Биһиги ДьУоХХ кыһалҕаларын туһунан СӨ уонна Арассыыйа үтүөлээх энэргиэтигэ, 50-тан тахса сыл бу салааҕа үлэлээбит, билигин ДьУоХХ министиэристибэтигэр Уопсастыбаннай сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Николай Макарович Парникову кытта кэпсэтэбит.
– Николай Макарович, ааспыкка парламент истиилэригэр “Саха сиригэр ыксаллаах быһыыны-майгыны биллэрэр наада” диэбитиҥ. Ону быһааран биэрэриҥ буоллар...
– Итини мин Саха сирин уопсай хомунаалынай хаһаайыстыбатын тэрилтэлэригэр сыһыаннаан эппитим. Саха сиригэр оннук 70 тэрилтэ баар. Онтон улахаттара – “Якутскэнерго”, “Сахаэнерго”, “Теплоэнергосервис” уонна ДьУоХХ ГУП. Улуустарга, куораттарга уо.д.а. атын тэрилтэ элбэх, муниципальнайдар, чааһынайдар да бааллар. 2025 с. бу тэрилтэлэр бүддьүөттэн 65 млрд солк. сууманы көрдөөн олороллор. Оттон бүддьүөккэ 2025 сылга 35 млрд солк. эрэ көрүллүбүтэ. Онно эбии 14 млрд солк. былырыыҥҥы иэс ыйана сылдьар. Ити иэһи көрүллүбүт 35 млрдтан төлөөбүттэрэ, өссө быйылгы 4 млрд биэрбиттэрэ. Онон билигин ити салааҕа анаан бүддьүөккэ 17 млрд солк. эрэ ордон сылдьар. Ол тиийбэт буоллаҕа. Онон тэрилтэлэр бары кирэдьиит ылан – бары ночоокко баран олороллор. Аҥаардас “Якутскэнерго” ночоото – 9 млрд 300 мөл. солк.
Ол иһин, “бу хаалбыт харчыны сөптөөхтүк туһаныахха” диэбитим. Эһиилги, 2025/2026 сс. саамай сүрүнэ – кыстыкка оттугу, дизельнэй уматыгы, сапчааһы – тиэниэххэ наада, онно туһаныахха. Өссө хамнас төлөһүөххэ наада. Ол иһин, “эрдэттэн бэлэмнэнэн, дьиэ-уот хомунаалынай салаатыгар ыксаллаах быһыыны-майгыны биллэриэххэ” диэбитим.
– Ол кэнниттэн туох эмэ быһаарыы ылылынна дуу?
– Суох, мин истэ иликпин. Баҕар, толкуйдаабыттара буолуо. Ити иннинэ мин улахан тэрилтэлэргэ барыларыгар сылдьан кэпсэппитим, үлэлэрин билсибитим. Жатайдарга кытта тиийэ сылдьыбытым. Бары кур иэскэ олороллор. Онон балаһыанньа ыараабытын билэллэр. Холобур, СӨ Субсидияҕа ааҕыныстыбатыгар эмиэ балаһыанньа ыараханын билэллэр, “бары харчы көрдүү олороллор” дииллэр. Оттон харчыҥ суох буоллаҕа. Аны, кинилэр субсидия кыра-кыралаан кэлэрин, дьоҕус чааһынай тэрилтэлэргэ биэрэ сатыыллар эбит. Улахан тэрилтэлэргэ биэрбэттэр, онон олор кирэдиит ылаллар. Инньэ гынан, бары ночоокко баран хаалбыттар.
