Тыа сиригэр тиийдэхпинэ, бастатан туран, элбэх оҕолоох ыал хайдах дьаһанан, үлэлээн-хамнаан олорорун мэлдьи интэриэһиргиибин. Бу да сырыыга “Бөһүөлэк саамай ҮЛЭ¤ИТ, элбэх оҕолоох ыала” диэн Максимовтар дьиэ кэргэттэрин ыйбыттарыгар, кинилэргэ ааттаан-суоллаан кэлэбин.
Тэлгэһэ аанын арыйан киирээт, ыраахтан эдэрчи дьахтар тугу эрэ үлэлээн, бокуойа суох түбүгүрэрин таба көрөбүн. Чугаһаан кэпсэппитинэн барабын.
“Лена уонна Спартак Максимовтар диэн ыалларбыт. Олорбуппут быйыл 24 сылбыт буолар. Биэс оҕолоохпут, сиэннээхпит. Улахан кыыһым Чэлгийээнэ 23 саастаах. Иккис кыыһым Намыына оскуолаҕа үлэлиир. Үһүс кыыһым бу күннэргэ Намнааҕы педколледжы бүтэрэн, дьупулуомун ылыахтаах. Костя диэн соҕотох уолбут 8-с кылааһы бүтэрдэ. Мурун бүөтэ кыыспыт Янабыт 11 саастаах.
Чааһынай дьонтон үүт туппаттар, ол иһин үүппүтүн сэппэрээтэрдиибит. Арыыны дьон сүрдээҕин атыылаһар. Киилэтин 1400 солкуобайга атыылыыбыт, сүөгэйинэн эмиэ атыылаһаллар. Ыһыах саҕана ыллылар аҕай. Сайын аайы арыы таптайабыт. Былырыын 6-7 дьааһык арыыны атыылаабытым. Дьиҥнээх арыы буолан, дьон бэркэ атыылаһар: ким – 5, ким – 10 киилэни. 10 ынахтан билигин 7 ынаҕы ыыбын. Күҥҥэ 48 лиитирэни ыыбыт, ону арыылаан таптайабыт. Нэдиэлэҕэ 5 киилэ кэриҥэ арыы буолар.
Бэйэбит тэрилтэҕэ үлэлиибит. Мин кулуупка техүлэһиппин, уоппускаҕа бакаа бара иликпин. Аҕабыт, хомунаалынай хаһаайыстыба үлэһитэ буолан, уоппускаҕа барбыта ыраатта”, – диэн Лена арыы таптайарын быыһыгар кэпсиир.
Тэлгэһэни кэриччи көрөбүн. Тиэхиньикэ арааһа элбэх. Хаһаайканы кытта кэпсэтэ-кэпсэтэ, хотон диэки хаамабыт.
– Социальнай хантараагынан 10 сүөһү батар хотонун туттубуппут. 10 ынахтаахпыт, онтон ыанара – 7, иккитэ төрөөрү турар, биир ынах кытараабыта. 9 борооскулаахпыт, уопсайа 20-чэ сүөһүнү кыстатабыт. Эбэм Боккуойа ыанньыксыт этэ. Бэйэм сүөһүнү наһаа сөбүлүүбүн. Үс үөр сыспай сиэллээхпит. Кэргэним сылгыны дьарык оҥостор.
Быйыл төрөөбүт ньирэйдэрбит үксүлэрэ оҕус, эрдэ төрөөбүт буолан, бороохтуйдулар. Билигин бакаа бааллан тураллар. Кэлин тэлэһитиэхпит, көҥүл мэччитиэхпит. Былырыын эмиэ үксэ оҕус ньирэйдэр төрөөбүттэрэ. Бу далга убаһалары аһатабыт, сайынын хортуоппуй олордобут. Сылгы сааҕар хортуоппуй үчүгэйдик үүнэр эбит. Биир сыл 17 куулу ылбыттаахпыт. Инньэ гынан 10-тан тахса куул хортуоппуйу хомуйабыт.
