэнэр.
– Эдэр дьиэ кэргэннэргэ кимнээх киирсэллэрий?
– 36 саастарын туола илик эдэр ыал эбэтэр оҕолоох соҕотох ийэ, аҕа дьон киирсэллэр.
– Билигин дьон ипэтиэкэни ыларга ханнык бырагаамалары хото туһанарый?
– Бу – 2%-наах Уһук Илиҥҥи ипэтиэкэ уонна дьиэ кэргэн 6%-наах ипэтиэкэтэ. Онтон “базовай” бырыһыана үрдүк, ставката 28%-тан саҕаланар, ол оннугар “Киир да олор” барыта бэлэм дьиэни атыылаһаҕын. Холобур, мин эн дьиэҕин маннык ньыманан атыылаһыахпын сөп. Саҥа тутуллубут дьиэ буолбатах буолан, чэпчэтиилээх бырагырааманан кыайан атыыламмат.
– Оччотугар олорор дьиэбин хайдах атыылыыбыный?
– Дьиэҕин атыылыыр буоллаххына үрдүк бырыһыаннаах “базовай” ставканан эрэ атыылаһаллар. Эбэтэр сэртипикээтинэн уонна уу харчынан.
– Чааһынай дьиэни ханнык бырагырааманан туттуохпун сөбүй?
– Мин иннибэр педагог кэлэн олорор, кини Уһук Илиҥҥи ипэтиэкэнэн (2%), оттон оҕолоох ыал дьиэ кэргэн (6%) бырагырааматынан туттарыахтарын сөп. Онтон биэнсийэлээх биитэр атын эйгэ үлэһитэ “базовай” эрэ ставканан дьиэ туттар кыахтаах.
– Дьиэни атыылаһарга, туттарга кирэдьиити ылыы – хабалаҕа киирии тэҥэ буоллаҕа.
– Улахан ставкалаах кирэдьиити ылан, кыайан төлөөбөккө хабалаҕа киириэххэ сөп. Онтон чэпчэтиилээх, кыра бырыһыаннаах ипэтиэкэ олус табыгастаах, эбии төлөбүрэ (переплата) кыра буолар. Ким даҕаны эйиэхэ 6 000 000 сууманы 20 сылга иэс биэрбэт буоллаҕа. Ол иһин, маннык чэпчэтиилээх бырагырааманан туһаныахха наада.
Тус бэйэм “оҕону дьиэлиэххэ-уоттуохха наада” диэн санааҕа сөпсөһөбүн. Бу бэлэмҥэ үөрэтии диэн буолбатах, кини манан тирэхтээх буолар. Эһиги кинини дьиэнэн хааччыйдаххытына, 20-чэ сылы быһа тэрилтэҕэ үлэлээн, эдэр сааһын бараабат. Кини иннигэр атын кыахтар үөскүүллэр. Онон оҕолоргутун дьиэлээн-уоттаан, бигэ тирэхтээх оҥоруҥ диэм этэ.
– Эһиги риэлтордар дэнэр дьон дьиэ-уот тутуутун билиҥҥи балаһыанньатын билэ сырыттаххыт.
– Мин риэлтордаабытым 5-с сылыгар барда. Уһук Илиҥҥи ипэтиэкэ олоххо киириэҕиттэн үлэлээн саҕалаабытым. Үлэлээбит кэмим устата уларыйыы бөҕөтө таҕыста. Дьиэ туттуута, туттарыыта күүскэ бара турар. Манна ааттаах-суоллаах, эрэллээх тутуу хампаанньатын кытта үлэлэһэн, дьиэни туттарыахха наада. Бэҕэһээ эрэ арыллыбыт, сыаналарынан көөчүктээн ыҥырар тутуу тэрилтэтигэр эрэммэт ордук.