Холобур, Уус Алдаҥҥа чааһынай хочуолунайдаах киһи баар. Кини олохтоох дьону итиинэн хааччыйар, онтун тарыыбынан тиэрдэр, ол араастаһыытын киниэхэ субсидия биэрэн, тэҥнээн биэрэллэр. Итинник тэрилтэлэр өрөспүүбүлүкэҕэ, хоту улуустарга элбэхтэр. Биллэн турар, ыалларга ититии киллэрэр, ону көрөр-хааччыйар наада буоллаҕа, ити – сөптөөх бэлиитикэ. Ол себестоимоһа улахан, ону тарыыбынан атыылыыллар, оттон онно субсидия көрүллэр. Дьэ ол араастаһыыта 65 млрд тахсан кэлэр. Биһиги бүддьүөппүт ону уйуммат, онон 35 эрэ млрд солк. көрүллэр. Онно эбии – иэс 14 млрд. Бырабыыталыстыба да, Ил Түмэн да “үлэлии сатыыбыт” дииллэр. Үп буллахтарына, биллэн турар, үчүгэй. Ол эрээри балаһыанньа син биир уустук, онон туохха барытыгар эрдэттэн бэлэм буолуохха наада диэбитим. Ити мин 2025/2026 сс. кыстыкка киирии эрэ кыһалҕатын таарыйан эппитим.
– Сөп, ону хайдах гынан толоруохха сөбүй?
– Итиннэ икки сорук туруохтаах, ону арааран көрүллүөхтээх. ДьУоХХ уонна кыра чааһынай тэрилтэлэр бары СӨ бүддьүөтүттэн тутулуктаахтар. Онтон “Якутскэнерго”, “Сахаэнерго”, “Теплоэнергосервис” курдук СӨ саамай тутаах тэрилтэлэрэ “РусГидро” ПАО-ҕа киирсэллэр. Москубаҕа. Ол иһин мин “кинилэргэ сурук суруйуохха, кинилэри ыҥыран кэпсэтии ыытыахха наада” диибин. Бу уустук балаһыанньаны кинилэрдиин көрсөн, бииргэ быһаарыахха, ыйытыахха наада.
Ити тирээн турар соруктар, ону таһынан улахан стратегия боппуруостара эмиэ бааллар. Мин ону били парламент мунньаҕар эппэтэҕим, бу манна эһиэхэ кэпсээри гынабын, “дьон эмиэ биллин, толкуйдаатын” диэн. ДьУоХХ структуратыгар уларытыы (реорганизация) оҥорор наадата өйдөнөр. Бу тэрилтэ аһара улаатан хаалла, 600-тэн тахса хочуолунайдаах. Холобур, сорох оройуоннарга гаас киирэн турар. Намҥа гаас киирбитэ, онно бэйэлэрэ бүддьүөттээхтэр, бэйэлэрэ дьаһаналлар. Онтон Мэҥэ Хаҥаласка киирбитэ. Салгыы Чурапчыга киириэҕэ, онтон – Аммаҕа, Уус Алдаҥҥа. Ити улуустары ДьУоХХ ГУПтан таһааран, олохтоох муниципальнай былааска биэриэххэ наада.
– Намҥа биэрбиттэрэ дии, балаһыанньалара хайдаҕый?
– Биэрэн. Онно олохтоох былаас бэйэтэ дьарыктанар. Бэйэлэрэ барытын үрдүттэн көрөн олорор дьон ордук дьаһайар, боппуруоһу быһаарар буоллахтара. Үлэлээтиннэр. Туох эмэ кыһалҕа баар да буоллаҕына, ол эмиэ харчы тиийбэтиттэн. Дьиҥинэн, сокуон быһыытынан, ититии, электроэньиэргийэ боппуруоһа – муниципальнай болумуочуйа. Ону 2001 с. СӨ бэрэсидьиэнэ В.А. Штыров биир ДьУоХХ ГУПка холбоон турар. Ол саҕана, чахчы, кэмэ ыарахан, кыаммат этилэр, онон ити быһаарыыны кыһалҕаны бииргэ быһаарар, биир тэхиньиичэскэй бэлиитикэни ыытар туһугар ылыммыттара. Түмүгэр, СӨ ДьУоХХ уонна энэргиэтикэҕэ министиэристибэтэ тэриллибитэ. Идэлээх дьон ону “сыыһа, атыннык тэрийэр наада” диэн этэ сатаабыппыт. Оттон билигин ДьУоХХ уонна энэргиэтикэ министиэристибэтин араарар уолдьаста. Арассыыйаҕа “Энэргиэтикэ министиэристибэтэ” диэн баар, өрөспүүбүлүкэҕэ эмиэ оннук тэрийэр наада.
