Дьокуускайдааҕы художественнай училище (дир. К.П. Гаврильев) быйыл тэриллибитэ 80 сылын бэлиэтиир. Улуу Кыайыыны кытта тэҥ саастыылар. 80 сыл эттэххэ дөбөҥ. Бу сыыппара иһигэр училище кэрдиис кэмин устуоруйата кэпсэнэр. Онно дириҥээн тохтуу барбаппын. Бары да билэрбит курдук, бу училищеттан Саха сирин аан дойду таһымыгар таһаарбыт, ааттаппыт, кыһыл көмүс буукубанан суруллар биллиилээх худуоһунньуктары, ускуустуба айар дьонун бары даҕаны ааҕа билэбит.
Санаам хараастан, айманан...
...Дьиҥинэн эттэххэ, үбүлүөйдэринэн “позитивнай” матырыйаал бэлэмнии үөрэ-көтө кэлбитим. Чаас кэриҥэ устудьуоннар үөрэнэр кыараҕас кэбиниэттэрин, мастарыскыайдарын, эбиитин өрөмүөн ыытыллыбатаҕа ырааппыт дьиэ истиэнэтин, үрдүн испиэскэтэ көөрөттөн түспүтүн көрөн, санаам түһэн, уулуссаҕа тахсабын уонна “Тас өттүттэн дьып-дьап көстүүлээх дьиэни” итэҕэйбэтэхтии көрөбүн.
Элэктэриичэскэй ситим эргэрэн, баһаарынай сулууспа хардырҕаччы ыстарааптаан иһэр эбит
Чэ, ол туһунан саас-сааһынан кэпсиэххэ...
Ааспыт нэдиэлэ бүтэһик күннэригэр училище 80 сыла туоларынан сибээстээн, миэстэтиттэн репортаж оҥорор санаалаах, үйэбэр хаһан да үктэнэн көрбөтөх тэрилтэм модьоҕотун атыллаан, үлэлии-хамсыы олорор иккис этээстэригэр тахсабын. Көрүдүөргэ харах халтарыйа көрөр араас ис хоһоонноох, дьэрэкээн хартыыналар кэчигирэччи ыйаммыттарын, сөҕө-махтайа көрөбүн, ардыгар үөрүүбүттэн саҥа аллайабын. Дьэ, уруһуйдуур, айар-тутар да буолар эбиттэр...
Көрүдүөр кыараҕаһыгар хараҕым быраҕыллар. Аттыбынан дорооболоһон устудьуоннар ааһаллар. Икки буолан аастахтарына, кэтиллимээри халты хаамаҕын, оннук кыараҕас көрүдүөр. Сэмээр испиэскэтэ көөрөттөн турар истиэнэни көрөн ылабын. Хантан билиэм, сэрэйиэм баарай, бу хартыыналар кэннилэригэр эркиннэрэ маннык мөлтөх туруктааҕын?!
Училище кыараҕас көрүдүөрэ
Көөрөттө турар сыбах, кутталламмыт уот ситимэ
Салгыы училище билим-айар үлэҕэ дириэктэри солбуйааччы Н.С. Григорьев кэбиниэтигэр киирэбин. Кэбиниэт иһэ толору уруһуйдар, сэлии муоһа оҥоһуктар уо.д.а. уруһуй эйгэлээх дьон туттар “атрибуттара” толору. Эмиэ кыракый кэбиниэт. Николай Степановичтыын училищены кэрийэ сылдьан, үлэлэрин-хамнастарын, устудьуоннар үөрэнэр усулуобуйаларын билсэбин.
Училище 3-с этээһи уонна бастакы этээскэ кыра иэни ылан үлэлии олорор. “Саҥа таас дьиэ тутуутун бачча кэм устата туруорсубатаххыт дуо?” – диэн ыйытабын. Николай Степанович “туруорсабыт даҕаны, хамсааһын суох” диэн эппиэттиир. Баппат буоланнар, училище 3-с этээһигэр баар болкуону ылан олороллор эбит. Дьэ, манна баар эбит – 21-с үйэ амырыын көстүүтэ. Ардах, хаар уутугар сиигирэн, сытыйбыт-ымыйбыт истиэнэ! Устудьуоннар барахсаттар дьарыктарын үгэнэ – ким уруһуйдуур, ким сынньанар, төгүрүччү олорон кэпсэтээччилэр да бааллар.
