– Нам бөһүөлэгин устун күүлэйдии сылдьан, бириэмэ суолун-ииһин сир-дойду тас көстүүтүгэр хаалларарын өйдөөн көрөбүн. Бу кэм-кэрдии кэрэһитэ буолан уруккуну санатар, билигин түннүгэ-үөлэһэ сабыллан турар, араҕас кырааскалаах бөһүөлэкпит кулууба турар. Онтон сотору буолаат, саҥа үлэлиир сирим кэлэр, бөһүөлэкпит дьиҥнээх киэргэлэ – Култуура дыбарыаһа. Кини, этэргэ дылы, култуура уонна ускуустуба майаага буолан дьэндэйэн турар, саҥа саҕалааһыны уонна айар-тутар кыаҕы бэлиэтиир, – диэн Шестаков аатынан Норуот айымньытын дьиэтин методиһа, СӨ култууратын туйгуна Алтыына Шапошникова кэпсиир.
Кырдьык, билигин бу кулууп биир үйэ кэриҥэ турбута, ол былаһын тухары Нам улууһун самодеятельноһын кэнсиэрдэрэ, тэрилтэлэрин айар киэһэлэрэ ньиргийэн ааспыттара диэбэккин. Ол – барыта устуоруйаҕа хаалбыта. Эргэ кулууптан аҕыйах хаамыыны барааккын кытта – киһи хараҕын далыгар элбэх өҥөнү оҥорор комплекс дьэндэйэн турар, манна култуура тутаах тэрилтэлэрэ түмсэн олороллор.
2022 сыл бүтүүтүгэр АЛРОСА хампаанньа Нам улууһун олохтоохторугар олус үчүгэй бэлэҕи оҥорбута – алмаастаах хампаанньа үбүнэн манна барыта 6000 кв.м кэриҥэ иэннээх Култуура дыбарыаһа тутуллан, саҥа дьиэҕэ социальнай эйгэ уонна култуура тэрилтэлэрэ киирбиттэрэ. Онтон ыла улуустааҕы Норуот айымньытын дьиэтин, Устуоруйа уонна этнография түмэлин, Национальнай ойуулуур-дьүһүннүүр түмэл, бибилэтиэкэ уонна ЗАГС сайдыыларын саҥа түһүмэҕэ саҕаламмыта.
“Үөрүүбүтүттэн харахпыт ууламмыта”
Алтыына Шапошникова үлэтигэр үөрүүнэн кэлэр. Бу саҥа дьиэ кини аҥаардас үлэлиир эрэ сирэ буолбакка, айар тутар, иэйиини сомсор үтүө түһүлгэтэ буолла.
– Мин бастаан Култуура уонна ускуустуба колледжын бүтэрбитим. Кэлин, үлэлии сылдьан – М.К. Аммосов аат. СГУ культурологияҕа отделениетын. Улуустааҕы Култуура дьиэтигэр 2002 с. үлэлиибин.
Бастакы үлэм күнүн олус үчүгэйдик өйдүүбүн – кулууп олус тымныы этэ эрээри, кэлэктиип олус истиҥник, сылаастык көрсүбүтэ. Кэлэктиип хас биирдии үлэһитэ саҥаны айар-тутар былааннаах “умайа сылдьара”, ону олоххо киллэрэргэ бары кыһаллаллара. Инньэ гынан, мөлтөх усулуобуйалаах дьиэҕэ үлэлии сылдьалларын да аахайбат курдуктара.
Ол саҕана барытын кыһыл илиибитинэн оҥорорбут. Оччолорго көмпүүтэр суох буолан, сынаарыйдарбытын былыргы бэчээттиир массыыҥкаҕа охсорбут, сыанабыт-кулууппут киэргэлин илиибитинэн кырыйарбыт. Тэрээһиҥҥэ олус уһуннук бэлэмнэнэрбит. Тоҕо диэтэххэ, мэлдьи көрөөччүнү сөхтөрө, сыананы уларыта, туох эмэ саҥа анал ньымалары (эффектэри) туһана сатыырбыт.
Олох оргуйан олороро. Кулуупка күнү быһа оҕо да, улахан да киһи толору буолара, кинилэр ансаамбылларга, куруһуоктарга дьарыктаналлара. “Ньургуһун” үҥкүү-хуор норуодунай ансаамбылын оҕолорун олус аһынарым. Тымныы муостаттан күүскэ баҕайы үрэрэ, тоҥор буоланнар, чешканан даҕаны үҥкүүлээбэттэрэ. Оттон мин “хаһан эрэ сылы эргиччи сылаас эркиннээх саҥа дьиэлэниэхпит” диэн ыраланарым. Бэл, саҥа кулууп сыанатыгар хобулуктаах түүппүлэлээх тахсан иһэрбин харахпар ойуулаан көрөрүм. Төһө да 20 сыл кэнниттэн буоллар, баҕа санаа туолар үгэстээх.