Биһиги билигин үрүө-тараа үлэлии сылдьабыт. Холобур, Уус Куйгаҕа атомнай ыстаансыйа тутуллан эрэр. Оттон СӨ ДьУоХХ уонна энэргиэтикэ министиэристибэтэ онон дьарыктанар кыаҕа суох: атом атын сиргэ баран хааллаҕа. Аны туран, Ленскэй оройуонугар Новоленскай ТЭС тутулла турар. Итиннэ өрөспүүбүлүкэ өттүттэн сүрүннээһин эмиэ суох. Күчүскэ атомнай ыстаансыйа тутуллуута уһаан-кэҥээн барда. Ол иһин, тепловой ыстаансыйа тутаары гыналлар. Онно эмиэ кыттыспаппыт. Урут Учурга Канкунскай ГЭС тутуллуохтаах этэ, бырайыага баар. Кэлэр өттүгэр онон дьарыктаныахха баара, ону Кытайга таһаарар курдук.
Урут өрөспүүбүлүкэҕэ ити боппуруостарынан дьарыктанар, Брук диэн миниистирдээх Оттук уонна энэргиэтикэ министиэристибэтэ баара. Ону суох гыммыттара. Биллэн турар, Штыров саҕана ДьУоХХ уонна энэргиэтикэ министиэристибэтэ бииргэ холбоспута үчүгэй буолуо эрээри, ол бэйэтин үлэтин толордоҕо, кэмэ аастаҕа дии. Билигин ону уларытар наада. Саха сиригэр ньиэбинэн, гааһынан, чоҕунан, атомнай, гидро, электро- ыстаансыйаларынан барытынан дьарыктанар министиэристибэ наада. Оттук уонна энэргиэтикэ министиэристибэтэ диэн “усулуобунай” ааттаах.
Оттон ДьУоХХ-ны тутуу министиэристибэтигэр биэрэр наада. Арассыыйаҕа ити боппуруоһунан РФ тутууга уонна ДьУоХХ министиэристибэтэ дьарыктанар (Министерство строительства и ЖКХ). Мин Арассыыйа ассамблеятын филиалын чилиэнэбин. Онно сырыттахха, мунньах аҥаара – тутуу, аҥаара ДьУоХХ боппуруоһугар ананар. Мунаах түгэн элбэх буолар, холобур, олорор дьиэ инфраструктуратын боппуруоһа – тутуу министиэристибэтигэр, оттон хапытаалынай өрөмүөн пуондатын боппуруостара ДьУоХХ уонна энэргиэтикэ министиэристибэтигэр бааллар. Ол иһин, “тутууну уонна ДьУоХХ-ны холбуохха наада” диибин. Син биир бары биир тутуллаах Арассыыйаҕа олоробут.
