Үрдүкү Ытык Сүбэ солбуйар бэрэссэдээтэлэ, Арассыыйа үтүөлээх юриһа, ХИФУ бэрэпиэссэрэ Макар Яковлев «Кыым» хаһыакка "Кэлим былаас – аныгы кэм ирдэбилэ" диэн дьон-сэргэ өйүгэр-санаатыгар тиийэр, өйдөнөр ыллыктаах тылларынан саҥа олохтоох салайыныы сокуонун сиһилии быһаарбыт.
Райком сэкирэтээрдэрин ким да кириитикэлээбэт
Кырдьык, улуу И.В. Сталин 1935 с. Сэбиэскэй Сойуус улахан таһымнаах мунньаҕар "Каадыр барытын быһаарар" диэн эркээйи охсон, ССКП обкуомнара, райкомнара каадыры бэлэмнииргэ күүстээх бэлиитикэни ыытар буолбуттара. Бэл, олох кэлин, оройуоннарга ССКП обкуомун мэктиэлээһининэн, баартыйа кэмпириэнсийэтигэр талыллыбыт, быыбардаммыт ССКП райкомун бастакы сэкирэтээрдэрэ үчүгэйдик үлэлииллэр этэ. Бүгүн да урукку сэкирэтээрдэри кириитикэлиир саҥа иһиллибэт. Төттөрүтүн, ол саҕанааҕы салайааччылары хайгыыбыт.
Биһиги Үөһээ Бүлүүбүт улууһугар – Бүлүүттэн төрүттээх Чиряев Гавриил Иосифович, Ньурбаттан – Прокопьев Юрий Николаевич, Хаҥаластан – Николаев Михаил Ефимович, Сунтаартан – Иванов Климент Егорович, Бүлүүттэн – Ильинов Фёдор Яковлевич, Горнайтан Лукин Михаил Егорович үчүгэйдик үлэлээн-хамсаан ааспыттара. Кинилэр Үөһээ Бүлүү оройуонун социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар кырата суох кылааттарын киллэрбиттэрэ. Тыа сиригэр салайар үлэ, олох оскуолатын ааспыттара, өрөспүүбүлүкэ үрдүк таһымнаах салайааччыта буолбуттара.
Сэбиэскэй былаас тохтоон, каадырга үчүгэй бэлиитикэ барбатын биир күн салайар үлэҕэ үлэлээбэтэх дьон быыбарга туһаналлара суох буолбатах. Аймах-билэ, атас-доҕор дьоннорун өйөбүллэринэн туһанан, быыбарга кыайан, үбү-харчыны тус сыалыттан туора туттан, элбэх улуус, нэһилиэк баһылыктарыгар холуобунай дьыалалар тэриллэн кэллилэр, хаайыллыбыттар даҕаны бааллар.
Улуус, нэһилиэк баһылыктара дьон-сэргэ олоҕун уйгута тупсарыгар үлэлиэхтээхтэр, норуот хаһаайыстыбатын бары хайысхатыгар тутуу, суол оҥоһуулара, тыа хаһаайыстыбатын үлэлэрэ, чуолаан элбэх үбүлээһин көрүллэр үүт соҕотуопкатын тэрилтэлэрэ буоллун, ханнык даҕаны тус интэриэһэ, аймах-билэ, атас-доҕор өттүттэн кыттыгаһа суох үлэни тэрийэн ыытыахтаахтар.
Кинилэр үлэлэригэр өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтатын өттүттэн күүстээх хонтуруол тэриллиэхтээх, ирдэбил күүскэ туруоруллуохтаах. Оччоҕо улуустарбытын, өрөспүүбүлүкэбитин социальнай-экэнэмиичэскэй өттүнэн сайыннарыахпыт диэн санаабын этэн туран, Ытык Сүбэ солбуйар бэрэссэдээтэлэ М.М. Яковлев этиитин өйүүбүн.
Сүөһү, сылгы нэһилиэктэн элбиэхтээх
Каадырга сыһыаннаан, саҥа сокуонунан нэһилиэк баһылыктарын урукку сэбиэтин бэрэссэдээтэлин уонна сопхуос отделениетын управляющайын үлэлэрин тэҥҥэ тутан үлэлииллэрэ ирдэниэхтээх, тэрийиллиэхтээх. Нэһилиэктэн талыллан үүммүт каадырдар үрдүк салайар үлэҕэ үлэлиэхтээхтэр.