Маннык усулуобуйаҕа устудьуоннар үөрэнэллэр
Үөһээ өһүө уонна истиэнэ штукатурката көөрөттөн, киһи төбөтүгэр түһэр кутталламмыт. Дьиэ элэктэриичэстибэтэ, розеткалара лаппа эргэрбитин, онтон сылтаан көмпүүтэрдэрэ, тиэхиньикэлэрэ алдьанарын кэпсииллэр. Хас сыл аайы баһаарынай сулууспалар кэлэн, “хардырҕаччы” ыстарааптаан иһэллэр эбит. Буолумуна, баһаар өттүнэн сэрэҕэ бэрт буоллаҕа. Училище түннүгэ барыта былыргы: аныгы былаастык түннүк сыта да суох. Дьиэ ис туруга мөлтөһүөр, саатар, хапытаалынай өрөмүөн ыытыллыбатах.
Салгыы устудьуоннар үөрэнэр, дьарыктанар мастарыскыайдарын, кэбиниэттэрин көрөбүт. Художественнай металлар мастарыскыайдарыгар киирэбит. Кыргыттар ыстаныакка тугу эрэ оҥорон букунаһаллар. Быыллаах соҕус дьарыкка мастарыскыай кыараҕаһа көстөр. Живопись мастарыскыайгар 5–6 устудьуон “натурщиктыы” олорор эдэр кыыһы уруһуйдуу сылдьалларыгар түбэһэбин. Кырааска сыта тунуйбут кэбиниэккэ, мэктиэтигэр, салгын тиийбэккэ дылы. Муосчуттар мастарыскыайдарыгар аалан үлэлиир буолан, тыаһа-ууһа сүрдээх. Муоһунан быһан, кыһан, оҥорон таһаараллар. Декоративнай-прикладной отделениены быйыл бүтэрэр устудьуоннар эскиистэринэн дьупулуомнарын үлэтин оҥоро олороллор. Быйыл живопись отделениетын 12 оҕо үөрэнэн бүтэрэр. Биир кыыс, түннүк аттыгар улахан баатымаҥҥа кыһаллан-мүһэллэн, турукка киирэн уруһуйдуу турар. Дьөрү аралдьыйбата даҕаны. Оннук умсугутуулаах буоллаҕа айар үлэ абылаҥа.
Маннык уустук балаһыанньаҕа үөрэнэ, үлэлии олороллор училище устудьуоннара, үлэһиттэрэ. Чахчы даҕаны, устудьуоннарга үөрэнэллэригэр, айарга-тутарга усулуобуйа тиийбэт эбитин илэ хараххынан көрдөххүнэ эрэ итэҕэйэр эбиккин.
Бэйэлэрин күүстэринэн...
Николай ГРИГОРЬЕВ, билим-айар үлэҕэ дириэктэри солбуйааччы, худуоһунньук-кыраапык идэлээх (АГИКИ):
– Училищеҕа үлэлээбитим 7-с сылым. Сүрүн кыһалҕабыт – бас билэр дьиэбит суоҕа. Бу дьиэҕэ олох баппаппыт. Көрөргүт курдук, кыараҕас баҕайытык олоробут. Үөрэнэр кэбиниэттэр, дьарыктанар мастарыскыайдар кыараҕастар. Бэйэбит бас билэр киэҥ-куоҥ дьиэлээхпит-уоттаахпыт буоллар, үүнэрбитигэр, сайдарбытыгар төһүү күүс буолуо этэ.
Инникитин саҥа дьиэлэнэрбит былааҥҥа бакаа суох. Дьиҥинэн, уруккуттан туруорсуу баар эрээри, үөһээ салалта өттүттэн этии суох.
Араас граҥҥа кыттан, үп-харчы сүүйэбит. Урут училищебыт үлэлээн олорбут Крупская уулуссатын 3/2 дьиэтигэр (Эргэ куорат) историческай сирбитигэр-уоппутугар 5 мөл. суумаҕа грант сүүйэн, бэйэ күүһүнэн территорияны ыраастаан, эбии тутуу дьиэни көтүрэр үлэни ыыттыбыт. Устудьуоннарбыт кыараҕас училищеҕа симиллэн олорботторун курдук, ити сирбитигэр сайыҥҥы өттүгэр быраактыканы ааһалларыгар декоративнай-прикладной ускуустуба креативнай мастарыскыайа оҥоруохпут диэн былаанныыбыт.