Ыал буолуохпутуттан, сүөһү көрөбүт. Сүөһүбүтүн аҕыйаппаппыт, онон үрүҥ ас, эт дэлэй ыалабыт. Кэргэним – тырахтарыыс. Өрөспүүбүлүкэҕэ тырахтарыыстар күрэхтэрин икки төгүллээх кыайыылааҕа (2017-2018сс.). Бэйэтэ сүрдээх үлэһит.
Ийэтин аттыгар арыы ытыйа олорор кыыһы – Намыынаны – хайгыы, манньыйа, таптыы көрөбүн. Олохтоох оскуолаҕа үлэлиир эбит. Хайа эрэ ыалга дьоллоох кийиит кыыс буолан түбэһэр? Үлэһитэ сүрдээҕэ, биир сиргэ таба олорбот үлэһитэ харахха быраҕыллар. Билигин ыччат эрэ барыта тыа сирин үлэтигэр сыстаҕас буолбатах.
– Үс улахан кыыс сүөһү-хотон үлэтигэр сыстаҕастар. Бэйэбин кытта тэбис-тэҥҥэ ынах ыаһаллар. Хайдах дьиэлэригэр кэллилэр даҕаны “хайаан да ынаҕы ыахтаахпыт” диэн санааттан этиттэриитэ суох хотоҥҥо сылдьыбытынан бараллар. Онон кыргыттарым кэллэхтэринэ, сүрдээҕин сынньанабын, – диэн ийэлэрэ ис-иһиттэн сырдаан, кыыһа Намыына диэки сылаас хараҕынан көрө-көрө, астынан туран кэпсиир. “Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, аҕаларын кытта окко-маска тэҥҥэ сылдьыһаллара. Биир кыыһым бэйэтэ мэхээнньик курдук, аҕатын кытта тэҥҥэ тиэхиньикэни хасыһар, өрөмүөннэһэр. Сайынын хоһуун отчуттар, аҕаларын кытта оттууллар, охсоллор, мунньаллар, алааска күрүө туталлар. Онон ханнык да үлэттэн толлон турбаттар. Икки кыраларым – оскуола оҕолоро – үҥкүүһүт ааттаахтара. Москубаҕа, Кытайга баран, ситиһиилээхтик үҥкүүлээн кэлбиттэрэ. Уолум 8-с кылааһы, кыра кыыспыт 5-с кылааһы бүтэрдилэр.
Кэргэним Спартак Константинович Максимовтыын 2001 сыллаахха ыал буолбуппут. Иккиэн төрүт төлөйдөрбүт. Кини дэриэбинэ – арҕаа, биһиги илин өттүгэр олорор этибит. Бөһүөлэк киинигэр кэргэним аҕата уһаайба атыылаһан биэрбитэ, онно дьиэ-уот туттан, олохсуйан олоробут.
Тыа сирин хас биирдии олохтооҕо сөҥүүлээх сайын буолан, ходуһаларга от үүнүүтэ үчүгэйинэн, күн-дьыл этэҥҥэ туран биэрдэҕинэ, кыстыгы туоруурга, сайын үтүөтүн көдьүүстээхтик туһанарга дьулуһар. От үүнүүтэ билиҥҥи туругунан үчүгэй диэххэ сөп. Онон, этэҥҥэ буоллаҕына, Максимовтар элбэҕи оттуурга суоттаналлар.
Ыал ийэтэ Леналыын тиэхиньикэ өрөмүөннэнэ турар сиригэр чугаһыыбыт. Тэлгэһэҕэ чөмпүйүөннээбитигэр биэрбит квадроцикллара уонна бураан ыраахтан көстөллөр.
“От үлэтэ чугаһаан, аҕабыт мунньар тэрилин оҥосто сылдьар. Былырыын сүөһү төбөтүгэр 39 000 солкуобайы ыламмыт, сабыс-саҥа урулуоннуур тэрил ылыммыппыт. 2011 сыллаахха бэйэтэ үлэлээн муспут үбүнэн-харчытынан, эбии сүөһүлэри туттан, 850 000 солкуобай суумаҕа саҥа тыраахтар ылыммыппыт. Тиэхиньикэбитин барытын кэриэтэ Аллараа Бэстээхтэн, урбаанньыт Руслан Федотовтан ылбыппыт. Тыраахтар ылыныахпытыттан сүөһүбүт-сылгыбыт элбээтэ.