Дьокуускай куоракка дьиэ тутуута балысханнык сайдар. Куоракка ханна баҕарбыт сиргэр дьиэ ылар кыах элбээтэ. Манна тугу сүбэлиэм этэй? Дьиэ атыылаһарга ыраах болдьохтоох дьиэни ылбакка, кылгас кэм иһигэр ол эбэтэр 2025–2027 сылга тутуллан бүтэр болдьохтоох дьиэлэргэ санааҕытын уураргыт наада. Маны тэҥэ кыбартыыра иэнигэр сүрүн болҕомтоҕутун ууруҥ. “Буоллун-хааллын” диэн кыракый устуудьуйа ылбакка, атыылаһар буоллаххытына, дьиэ иэнин көрөн былааннаан атыылаһыҥ. Дьиэ атыылаһарга иэнигэр улахан болҕомтоҕутун ууруҥ диирим төрүөтэ – быраактыка көрдөрөрүнэн, эдэр ыал хаттаан кэлэр түбэлтэтэ тахсар. Ол курдук, аҕыйах сыллааҕыта мин өҥөбүнэн туһанан дьиэ ылбыт эдэр ыал “Кыбартыырабытын атыылаан биэр эрэ, 2 оҕолоннубут, баппат буоллубут” диэн кэлэллэр. Ол иһин эдэр килийиэннэрбэр мэлдьи этэбин “Атыылаһар дьиэҕит иэнин көрөн атыылаһыҥ” диэн. Кэнники кэмҥэ эдэр ыал чааһынай дьиэни туттан, олохсуйара элбээтэ. Бу олус үчүгэй.
– Эйиэхэ сылдьыбыт килийиэн хаттаан кэлэр түгэнэ баар дуу?
– Баар бөҕө буоллаҕа. Оннук түгэн элбэх. Холобур, биир ыалга 3-түү сөбүлэҥи (сделка) түһэрсэн турабын. Ол курдук, кыбартыыраларын атыылыыбыт, ол харчыларын аҥардаан икки кыбартыыра оҕолоругар атыылаһаллар. Онон этэргэ дылы, бу дьиэ кэргэҥҥэ мин чааһынай тиис бырааһа курдук оруолга сылдьабын. Дьон итэҕэллэригэр киирэрбиттэн астынабын.
– Сири атыылыырынан эмиэ дьарыктанаҕын?
– Сиргэ эмиэ үлэлэһэбин. Сир, этэргэ дылы, ас-таҥас көрдөөбөт, наһаа үчүгэй, инвестиция буолар. Сиргэ сыана сылтан сыл улаата турар. Онон кыах баар буоллаҕына, хастыы даҕаны сири ылан кэбиһиэххэ наада. Оҕолорго, сиэннэргэ анаан. Манна эбии босхо бэриллэр Кэлэр көлүөнэ ыччаттарбытыгар анаан Уһук Илин гектары эмиэ туһаныахха наада.
– Чааһынай дьиэни кыбартыыраҕа атастаһар буоллахпына...
– Атастаһыы бэрээдэгэ (обмен) диэн баар. Чааһынай дьиэни кыбартыыраҕа атастаһыахха сөп. Оннук түгэн элбэх. Ким эрэ кыбартыыраҕа олороруттан салҕан, тэлгэһэлээх чааһынай дьиэҕэ баҕарар, ким эрэ чааһынай дьиэҕэ олорон, кыайан көрүммэт, сороххо көрүүтэ-истиитэ кыаллыбат буолар. Хамсаабат баай-дуол күн-түүн сыаната үрдүүр, өтөрүнэн түһэрэ биллибэт. Онон үптээх-харчылаах киһи сири, дьиэни-уоту хамсаабат баайга-дуолга кубулутара – билиҥҥи олох ирдэбилэ. Онон судаарыстыба биэрэр чэпчэтиилээх ипэтиэкэтин, оҕо төрөөһүнүгэр биэрэр хапытаалларын барытын бириэмэтигэр сөптөөхтүк туттан, дьиэлэниҥ-уоттаныҥ диэн ыҥырабын.
Кэпсэттэ Саргылаана БАГЫНАНОВА.