5 сыл анараа өттүгэр, 75 сылбытыгар, Ярославскай уулуссаҕа турар реальнай училищены биэрбиттэрэ. Билиҥҥэ диэри туох даҕаны быһаарылла илик. Ол сирэ-уота училище балаансатыгар турар.
2023 сыллаахха “Придумано в России” федеральнай бырагырааманан “Развитие культуры” диэн түһүмэххэ грант суруйан, 45 мөл.сүүйэн, “Школа креативных индустрий” диэн эбии үөрэхтээһин оскуолатын арыйан үлэлэтэ олоробут. Онно билигин 12 саастарыттан үөһэ 5-с, 10-с кылаас 120 үөрэнээччитэ куруһуокка дьарыктаналлар. Сыл аайы 60-нуу оҕону ылан, босхо үөрэтэбит. Манна 3 устуудьуйа – хаартыска-видео оҥорон таһаарыы, анимация уонна дизайн дьарыктар бааллар.
Училище тэриллэн үлэлээбитэ 47-с сылыгар (!) 1992 сыллаахха Киров уулуссатын 23а аадырыһыгар, муусука училищетын дьиэтин 3-с этээһигэр 2041 кв.м иэннээх сиргэ “дьукаах” быһыытынан киирэллэр. Оччотооҕу кинилэр үөрүүлэрин көрбүттээҕэр, сэрэйбит ордук. Эргэ куоракка баар Крупская уулуссатыгар үлэлээн, үөрэнэн олорбут дьиэлэринээҕэр бүтүн дыбарыаска кэлбит саҕа сананнахтара буолуо.
Реальнай училищены уонна Эргэ куоракка баар урукку сирин-уотун училище балаансатыгар биэрбиттэр
Николай Григорьевтыын кэпсэтэн, училищены көрөн-истэн баран, аа-дьуо Ярославскай уонна Кулаковскай быһа охсуһууларыгар быраҕыллан турар икки этээстээх таас дьиэҕэ (норуокка биллэринэн былыргы реальнай училище) тиийэбин. Урут манна СГУ инженернэй-тэхиниичэскэй факультета (ИТФ) үлэлээн олорбута. 75 сыллара туоларыгар бу дьиэни сирдиин-уоттуун, аттыгар турар дьиэлиин (бу дьиэҕэ аҕыйах сыллаахха диэри миграционнай сулууспа үлэлии олорбута) училищеҕа “бэлэх” кэриэтэ биэрбиттэр. Тас өттүттэн эргиччи олбуордаабыттар, хатаабыттар. Онон урукку курдук тастан киирии тохтообут бадахтаах. Онно баар сирин, дьиэтин-уотун нолуогун училищелар балаансаларыгар ылан, мантан инньэ төлүөхтээхтэр эбит.
Салгыы Эргэ куоракка баар Крупская уулуссатын 3/2 нүөмэрдээх дьиэтигэр тиийэбин. Билиҥҥи дьиэлэригэр көһөн тиийиэхтэригэр диэри училище бу аадырыска бэрт уһун кэмҥэ үлэлээн-хамсаан олорбут. Эбии тутууну оччотооҕу устудьуоннар бэйэлэрэ туппуттар. Урут бу дьиэҕэ биллэр судаарыстыбаннай уонна бэлитиичэскэй диэйэтэл, 1938–1947 сылларга САССР Үрдүкү Сэбиэтин Бүрүсүдьүүмүн Бэрэссэдээтэлинэн үлэлии сылдьыбыт С.П. Сидорова олорбут. Онон кини олоро сылдьыбыт дьиэтэ устуоруйа кэрэһитэ буолан турар. Билигин бу дьиэ гааһа, уота суох. Тэлгэһэ иһин көрдөххө, хомуйуу үлэтэ бара турар. Историческай дьиэ ааннарын, күрүөлэрин көтүрэн аҕалан, реставратор идэтигэр үөрэнэр устудьуоннар чөлүгэр түһэрэ сылдьалларын кэпсииллэр. “Старый город-2” бырайыакка киирсээри, училищеларын устуоруйа кэрэһитэ буолбут сиригэр-уотугар сайын аайы мунньустан үлэлииллэр, тоҕо диэтэххэ, бу сир кинилэр бас билиилэригэр сыһыарыллан сылдьар.