2018 сыллаахха икки этээстээх дьиэ туттан киирбиппит. Дьиэтин маһын барытын бэйэтэ кэрдибитэ, аймахтар тутуспуттара. Онон тыраахтардаах буоламмыт, үлэҕэ-хамнаска хотуулаахпыт, биһигини иитэн-аһатан олорор диэххэ сөп. Оттон уонна оппутугар саамай тутаах тэрилбит – тыраахтарбыт.
Дьиэнэн бэйэбит оттуубут. Кэлин оту кээспэккэ, барытын урулуоннаан кэбиһэбит. 200-чэ устуука урулуону оҥордохпутуна, сыл тахсабыт. Оттуур сирбитин барытын күрүөлээбит буоламмыт, сылгы-ынах киирбэт, онон үчүгэй үүнүүнү ылабыт.
Ырааҕы чугаһатар, ыараханы чэпчэтэр ыал тутаах киһитэ Спартак Константинович кэпсэтиигэ кыттыһар.
– Бэйэм төрүт Төлөй олохтооҕобун. Оҕо эрдэхпиттэн аҕам тиэхиньикэҕэ сыһыаран үөрэппитэ. Кини 90-с сылларга ыһыллыы буолбутугар, Чурапчы улууһугар аан бастакынан бааһынай хаһаайыстыба буолбута. Кэлин Е.Е. Адамов, онтон В.В. Смирников буолбуттара. Аҕам бастаан арыанданан борооскулары ылан ииппитэ. Кэлин ыал буолан, бу тэлгэһэбитигэр уйабытын туттан, оҕо-уруу тэнитэн олоробут. Икки өттүттэн дьоммут оҕолоох ынах биэрбиттэрэ. Аҕам бу тиэргэммитигэр биһигини сүөһүлээри-астаары хотоммутун тутан биэрбитэ. Онтон саҕаламмыта – сүөһүлэнэн, сылгыланан быр-бааччы олохпут. 2012 сылтан 3 убаһаттан саҕалаан билигин 3 үөрдээхпит.
Аҕам бааһынайдаабыт сирдэрэ биһиэхэ нэһилиэстибэ быһыытынан хаалбыта. Үрэхтээхпит, алаастаахпыт, ону тутан олоробут. 19, 16 гаа сирдээхпит. Үрэхпитин барытын күрүөлээммит, онтон өлгөм үүнүүнү ыла олоробут. Күрүөлээх сири сүөһү-сылгы тыыппат, онон үүнүүтэ үчүгэй. Күһүнүн идэһэлэнэбит, ордугун атыылаан, дохуот киллэринэбит. Онон тыа сиригэр кэтэх хаһаайыстыбалаах ыал олороругар усулуобуйа барыта баар. Үлэлиэххэ-хамсыахха эрэ наада.
Үүт туттарбат дьоҥҥо, сүөһү төбөтүгэр харчы көрөр буолбуттара – олус үчүгэй. Биһиги ыал ол харчынан тиэхиньикэ бөҕөнү ылынныбыт. Ол курдук, иллэрээ сыл 200 000 суумаҕа “Ротор” диэн улахан охсор тиэхиньикэни ылбыппыт. Былырыын 700 000 солк. урулуоннуур тиэхиньикэ ылыммыппыт. Онон Т/х-тын министиэристибэтин өттүттэн тыа сирин олохтоохторугар сүрдээх туһалаах дьаһал тахсан абыраата. Кэтэх хаһаайыстыбалаах дьон оттуур тиэхиньикэ ылынарбытыгар сүрдээх улахан өйөбүл буолар. Оттуурбутугар сэлээркэбитин эҥин хааччынабыт. Ити харчыны окко тахсыах иннинэ биэрэр буоланнар, олус туһалыыр.