Кэлин АЛРОСА харчытынан саҥа Култуура дыбарыаһа тутуллар буолбутун истэн, бары олус үөрбүппүт. Оттон 2022 сыллаахха саҥа дьиэбит модьоҕотун атыллаан баран, култуура үөлэһиттэрэ бары кэриэтэ үөрүүбүтүттэн харахпыт ууламмыта. Үчүгэй, табыгастаах усулуобуйаҕа үлэлээбиппит үһүс сыла буола оҕуста. Билигин биир да иллэҥ мүнүүтэбит суох, тэрээһин, айар биэчэр, кэнсиэр тохтоло суох буолар. Оттон ол – наһаа астык, – диир Алтыына Юлиевна.
Саҥа Култуура дыбарыаһа Алтыына Шапошникова аҥаардас үлэлиир эрэ сирэ буолбатах, бу кини уонна кини курдук култуура үгэстэрин харыстыан, кэлэр көлүөнэлэргэ тиэрдиэн баҕалаах дьон айар-тутар, иэйиини сомсор үтүө түһүлгэлэрэ.
Көҕүлээһин киинэ
А.Ф. Шестаков аат. Норуот айымньытын дьиэтэ 1956 с. ыла үлэлиир. Отдел сэбиэдиссэйэ Туйаара Петрова этэринэн, саҥа дьиэҕэ үлэлиир – дьиҥнээх дьол!
– Манна биһиги айар идиэйэлэрбитин олоххо киллэрэр, араас тэрээһини үрдүк таһымнаахтык ыытар кыахтаахпыт. Киэҥ-куоҥ саалалардаах уонна аныгы оборудованиелаах буоламмыт, тэрээһиннэрбитигэр элбэх киһи кыттар, сылдьар. Холобур, 2024 сыллаахха улуустааҕы Норуот айымньытын дьиэтэ барыта 133 култуура-сынньалаҥ тэрээһинин ыыппыта, онно 40 тыһыынчаттан тахса киһи сылдьыбыта.
Култуура тэрээһиннэригэр киһи барыта сылдьарыгар кыһаллабыт. Саҥа дьиэбитигэр араас саастаах дьоҥҥо тэрээһиннэри оҥоробут. Онон, ыччат даҕаны сылдьар, кини интэриэһин тардабыт.
Тэрилтэ төрүт үгэһи харыстыырга уонна норуот самодеятельнай айар-тутар дьоҕурун сайыннарарга күүскэ үлэлэһэр. Ол туһунан Туйаара Романовна маннык этэр:
– Биһиги нэһилиэнньэ улуус култуурунай олоҕор кыттыһарын, сыстарын туһугар үлэлиибит. Ол барыта биһиги төрүт үгэспит уонна култуурабыт чөл туруктаах хааларыгар кырата суох суолталаах. Саҥа дьиэбитигэр айар идиэйэлэрбитин олоххо киллэрэр кыахтаахпыт, – диэн кини эрэллээхтик этэр.
Күн бүгүн Норуот айымньытын дьиэтигэр барыта 45 араас интэриэстээх кулууп үлэлииригэр, 677 киһи көхтөөхтүк сылдьар. Ол барыта Намҥа култуура тыыннаах эйгэтин үөскэтэр. Манна өссө түөрт норуот кэлэктиибэ дьиэлэнэн олорор: “Ньургуһун” оҕо үҥкүү-хуор норуодунай кэлэктиибэ, “Коробейники” нуучча ырыатын норуодунай ансаамбыла, Намнааҕы норуот тыйаатыра, “Дьүөгэлэр” ырыа норуодунай ансаамбыла. Кинилэр хас биирдиилэрэ элбэх ситиһиилээхтэр.
2022 сыллаахха Норуот айымньытын дьиэтэ “Пушкин каартата” федеральнай бырагыраамаҕа кыттыспыта.
– Бу бырагыраама саҥа саҕахтары арыйда. 2023 сыллаахха биһиги 12 тэрээһини ыыппыппыт. 2024 сыллаахха номнуо 16 буолбута, дьон сылдьыыта 1,5 тыһыынчаҕа тиийэ эбиллибитэ. Оттон ол ыччат култуураны сэҥээрэрин уонна биһиги тэрээһиннэрбитигэр сылдьарга бэлэмин туоһулуур, – диэн Туйаара Романовна киэн тутта кэпсиир.