“Кыайыыны кытта тэҥ саастаах училище бас билэр дьиэбит суох” дэһэллэр үлэһиттэр
Вячеслав АРТАМОНОВ, худуоһунньук-живописец, ССРС култууратын туйгуна, СӨ ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ, РФ орто анал үөрэхтээһинин туйгуна:
– Училищеҕа үйэм тухары баарбын диэххэ сөп, олоҕум барыта бу училищены кытта ыкса сибээстээх. Ол курдук, 16 сааспыттан 1964 сылтан 1969 сылга диэри 4 сыл манна үөрэммитим. Оччолорго уһуйааччыларбыт фронтовик учууталлар этэ – С.З. Александров, Л.А. Ким, М.Новиков, о.д.а. Училище истиэнэтиттэн Саха сирин ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустубатын аан дойду таһымыгар ааттаппыт Афанасий Мунхалов, Валериан Васильев курдук киэн туттар, сүдү ааттаах-суоллаах дьон үөрэнэн, иитиллэн тахсыбыттара. Кинилэр кэннилэриттэн ааттара дорҕоонноохтук ааттаммыт, өрөспүүбүлүкэни аатырда сылдьар дьоммут эмиэ элбэхтэр. Институту үөрэнэн бүтэрэн, училищеҕа үлэлии кэлбитим. 60-с сылларга Залог түөлбэтигэр кып-кыра дьиэҕэ үөрэммиппит уонна онно кэлэн үлэбин саҕалаабытым.
Училищебыт өрөспүүбүлүкэ биир саамай кырдьаҕас үөрэх тэрилтэтинэн биллэр. Кыайыы буола илигинэ, Дьокуускай куоракка училищены арыйар туһунан Сталин илии баттааһыннаах тэлэгирээмэ кэлэн турар. Онтон 1945 сыл сайыныгар 50 устудьуону ылан, үөрэх дьыла саҕаламмыт.
Быйыл 44-с сылбын училищеҕа үлэлиибин. Бу дьиэҕэ Залогка баар дьиэбититтэн көһөн кэлбиппит. Оччолорго 70-ча оҕо үөрэммит эбит буоллаҕына, билигин 180-ча устудьуон 3 отделениенан үөрэнэр. 1992 сылтан муусука училищетыгар “арендатор” быһыытынан киирбиппит. Быйыл Кыайыыны кытта сибээстээх училище аһыллыбыппыт 80 сыла буолла да, баччааҥҥа диэри бэйэбит бас билэр дьиэбит суох.
Училище Залог оройуонугар үлэлии олорбут дьиэтэ
Биһиги училищебыт Култуура министиэристибэтин иһинэн баар (миниистир А.Ф. Ноев). Ол эрээри баччааҥҥа диэри туруорсуу төһө эмэ баарын үрдүнэн, училищеҕа анаан дьиэ-уот тутуута былааҥҥа суох быһыылаах. Онон хаһааҥҥа диэри маннык “арендатор” быһыытынан “на птичьих правах” олорорбут эбитэ буолла?! Үлэлииргэ, үөрэнэргэ былаһааккабыт тиийбэт. Биирдии айар мастарыскыайдарга иккилии, үстүү устудьуоннар бөлөхтөрө симиэнэнэн үөрэнэллэр. Таһаарыылаахтык, хаачыстыбалаахтык үлэлииргэ, үөрэнэргэ усулуобуйа наада.
1945 сыллаахха училище бастаан тэриллэн, куорат Дзержинскэй уулуссатын 17 нүөмэрдээх уруккута балыыһа дьиэтигэр үлэтин саҕалаабыт. Ол туһунан устуоруйа кэрэһитэ буолбут хаартыскаттан көрөн билэҕин. Саамай уһуннук Крупская уулуссатын 3/2 дьиэтигэр (Эргэ куорат) олорбуттар.