Мин соторутааҕыта Дьокуускайга сылдьан, "Сахаагроплем" тэрилтэ отделын салайааччылара А.А. Винокуров, Нь.Н. Мордовской көмөлөрүнэн атыыр оҕус көрөммүн, атыылаһарга дуогабар оҥорустум. 3 саастаах, ыраас хааннаах симментал боруода оҕуһу Дьокуускайтан Роман Фёдоров диэн үтүө киһини кэпсэтэн, кини тиэйэн аҕалан Балаҕаннаах нэһилиэгин Өҥөнү оҥорор "Сээс" т/х кэпэрэтиибин салайааччыта Пётр Кардашевскайга туттарда.
ТХМ-гэр киирэн көрдөхпүнэ, саастаах исписэлиис олох аҕыйаабыт. Бары кэриэтэ эдэрдэр, үгүстэрэ хотоҥҥо үктэммэтэх кыргыттар, алҕас киирэн таҕыстахтарына, сирэйдэрин мырдыҥнаталлара буолуо. Бары тугу эрэ ааҕаллар, суоттууллар, этэргэ дылы, күн бокуойа суохтар.
Оттон ынах сүөһүбүт ахсаана сыллата аччаан иһэрэ, дьиҥ иһигэр, хотонтон "сирэйи мырдыччы туттууттан" саҕаланар. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ис санаатын ууран, өрүү хотоҥҥо сылдьан, нэһилиэктэрин т/х-тын хайдах туруктааҕын туран билсэр нэһилиэк баһылыктара тарбахха баттанар диэтэххэ, улахан сыыстарыы буолуо суоҕа.
Ол оннугар нэһилиэк баһылыктара бары улуус дьаһалтатын боломуочуйатыгар киирэр оскуола, оҕо уһуйаанын тутуутун туруорсан, тыҥа күүгэнин барыы сүүрэбит-көтөбүт. Оттон сылын аайы, бэл, улахан нэһилиэктэргэ, оҕо төрөөһүнэ аҕыйаан, бастакы кылааска бэрт аҕыйах оҕо киирэр буолла.
Тыа сирин инники сайдыытын түстүүргэ СӨ Т/х-тын, аһын-үөлүн бэлиитикэтин уонна Үөрэҕирии, билим министиэристибэлэрэ бэйэлэрин икки ардыгар анал кэлим бырагыраамалаах буолуохтаахтар.
СӨ үөрэҕин уонна билимин миниистирэ Н.А. Соколоваҕа киирэн кэпсэттим. Ньургууна Афанасьевна тыа сиригэр ынах сүөһү, сылгы иитиитинэн дьарыктанар буоланнар, т/х-тан бородууксуйатын оҥорон таһаарар тэрилтэлэрэ баар буолан, оскуолалар, оҕо саадтара бааллар диэн, тыа киһитин санаатын иһинэн киирэр үчүгэй өйдөбүллээҕин үөрэ-сэргии, эрэнэ иһиттим.
Т/х-тын үлэтэ "көмүстээх көһүйэни" булан эмискэ байа түһүү эбэтэр эргиэн тэрилтэлэрин курдук, атын сиртэн атыылаһан аҕалан, сыанатын үрдэтэн нэһилиэнньэҕэ атыылаан, "бас даҕаны баллайар барыс" буолбатах. Т/х-тын аһын-үөлүн оҥоһуутун тэрийэргэ нэһилиэк баһылыктарыгар харыны ньыппарынан туран, үлэни-хамнаһы тэрийии, быһаччы ынах сүөһү, сылгы иитиитигэр кыттыһыы, үлэлэһии наада. Ол иһин билиҥҥи баһылыктар сэбиэт бэрэссэдээтэлин уонна сопхуос отделениетын управляющайын үлэлэрин тэҥҥэ тутан үлэлиир кэммит тиийэн кэллэ.
Нэһилиэктэр баһылыктара хайаан да кэтэх ынах сүөһүлээх, сылгылаах буолуохтаахтар диэн ирдэбил туруохтаах. Мин т/х-тан илиибин араарбакка сылдьабын, 5 ыанар ынахтаахпын, 10-тан тахса төрүүр биэлээхпин диэн бэрт элбэхтик суруйабын.
Степан Дмитриев сылгылара
Ыанар ынах төбөтүгэр 35 тыһ. солк. субсидия 2021 с. бэриллибит буоллаҕына, мин 2024 с. биирдэ эрэ ыла сырыттым. 2021–2023 биэс ыанар ынахпар кыанабын диэн, төбө харчытын ылбатаҕым.
