Виталина Попова – Таатта биир кэрэ сиригэр, ыраас уулаах, сайынын кытыла сардаананан сандааран көрүөхтэн кэрэ көстүүлэнэр Амма өрүс үрдүгэр турар Уус Амма нэһилиэгин Чымынаайы сэлиэнньэтигэр олорор эдэр пиэрмэр.
- Виталина, эйигин ыҥырыа иитиитинэн дьарыктанаргын истэммин, бу салаа туһунан кэпсэтиэхпин баҕардым. Хаһааҥҥыттан ыҥырыа иитиитинэн дьарыктанаҕын, хайдах саҕалаабыккыный?
- Мин орто үөрэх кыһатын бүтэрбит сылбыттан пиэрмэр хаһаайыстыбатын тэриммитим. Төрөппүттэрим сүөһү көрүүтүнэн, хортуоппуй үүннэриитинэн дьарыктаналлара. Төрөппүттэрим дьыалаларын салҕаан, хаһаайыстыбаны бэйэм илиибэр ылбытым. Пиэрмэр буолбутум номнуо уон сыл буолбут эбит. Сүөһү иитиитинэн, хортуоппуй олордуутунан, бурдугу үүннэриинэн дьарыктанабын. Бурдугу “зеленкалаан” ылабыт. Онтон ыҥырыаны ииппитим быйыл төрдүс сайыным буолар. Ыҥырыаны аттынааҕы ыалларбыт иитэллэрэ. Ийэлэрэ Розалия Гаврильевна “ыҥырыа иитэн, мүөт оҥоруутунан боруобалаан дьарыктанан көрбөккүн дуо” диэн сүбэ быһыытынан ыйыппыта. Ол күнтэн ыла ыҥырыа ииттэр санаанан ыалдьыбытым. Биир күн “кырдьык даҕаны, Аммам мүөттээх салгына ыҥырыа иитэргэ бэйэтинэн тирэх, көмө буолуо” диэт, олоххо киллэрэргэ санаммытым. Розалия Гаврильевна кырачаан оҕону хаамарга үөрэтэр курдук, миигин сиэтэ сылдьан, ыйан-кэрдэн биэрбитэ. Бастакы сайыммытыгар икки пчелопакет атыылаһан, отводок таhааран, түөрт уйаны туруорбуппут. Киһи соһуйуох элбэх мүөтү ылан, олус үөрбүппүт, астыммыппыт баара. Кырдьыга даҕаны, төрөөбүт дойдуҥ туохха да тэҥнэммэт салгынынан, дыргыл сыттаах сибэккитин сүмэһинин хомуйан, мүөт оҥорон таһаарара дьикти.
- Ыҥырыа көрөргө-истэргэ төһө судургунуй?
- Ыҥырыа – айылҕа айыыта. Онон бэйэтин эйгэтигэр сылдьар көйүүр. Оҕо сылдьан тигээйи тигиэ диэн куттанар буоларбыт. Ол иһин да буолуо, бастаан хайдах эрэ саллыбытым. Биир тигээйигэ тиктэрэр айыкка ыарыылаах, тыһыынчанан тигээйи ииттэр буоллахха... Хата харса суоҕум киирэн, үлэбин кэҥэтэн испитим. Хаһан да дьарыктамматах дьарыгым буолан, сыыһа-халты хамсаныы баар этэ. Элбэх билиини кинигэттэн сомсубутум, дьонтон да сүбэлэтэрим. Үһүс сайыммар сыыһаларбын туоратарга үлэлээн, түмүк оҥостон, үлэм түмүгэ дьэ көстүбүтэ. Онуоха диэри мип-минньигэс мүөтү оҥорон таһаарыам диэн, илэ харахпынан көрүөхпэр диэри, хайдах эрэ итэҕэйбэт курдугум. Ити барыта билиим тиийбэтиттэн буоллаҕа эбээт. Ыҥырыа айылҕа уларыйыытын, эмсэҕэлээһинин бастакынан биллэрэр үөн-көйүүр буолар. Үүнээйини ыҥырыа куоппаһырдыбатаҕына, үүнээйи үүммэт, устунан хамсыыр харамай симэлийэр. Олорор планетабыт экосистематыгар оннук улахан суолталаах. Этэргэ дылы, айылҕа сорҕото буолан, иитэргэ судургу. Бэйэтин дьиэтигэр сырыттаҕа. Иитии ыҥырыа тас дьүһүнэ, кээмэйэ кыра. Сыыһа туттуу ханна барыай, элбэхтэ ытыттарбытым, ол эрээри оҕолуу куттаммыт санааҥ өр буолбакка ааһар эбит.
- Ыҥырыаларгын ханна тутаҕын? Бэйэ мүөтүн амтанын уратытын хайдах билэҕин?
- Биһиги ыҥырыабытын Амма күөх көбүөр тэлгэнэ сытарын курдук буола киэркэйэр алыптаах сиригэр, өбүгэлэрбит тоҕуоруһан олохсуйбут Уодай сиригэр тутабыт. Уодай – урут дэриэбинэ этэ, кэлин сайдыыга суураллан, билигин сайылык сирэ буолан турар. Оттуур сирбит онно баар. Онтон, амтана диэҥҥэ, дойду мүөтэ амтана минньигэһигэр, биир да буккааһа суоҕугар сытар. Аны доруобуйаҕа туһатын, аска туттулларын ааҕан сиппэккин. Итии дойдуга анаан иитэн, ол дойду брендин оҥороллор. Өрөспүүбүлүкэбитигэр дьарыктанар дьон ааттара иһиллэр, өссө эбиллиэ турдаҕа. Аны буоскаттан сүһүөх мааһа кытта оҥорон атыыга таһаарбыттара. Толкуй, баҕа баһыйыытынан, төрөөбүт дойдум мүөтүн дэлэтиигэ ылсыбытым.