Дзержинскэй уулуссатыгар аан бастаан аһыллан үлэлээбит дьиэлэрэ
Мария ИННОКЕНТЬЕВА, худуоһунньук-живописец, СӨ култууратын туйгуна:
– Манна үлэлээбитим 25 сыл буолла. Аҕам Н.Н. Иннокентьев, 1966 сыллаахха бу училищены үөрэнэн бүтэрэн, Репин аатынан институкка үөрэнэ киирбитэ. Ол кэнниттэн бу училищеҕа үлэлээбитэ. Кыргыттар үһүөн худуоһунньук идэлээхпит. Онон дьиэ кэргэн династията буолабыт. Бэйэм Санкт-Петербурдааҕы Репин аатынан живопись, скульптура уонна архитектура институтугар живопись идэтигэр үөрэммитим. Манна уруһуй, живопись, композиция биридимиэттэрин үөрэтэбин. Балтым А.Н. Санникова, Москубатааҕы Суриков аатынан судаарыстыбаннай академическай художественнай институту үөрэнэн бүтэрэн, эмиэ манна үлэлиир.
Устудьуоннарбыт Арассыыйа, Норуоттар икки ардыларынааҕы куонкурустарга ситиһиилээхтик кытталлар, үксүн 1-кы миэстэни ылаллар. Училищебыт академическай базаны биэрэр. Ол кэнниттэн анал үрдүк үөрэхтэргэ киирэргэ кыах үөскүүр. Бөлөххө 12-тэн 18-ка диэри устудьуоннарбыт дьарыктаналларыгар улахан, киэҥ-куоҥ мастарыскыайдар наадалар. Билиҥҥи туругунан дьарыкпытыгар мастарыскыайдарбыт олох тиийбэттэр. Иккилии-үстүү бөлөҕүнэн араспысаанньанан үөрэнэллэр.
Максим КАПИТОНОВ, ойуулуур-дьүһүннүүр училище 2-с кууруһун устудьуона:
– Декоративнай-прикладной ускуустуба отделениетыгар муосчут идэтигэр үөрэнэбин. Үөрэхпин сөбүлүүбүн, үөрэнэргэ интэриэстээхпин. Бэйэм уһанарбын сөбүлүүбүн. Учууталларбыт наһаа үчүгэйдик үөрэтэллэр, билиини биэрэллэр. Хомойорбут диэн – дьарыктанар мастарыскыайдарбыт кыараҕастар, оборудование аҕыйах. Барыта толору хааччыллыылааҕа буоллар, үөрэнэргэ олус үчүгэй буолуо этэ.
Ойуулуур-дьүһүннүүр училище 3 отделениелаах: “Живопись”, “Декоративнай-прикладной ускуустуба уонна норуот идэлэрэ” уонна “Дизайн”. Кэлин “реставратор” идэтин эбии арыйбыттар. Манна барыта 189 устудьуон үөрэнэр. Кэлэктиип 56 үлэһиттээх.
Түмэлгэ 60-с сыллар оҥоһуктара хараллан сыталлар
Училище биир киэн туттуута, кэрэ миэстэтэ – түмэл. Устудьуоннар курсовой үлэлэрэ быыстапка курдук туруоруллубуттар. Ааспыт үйэ 60-с сылларыттан баар үлэлэри сөҕө көрөҕүн. Ону билиҥҥи устудьуоннарга “методичка” быһыытынан тутталлар эбит. Оччотооҕуга устудьуоннаабыт, билигин аҕам саастаах кырдьаҕастар кэлэн, оҥоһуктара турарын көрөн “Оо, бу биһиги оҕо сылдьан оҥорбут оҥоһукпут билиҥҥэ диэри турар дии”, диэн көрөн, үөрэн-көтөн, саҥа аллайаллар эбит. Дьэ, ити курдук түмэл суолтата сүдүтүн, суолталааҕын манна сылдьан өйдүүгүн. Ол эрээри, хомойуох иһин, түмэл икки хоһунан тэриллэн олороро хобдох, санньыар...