"Сээс" т/х өҥөнү оҥорор кэпэрэтиибин 2023 с. дьаһалтаҕа ынах сүөһүлээх ыаллары мунньан, сүбэлэһэн, Пётр Кардашевскайы бэрэссэдээтэлинэн талан тэрийбиппит. Балаҕаннаах дьаһалтата ТХМ т/х өҥөнү оҥорор кэпэрэтииптэрин куонкурустарыгар бу тэрилтэни кытыннарбыппыт. П.Кардашевскай, куонкуруска кыайан, 9 мөл. солк. сууммалаах үбүлээһин ылан, 1 мөлүйүөнү ыарахан баҕайы %-наах “Тинькофф” баантан кирэдьиит ылан эбиммитэ. Кини хотон туттан кэпэрэтиибигэр 10 кэтэх ыал ынах сүөһүтүн ылан көрө олорор. Пётр: “Дьон олох үлэлиэн баҕарбат, ыйга үүтү ыыр дьоҥҥо 50 тыһ. солк. биэрэрбин мыынар буоллулар”, – диир. Маннык балаһыанньаҕа тыа хаһаайыстыбатын "бизнес" диир табыллыбата чахчы.
Саха сүөһүлээх буолан быыһанара
Племенной үлэ бородууксуйа элбииригэр улахан суолталаах. Таайбатах-сэрэйбэтэх даҕаны иһин, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн нэһилиэктэргэ атыыр оҕус боппуруоһа быстар мөлтөх буолуо. Баһылыктар атыыр оҕуһу сүрүн кыһалҕа оҥостоллор диир уустук.
Биир эмэ боруода хааннаах улахан атыыр оҕуһу тутан турар кэтэх сүөһүлээх ыалы Саха сиригэр "тымтыктанан даҕаны көрдөөн" бэрт аҕыйаҕы буларбыт буолуо. Дьиҥ иһигэр киирдэххэ, ынах сүөһүбүт үксэ кэтэх хаһаайыстыбалаах ыалларга турарын бары билэбит.
“Билигин ким эрэ кэмигэр аттаабатах, оҕус быһыытынан ситэ илик борооскулар, ынахха кыайан ыттыбакка сууллан түстэллэр даҕаны, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн буоһатыы боппуруоһун быһаара сылдьалларыгар өссө махтанабыт” диэн, сонньуйа этиэхпитин сөп.
Сүөһүгэ "уруурҕаһыы" боппуруоһа диэн эмиэ баарын, зоотехник даҕаны буолбатах дьон өйдүүллэр. Уруурҕаспыт сүөһүттэн эт-үүт ылыыта мөлтүүрүн бары биллэрбит даҕаны, бу боппуруоһу "куойатыгар-маҥкытыгар" тиийэ быһаарсар, үлэлэһэр суоҕун даҕаны кэриэтэ.
Сүөһүлээх буолан, былыр ыарахан сыллары, сэрии сут кэмнэрин тыыннаах туораабыт омукпут. Сэбиэскэй Сойуус ыһыллыбыт ыарахан, уустук "дьалхааннаах 90-с сыллар" диир, тыа дьоно харчы диэни харахтаан көрбөт кэммитигэр саха дьонун ынах сүөһүбүт, сылгыбыт баар буолан быыһаабыта.
Бастакы Бэрэсидьиэммит М.Е. Николаев онно эбии тыа дьонугар көмөлөһөн, "түргэнник ситэр салаа" диэн ааттаан сибиинньэ, куурусса, кус, хаас, аһылыгар тиийэ хааччыйан аҕалан, тыа дьонун абыраабыта.
Саха дьонугар инникитин даҕаны ынах сүөһүбүт, сылгыбыт эрэ омук быһыытынан аһаан-таҥнан олорорбутугар көмө буолуоҕа.
Түмүкпэр “нэһилиэк баһылыктарыттан саҕалаан бары салайар үлэһиттэр, интэлигиэнсийэ ынах сүөһү, сылгы иитэн, бэйэбитинэн холобур буолуоҕуҥ” диэн ыҥырабын. Оччоҕо т/х-тын өйдөөн, эппитинэн-хааммытынан ылынан үлэни-хамнаһы тэрийдэхпитинэ, дьон итэҕэйиэ. Тыа сиригэр дьон олохсуйан, ынах сүөһү, сылгы тутан, оскуолаларбытыгар үөрэнээччилэр, оҕо уһуйааннарыгар иитиллээччилэр элбээн, тыа нэһилиэктэриттэн куорат сирдэргэ талаһыы аҕыйыаҕа.