А.Ф. Шестаков аатынан Норуот айымньытын дьиэтэ салгыы сайдар уонна улууһу ааһан, бүтүн өрөспүүбүлүкэ култуурунай олоҕор кылаатын киллэрэр. Саҥа Култуура дыбарыаһа айар көҕүлээһини уонна төрүт үгэһи харыстыыр киин буолла. Саамай сүрүнэ, улуус култуурунай олоҕо күөстүү оргуйда, ону олохтоохтор бары бэлиэтииллэр. Араас тэрээһиҥҥэ күннэтэ тыһыынчаҕа тиийэ көрөөччү, кыттааччы мустар эбээт.
Биир түгэн алыба
Бүгүн бу элбэх өҥөнү оҥорор кииҥҥэ Мендельсон уруу марша эмиэ тыаһыыр – саҥа дьиэҕэ култуура тэрилтэлэрин сэргэ улуус биир саамай суолталаах тэрилтэтэ – Нам ЗАГС-а – үлэлиир. Эр-ойох буолбуту бигэргэтии – хас биирдии эдэр ыал олус улахан суолталаах уонна долгутуулаах түгэнэ. Кинилэр хас биирдиилэрэ бу күн ураты, умнуллубат буолуон баҕараллар.
Үс сылтан бэттэх олохторун суолун холбуур эдэр дьон дьоро тэрээһиннэрэ таас куупал анныгар кэрэ көстүүлээх ыал буолуу саалатыгар ыытыллар. Бу таас куупаллаах саала көмүскэли уонна нус барааны эрэ буолбакка, ыччат дьон олохторун дьолун түстүүр эрэли уонна сырдык ыраны эмиэ кэрэһилиир. Мантан кинилэр тапталынан, хардарыта эрэлинэн, бэйэ-бэйэни өйдөһүүнэн туолбут саҥа олохторо саҕаланар. Оттон таас дьэҥкир куупал кинилэр дьоллоро харгыһы билиммэт буолуоҕун санатар.
– Манна көһөн кэлиэхпитигэр диэри эргэ дьиэ биир кэбиниэтигэр олорбуппут. Ол хоско олорон, хас чэппиэр аайы миэбэлбитин сыҕарытар этибит. Тоҕо диэтэххэ, үөрүүлээх регистрация буолар сиригэр нэһилиэнньэни да кытта үлэлиирбит, бэйэбит докумуоннарбытын да бэрийэрбит. Уопсайынан, барыта биир сиргэ буолара. Дьиҥэр, оччолорго биһиги тапталлаахтарга дьиҥнээх бырааһынньыктыы эйгэни тэрийэргэ төһөлөөх баҕарарбыт буолуой?
Ыллыктаах ыра санаабыт билигин дьэ туолла: туспа үлэлиир кэбиниэттэннибит, архыыптанныбыт, регистрацияны ыытар саалаланныбыт, кэргэн ылар уол уонна сүктэр кыыс таҥнар-саптар, дьоро түгэҥҥэ долгуйа бэлэмнэнэр хостоннулар, – диэн Нам улууһун ЗАГС-н салайааччыта Саргылаана Азарова үөрэ-көтө кэпсиир.
Киһи үөрэрэ диэн, бу саҥа саалаҕа, элбэх сыл бииргэ олорбут ытык ыаллар эдэр саастарын долгуйа эргитиэхтэрин сөп – кинилэргэ анаан манна үбүлүөй дьоро тэрээһиннэрэ ыытыллаллар. Ол курдук, былырыын манна 50, 55 уонна 60 сыл бииргэ олорбут 30 дьоһун ыалы чиэстээбиттэрэ.
Саҥа Култуура дыбарыаһа – Нам улууһун олохтоохторугар уларыйыы уонна эрэл бэлиэтэ. АЛРОСА хампаанньа өйөбүлүнэн, олохтоох култуура уонна социальнай эйгэ тэрилтэлэрэ айар-тутар идиэйэлэрин олоххо киллэрэр, олохторун таһымын тупсарар, баай култуурунай нэһилиэстибэни салгыы харыстыыр кыахтаннылар.
“Саҥа дьиэҕэ ыытыллар хас биирдии тэрээһин, кэнсиэр эбэтэр дьоро түгэн бу – биһиги уратыбыт уонна бииргэ буолуубут тирэҕэ” диэн улуус олохтоохторо бэлиэтииллэр. Оттон АЛРОСА эрэллээх доҕор быһыытынан ону салгыы өйүүр, өрөспүүбүлүкэҕэ култуура сайдарыгар усулуобуйаны тэрийэр.
Анастасия МОСКВИТИНА.