Түмэлгэ үксэ мас оҥоһуктар тураллар. “Сахалыы иһит-хомуос сайыннын, сүтэн хаалбатын” диэн санааттан чороон отделениетын аһан үлэлэтэллэр. Билигин бу идэҕэ 4 устудьуон үөрэнэ сылдьар. Чороону оҥорууга былыргы технологияны тутталлар. Ол эбэтэр ыстаныакка буолбакка, илиинэн хаһан оҥоруу ньымата туттуллар. Сахалыы иһит хас биирдии оһуора бэйэтэ туспа ис хоһоонноох – айылҕа оһуора, тыҥырах оһуора, о.д.а. 2023 сыллаахха үөрэнэн бүтэрбит Борис Марков илиинэн хаһан оҥорбут дьупулуомун үлэтин чороону, маны сэргэ сиэлинэн, үрүҥ көмүһүнэн, сэлии уҥуоҕунан оҥоһуллубут аныгы сахалыы чаһыыны сөҕө-махтайа көрөбүн.
Училище аан бастаан тэриллээт, үлэлээбит былыргы дьиэтин хаартыскатын сэҥээрэ көрөбүн. Хаартыска аллараа өттүгэр ол кэминээҕи устудьуоннар ааттара толору суруллубут: Аня Васильева, Галя Шелковникова, Вася Дьячковскай, Маша Саввина, Афоня Иванов, Афанасий Мунхалов, Саша Жирков, Петя Басылайканов, о.д.а. Үйэлээх өйдөбүл!
Художественнай училище хаһан дьиэлэниэй?
Ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустуба үлэһиттэригэр саамай тутаах уонна наадалаах сирдэрэ кинилэр айымньылара төрөөн-үөскээн тахсар МАСТАРЫСКЫАЙдара буолар диэтэхпинэ сыыспаппын. Кинилэр айар үлэлэрин быстыспат сорҕото – “атрибуттара”: холусталар, кырааскалар уо.д.а. Айар дьон эйгэтэ чуумпуну, уоскулаҥы ирдиир. Ол курдук, улахан, киэҥ түннүктэрдээх, сырдык эйгэлээх, киэҥ-куоҥ кэбиниэттэр, мастарыскыайдар баар буолуохтаахтара эбитэ буолуо да... Худуоһунньук... мастарыскыай... айымньы... Ханнык да ордук тыас-уус, мэһэй-таһай суох буоллаҕына эрэ уһулуччу үчүгэй сэдиэбир айымньылар айыллан тахсалларын сэрэйэҕин...
Ким харда биэриэй?
Үгүс биллиилээх дьон үөрэнэн, иитиллэн тахсыбыт, өрөспүүбүлүкэ биир кырдьаҕас үөрэҕин кыһата – художественнай училище – хаһааҥҥа диэри “дьукаах” курдук балаһыанньаланан олоруой?! Училище бас билэр дьиэлэнэргэ куруук туруорсар баҕа санаатын үрдүкү салалта болҕомтоҕо ылара уолдьаспата дуо?
Үрдүк сололоох чунуобунньуктартан бу үөрэх кыһатын модьоҕотун атыллаан, баар балаһыанньаны ис өттүттэн билсэн, интэриэһиргээбиттэрэ буолуо дуо? Сэрэйбит, көрбүт да биир. Саарбах! “Аата, сүрүн баҕаһын” диэн хомойорбутугар эрэ тиийэбит.
Бүгүҥҥү үөрэх хаамыыта РФ үөрэҕин ыстандаардыгар сөп түбэһэрэ – билиҥҥи олох ирдэбилэ. Онтон көйгөтүйбүт балаһыанньалаах художественнай училище аныгы 21-с үйэҕэ баччааҥҥа диэри бас билэр дьиэтэ суоҕун саныырга санаа, этэргэ тыл тиийбэт. Манна даҕатан эттэххэ, өрөспүүбүлүкэбитигэр дыбарыас култуура дьиэлэрэ дьэндэйэллэр, тыйаатырдар бары кэриэтэ бас билэр дьиэлээхтэр, миллиардынан суумалаах “Олонхоленд” Арктикатааҕы киинэ тутуллан үлэҕэ киирээри турар. Оттон ускуустуба кэрэ эйгэтигэр уһуйуллар ыччаттарбыт үөрэнэр сэнэх дьиэлэрэ суоҕуттан кэлэйэҕин, хомойоҕун эрэ.
Аууу...ууу... Ким эппиэт биэриэҕэй, бу кыһалҕалаах ыйытыкка?!
Училище бүгүҥҥү туругун билистэ, уһулла Саргылаана БАГЫНАНОВА.