2017 сыллаахха өрөспүүбүлүкэҕэ “Күүстээх көлө” күрэҕэр кыттан, кыайаммын, квадроцикл ылбытым. Онтон 2018 сыллаахха бастааммын, “Буран” ылбытым. Икки сыл курдук субуруччу бастаабытым. Хаһаайыстыбаҕа сүрдээх туһалаах тиэхиньикэлэр. Сылгыларбын көрө-истэ барарбар миинэр миҥэ оҥостон, абыранным. Тыраахтарбынан кыһынын олохтоохторго от тиэйэбин, сайынын өҥө быһыытынан отторун урулуоннуубун, оҕустаран биэрэбин. От-мас тиэйиитигэр туох сакаас киирэринэн үлэлиибин.
Бэйэм олохтоох хомунаалынай хаһаайыстыбаҕа хачыгаардыыбын. Оҕолорбут улаатаннар, үлэлээн-хамсаан эрэллэр.
* * *
Иһирдьэнэн-таһырдьанан сылдьан баран, дьиэ иһигэр киирэбит. 7х8-таах 108 кв.м. иэннээх икки этээстээх, толору хааччыллыылаах дьиэни бэйэлэрин күүстэринэн туттубуттар. 2019 сылтан дьиэ иһигэр ууну-хаары киллэртэрэн, барыта дьиэ иһигэр баар.
Арыы таптайан бокуойа суох олорор Намыынаҕа чугаһаан кэпсэтэбин. “10 лиитирэ үүттэн 3 киилэ кэриҥэ сүөгэй тахсар”, – диэн сэмэйдик кэпсиир. “Кыыс оҕо кэрэтэ – сэмэйэ” диэн кинини этиэххэ сөп.
Кыра оҕуруонан тиһиллибит Чурапчы уонна Төлөй гиэрбэлэрдээх оҥоһугу сэҥээрэ көрөбүн. Ыал ийэтэ иистэнньэҥ эбит.
– Иистэнэбин. Хамсык кэмигэр дьиэҕэ олорон, онлайн куурустарга дьарыктаммытым. Оҕо эрдэхпиттэн быысыпкалыыр, оҕуруонан дьарыктаммыт буоламмын, тиһэрбин сөбүлүүбүн. Киэһэ хойукка диэри олорон иистэнэбин. Оһуорун-мандарын барытын бэйэм толкуйдуубун. Тирии суумкалары иистэнэр массыынанан буолбакка, эт илиибинэн тигэрбин ордоробун. Сылдьан эрэн уруһуйу-оһуору харахпар ойуулаан көрөбүн. Онон бу дьарыкпынан эмиэ эбии дохуот киллэринэбин.
Былырыын Мындаҕаайы олохтооҕуттан ох саа атыылаһан, оҕунан дьарыктанар иэйии уһуктан, аны охчут буолан эрэбин. Күрэхтэһии буолаары гыннаҕына, оскуолаҕа бараммын дьарыктанабын. Бэйэм бултуубун, кустуубун, саалаахпын ээ.
Төлөйбүтүн наһаа сөбүлүүбүт, кыракый, чөкө да буоллар, сайдыылаах бөһүөлэк. Аныгылыы ирдэбилгэ эппиэттиир кулууппутугар тэрээһин бөҕөтө буолар. Кэлбит ыалдьыттар: “Ыраас баҕайы, көрсүө-сэмэй дьонноох бөһүөлэк. Кыракый дэриэбинэҕэ наһаа үчүгэйдик олорор эбиккит”, – диэн сөҕөллөр-махтайаллар.
Дьэ, бу курдук тыа сирин элбэх оҕолоох, хоһуун, сүрэхтээх-бэлэстээх ыалыгар сылдьаммын, санаалыын дуоһуйан, астынан “этэҥҥэ олоруҥ дуу, тыа сирин дьоллоох-соргулаах олохтоох ыала” диэн, испэр сэмэйдик алҕаан, дьол түһүлгэтиттэн тахсабын.
Саргылаана БАГЫНАНОВА, Дьокуускай–Чурапчы–Төлөй–Дьокуускай.