ДьУоХХ ГУП курдук муҥутуурдук улааппыт тэрилтэни үс гына хайытыахха. Хоту өттүн икки аҥыы араарыахха. Наһаа элбэх ыстаансыйа биир тэрилтэҕэ түмүллүбүтүн түмүгэр дириэктэр ханна туох ыстаансыйалааҕын, ол кыһалҕалааҕын билиэ да суоҕун сөп. Мин “Сахаэнергоҕа” үлэлиирбэр 140 ыстаансыйа баара, олорго барытыгар сылдьыбытым – дьонун да, кыһалҕаларын да билэрим. Ол быһаарыы ылынарга да табыгастаах буоллаҕа. Билиҥҥи ДьУоХХ ГУП – 600 хочуолунайдаах, ону генеральнай дириэктэр барыларын хантан билиэй? Күннээҕи “текучка” боппуруос наһаа элбэх буолан, стратегиятынан дьарыктаммат да буоллаҕа. Дьэ ол иһин, монополияны оҥорбот курдук, үс тэрилтэҕэ араарыахха уонна ким хайдах үлэлиирин көрөн, конкуренция тэрийиэххэ диибин. Үс тэрилтэ буоллаҕына ким хайдах үлэлии олорорун, менеджердэр быһаарыыларын көрүөххэ, бэрибиэркэлиэххэ сөп этэ. Хоту өттүн икки аҥыы араарыахха, онтон атынын ДьУоХХ ГУП-ка хаалларыахха. Ханна гаас киирдэ да, ону улуустарга биэрэн иһиэххэ. Чааһынайдар өскө үчүгэйдик үлэлиир буоллахтарына, улуустар бэйэлэрэ быһаардыннар, ким бэдэрээччит буоларын. Ити – “глобальнай” боппуруостар.
***
– Билигин “Якутскэнергоҕа” тохтуохха. Онно бара турар уларытыыны “адьас сыыһа” дии саныыбын. Бу биһиэхэ олох барсыбат ырыынак мэхэньиисимэ соҥнонно.
Ону судургутук, дьон өйдүүрүн курдук, быһаарыым. Холобур, биир күн эн дьиэ кэргэҥҥин бэрэски буһаран күндүлүүгүн. Кэргэниҥ уокка оттор маһы булан киллэрэр, оһоҕу оттор, эн – буһараҕын. Ол кэмҥэ таһыттан киһи киирэн кэлэр уонна “бу бэрэскигин ырыынакка илдьэн атыылыыбыт” диир. Илдьэ барар. Эн, холобур, ороскуотуҥ 100 солк. буолуо, ону анараа киһи эйиэхэ “ырыынакка 10 солк. атыылаатым” диэн кэлэр. Ону эн “хайа, ночоотурбуппут дии” диигин. Анараа киһи “ити ырыынак сокуона, онон ол араастаһыытын 90 солк. бүддьүөттэн көрдөө” диир. Чэ, холобур, Якутскэнерго оннук “бэрэскилээх хаһаайка” курдук, ночоокко киирэн олорор дии саныыбын.
Улахан тэрилтэлэр бары өрөспүүбүлүкэ бас билиититтэн тахсан бардылар. Биһиэхэ саамай дохуоттаах, саамай көдьүүстээх Бүлүү ГЭС (каскад) этэ. Ол технологическай өттүнэн туга даҕаны уларыйбатаҕа. Барыта соннук турар, Бүлүү өрүс баар, 60-с сыллаахха тутуллубут ыстаансыйа миэстэтигэр турар, подстанциялар, уот лииньийэлэрэ барыта бааллар – туга-аа да уларыйбата! Потребителлэр – уоту туһанааччылар – эмиэ киниттэн ыла олороллор. Арай, харчы эрэ хамсааһына уларыйда. Экэнэмиистэр быһаарыыларынан, ырыынакка киирэн, уопсай хочуолга атыылыыллар, “онтон ылыҥ” дииллэр. Ити бэрэскини быһаардым дии, оннук курдук.
2003 с. ДьУоХХ ГУП элэктроэньиэргийэни 800 мөл. солк. ылбыт эбит буоллаҕына, былырыын, 2024 с. соччо кээмэйдээх электроэньиэргийэни 4 млрд 500 мөл. солк. ылбыт. Аҥаардас сыана ыарааһынын суотугар оччо суумаҕа тиийбит. Электроэньиэргийэ сыаната ыараан, ол өссө зоналарынан ааҕыллар – 1-кы, 2-с, 3-с зона диэн. ДьУоХХ ГУПка ити суумата тиийбэт, ол иһин бүддьүөттэн көрдүүр буоллаҕа, “миэхэ 4 млрд солк. наада” диэн. Ити – тарыып эрэ туһуттан. Иллэрээ сыллааҕы, былырыыҥҥы оннук этэ, быйылгы эмиэ оннук буолуо. Мунньуллан-мунньуллан, бүддьүөккэ охсуута улаатан иһиэҕэ.