- Мүөтү ханнык ыйтан хомуйаҕын? Олохтоохтор мүөтү төһө хамаҕатык атыыластылар уонна төһө барыһы ыллыҥ?
- Мүөтү от ыйыттан хомуйан саҕалыыбыт. Суштаах раамкаларын мүөтүнэн толорон, буосканан бэчээттээн истэхтэрин аайы, көрө сылдьан хомуйан иһэбит. Сибэккилээх сайын от оттонуор диэри күүскэ хомуйуллар. Онно тута хамсаныахтааххын. Билэрбит курдук, Сахабыт сирэ кылгас сайыннаах. Бэс ыйыгар сибэккибит сибэккилиир, ол кэми мүччү тутумуохха наада. Былырыын мүөппүт “Витамед” диэн сүрэхтэнэн атыыга хамаҕатык барда, онон барыс ыллыбыт. Олохтоохтор бэйэ мүөтүн атыылаһарга үөрэннилэр. “Чахчы туох да эбилигэ суох мүөт дуо” диэн ыйытааччылар кытта бааллар. Ленскайга тиийэ мүөтүм барбыта, онно астынабын эрэ.
- Кыһынын ханна тутаҕын? Тугунан аһыылларый?
- Биһиги хаһаайыстыба биир сүрүн үлэтинэн хортуоппуйу үүннэрии буолар. Өрүстээх сиргэ буорбут кумаҕа элбэҕэ, сымнаҕаһа, оҕуруот аһын үүннэрэргэ табыгастаах. Хортуоппуйу сайын саҕаланыыта олордоҕун, сыыс от ыраастыыгын, буорун көбүтэн биэрэҕин. Бурдугуҥ үүнэ турар. Билигин тиэхиньикэ үйэтэ буоллаҕа. Үлэм ити хайысхаларын кытта бииргэ тутан, кэлим үлэ оҥорон таһаардым. Сайын муҥутаан алта уонтан тахса уйаны тута сылдьыбыппыт. Кыһын күүстээхтэрин эрэ кыстатабыт. Биир кыһын хортуоскам бадыбаалыгар кыстаппытым, иккис кыһын ыал дьиэтин уларсыбытым. Ол эрэн, билиим тиийбэккэ, уопут суоҕуттан иккис кыстыгым кыаттарбатаҕа. Санаа түһэриитэ суох, салгыы үлэбин саҕалаабытым. Хаалбыттартан үчүгэй туруктаахтары талан, мөлтөхтөрү чыыскалаан турабын. Билиҥҥи туругунан этэҥҥэ курдуктар. Кыһынын үксүн бэйэлэрэ мунньубут мүөттэрин сииллэр уонна кыратык сироп оҥорон эбии аһатаҕын. Бэйэлэригэр анаан туспа дьиэ (омшанник) тутар былааннаахпыт. Үөрэх этэринэн уу-чуумпуга, хараҥаҕа олоруохтаахтар.
- Инникитин бу салааны сайыннарар баҕалааххын дуо?
- Баҕа баһаам, былаан элбэх. Пиэрмэр хаһаайыстыба биир салаатын быһыытынан инникитин тэнитэр, дэлэтэр санаалаахпын. Туризмҥа да ылсар санаа баар. Кылаабынайа үлэ быһыытынан ылсан, ылынан иһиэххэ эрэ наада. Онно айылҕабыт бэйэтинэн көмөлөһөн биэрэр күүс буоллаҕа. Онуоха, үчүгэйэ диэн, ыҥырыаны иитии уустуга, ороскуота суох, төттөрүтүн барыһы эрэ аҕалар хайысха эбит. Сахабыт сирин хас биирдии ыала ыҥырыа иитиитинэн дьарыктаныан сөп эбит диэн санааҕа кэлэн олоробун.
- Түмүккэ дьоҥҥо тугу этиэҥ этэй?
- Улахан өйөбүлү, көмөнү дьиэ кэргэним, доҕотторум оҥороллор. Соҕотох киһи тугу да кыайбат. Кинилэр көмөлөрүн киһи ааҕан сиппэт. Төрөппүттэрбэр, бииргэ төрөөбүттэрбэр, доҕотторбор, саҥа хайысханы сайыннарарбар салайан биэрбит Розалия Гаврильевнаҕа махталым муҥура суох. Бука барыларыгар табыллыыны, чэгиэн доруобуйаны баҕарабын!
Бу курдук быйаҥнаах хочолордоох Амма эбэ биэрэгэр турар Чымынаайы сэлиэнньэтин олохтооҕо Виталина Попова күүстээх санаатынан фермерскай хаһаайыстыбата үлэлии турар, чэчирии сайдар. Биир дойдулаахпытыгар ситиһиини, саҥа саҕахтары арыйарыгар, кыаҕырыыны баҕарабын.
*Интервьюну "Байдам" сурунаал 2025 cыллааҕы 2-с нүөмэриттэн ыллыбыт. Уйгуну-быйаҥы уһансар саха урбаанньыттарын, пиэрмэрдэрин, уус дьонун туһунан сурунаалы сыл иккис аҥаарыгар сурутарга тиэтэйиҥ. Сурунаалы 8 (968) 150-67-15 нүөмэринэн эрийэн тэйиччиттэн сурутуохха сөп.
Вера Канаева.