Ньиэп, гаас тэрилтэлэрин, АЛРОСАны барыларын төнүннэриэххэ наада, уопсай хочуолга. Оччоҕо эрэ “Якутскэнерго” барыска тахсыаҕа. Онтон атыннык өрүһүнэр кыах суох. “Сахаэнерго” уонна “Теплоэнергосервис” билигин “РусГидроҕа” бааллар. Мин холобур, “Сахаэнергоны” көрөбүн. Онно 5 сыл сүрүн инженердээбит, 12 сыл дириэктэрдээбит буолан билэр буоллаҕым. Билигин оннооҕор отдел начаалынньыгынан кими аныыры Москуба быһаарар. Туох эрэ дуогабар оҥороору гыннахтарына, барыта “РусГидро” нөҥүө барар. Аны, “тугу эрэ сыыһа-халты оҥоруохпут, саҥарыахпыт” диэн куттал баар. Чахчы, тугу эрэ сыыһа тутуннулар да накаастыыллар, бириэмийэлэрин быһан иһэллэр. Инньэ гынан, наар Москубаны манаан олороллор, бэйэлэрэ туох да инициативалара суох. Наһаа кииннээһин барда. Ол иһин этэбин, “ити улахан тэрилтэлэрбитин өрөспүүбүлүкэҕэ төнүннэрэр суоллары тобулар наада” диэн. Бу – тыын суолталаах боппуруос! “Сахаэнергоны” уонна “Теплоэнергосервиһы” “РусГидроттан” өрөспүүбүлүкэ бас билиитигэр төттөрү ылыахха. Син биир кинилэр бүддьүөттэн датаассыйа ыла олороллор, тарыыбы тэҥнээһин суотугар (выравнивание тарифов).
– Бу этиигин министиэристибэҕэ, Бырабыыталыстыбаҕа тиэрдэн көрбүтүҥ дуу? Онно тугу дииллэр?
– Бу сурукпун мин өссө муус устар 4 күнүгэр суруйан, илии баттаан ыыппытым. Ол кэннэ туох да иһиллэ илик. Итинэн Бырабыыталыстыба дьарыктаныахтаах. Кинилэр, дьиҥинэн, ити кыһалҕаны барытын билэллэр. Баҕар, кэпсэтии бара турарын биһиги билбэппит буолуо...
– Саҥа дьыллааҕы пресс-кэмпириэнсийэтигэр спикер Алексей Еремеев этиитин, ол кэннэ парламент истиилэрин кэннэ СМИлэр суруйбуттара, араллаан бөҕө тахсыбыта да, кэнники эмиэ уостан, чуумпуран хаалла. Арай “бэрэссэдээтэл Бычков федераллартан көрдөөн, харчы булла, үлэ барыа” диэн иһитиннэрии тахсыбыта.
– Сөп, харчы көрдөөтүннэр, буллахтарына – үчүгэй. Ол гынан баран онтуҥ кылгас кэмнээх “текучканы” эрэ быһаарыа. Оттон реформаны номнуо өйдөөн-төйдөөн ыыта туруох баара. Быйыл, эһиил, онтон эһиил... Ол биир күнүнэн быһаарыллыбат, уһуннук кэпсэтэн, санааны истэн, сүбэлэһэн, суоттаан-учуоттаан оҥоһуллар...
*Бу кэпсэтии салгыытын – Саха сирин энэргиэтикэтин тирээн турар кыһалҕаларын – кэлэр нүөмэргэ ааҕыҥ.
Нина ГЕРАСИМОВА.
