Тыа сиригэр сайын от үлэтин үгэнэ. Ону сэргэ от үүнүүтэ мөлтөҕө, уһун ардах содулуттан ходуһа ууга барыыта, араас кыайтарбат кыһалҕа, уматык тиийбэтэ хара баһаам буоллаҕа. Түбэһиэх нэһилиэктэргэ сүөһүлээх, сылгылаах дьонтон бүгүҥҥү туругунан отторун төһө үмүрүппүттэрин, туох кыһалҕалаахтарын ыйыталастыбыт.
Муоматтан
Муома улууһун Соболоох нэһилиэгэр баһылыгы быстах кэмҥэ солбуйан олорор Ирина КИРИЛЛИНА:
– Бэс, от ыйын саҥата биһиэхэ ардах бөҕө түһэн, билигин сирбит барыта ууга баран турар. Сыһыы барыта уу. Онон бүгүҥҥү туругунан ууну түһэрэр үлэ барар. Биирдиилээн дьон кураанах сирдэрин оттуу сылдьаллар. Тэриллиилээх хаһаайыстыбалар, агро-оскуола икки туоннаны кэбиһэн олороллор, оттон кэтэх хаһаайыстыбалар уопсайа эмиэ икки туонна оттоннулар. Биллэн турар, уу олох баран хаалбат, онон уу ыыта-ыыта, уһун саппыкылаах оттуу сылдьаллар. Халлааммыт туран биэрэрэ буоллар, син оттуо этилэр. От үүнүүтэ быйыл олох үчүгэй, хойуу, үрдүк. Ууну эрэ ыытталлар, кыстыыр оппутун булар кыахтаахпыт. Сорох ыаллар сирдэрэ аллара турар буолан, барыта уу, саппыкынан да сылдьан оттообот туруктаахтар. Онон кэтэхтэр мотуорунан ыраах баран оттоон эрэллэр.
Бу кыһын сөптөөх чох кэлэн, оттукпут этэҥҥэ. Сылы тахсар оттук баар диэххэ сөп. Быйылгыттан бүддьүөппүтүн быһан кэбиһэннэр, бөһүөлэк иһигэр улахан үлэ барбата. Субуотунньук эрэ көмөтүнэн нэһиилэ боппуруоспутун быһаарабыт. Билиҥҥи дьон олох атын буолла. Сэбиэскэй былаас кэмигэр баартыйа эттэ да, үөрэ-көтө субуотунньукка тахсар курдук буолбатах. “Хайа муҥун субуотунньуктуубут?!” – диэн тахсыбаттар. Онон харчы өттүгэр уустук.
Хаҥаластан
Хаҥалас улууһун Хоточчута – дьоҕус сэлиэнньэ, сүрүннээн, тыа хаһаайыстыбата дьарыктаахтар. Ыал үксэ хотонноох, үүттэрин туттараллар. Билиҥҥи туругунан уопсайа 248 ыанар ынах баар.
Үгүс дьон сирэ – арыыга, онно боруомунан туорууллар. Быйыл боруом от ыйын 13 күнүгэр бастакы отчуттары көһөрбүтэ. Арыыга от үүнүүтэ мөлтөх диэн, чугастааҕы сирдэрин үмүрүтэн баран тахсаары, сорохтор тохтообуттара.
Билигин уу түһэрин күүтэллэр. Тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһэ Пётр Марков бүгүн эппитинэн, уу түргэнник түһэр. “Уу түһэ турар, онон боруом сатаан тиийбэт”, – диэтэ. Ол эрээри Саха сиринээҕи УГМС тэрилтэ дааннайынан от ыйын 31 – атырдьах ыйын 2 күннэригэр Покровскай – Кангаласс учаастакка уу эбиллиэхтээх, 5 – 65 см.
Онон кытылларын бүтэрбит итиэннэ арыыттан арыыга көһөр дьон уу түһэрин күүтэллэр.
Екатерина ЧЕРНОГРАДСКАЯ:
– Биһиги арыыга оттуубут. Оппут үүнүүтэ олох мөлтөх, эбиитин кып-кылгас. Кыстыыр оппут аҥаарын эрэ ылыыһыбыт. Аттынааҕы отчуттарбыт былырыын 100 урулуону ылар сирдэриттэн 34-дү эрэ хомуйдулар. Ситэ үүммэккэ турар оту охсо сылдьабыт дуу диэхпитин баҕарабыт. Эмиэ да быйыл дьыл эрдэлээбитэ, от-мас бэрт түргэнник көҕөрбүтэ. Кырдалга эмиэ оттуур сирдээхпит эрээри, арыыттан тиэхиньикэни көһөрөр уустук буолла. Онон кырдал сирбитин, арыыга оттуур сирдээх эрээри, кыайан көспөккө олорор дьону кытта атастастыбыт. Атын быһаарыы суох. Биһиги антах көһөр кыахпыт суох, кинилэр манна кэлэр кыахтара суох. Уу мэһэйдиир.
Сунтаартан
Сунтаар улууһун Күндэйэ нэһилиэгиттэн бааһынай хаһаайыстыба салайааччыта Мария ТЕРЕНТЬЕВА:
– Быйыл ардахтаах сайын буолан, ходуһа барыта ууга барбыт. Онон аҕыйах үрдүк сири тиэхиньикэлээх дьону көрдөһөн урулуоннаттым. Бэйэм ыанар ынаҕым – 14. Идэбинэн бэтэринээр бырааспын. 32 сыл үлэлээтим. Сайын аайы сүөһүлэрбитин бүтүннүү сайылыкка көһөрөбүт. Атырдьах ыйа кураан буолуо дииллэр, онон син оттуур инибит диэн эрэнэ кэтэһэбит. Кыстыкка 25 т оттоох буоллахпына, кыһыны этэҥҥэ туоруубут.
Ньурбаттан
Ньурба улууһун Маар нэһилиэгиттэн Андрей ТОБОНОВ:
– Быйыл от үүнүүтэ ортоһуор диэххэ сөп. Сорох сиргэ үчүгэйдик үүммүт, сорох ходуһабытын уу ылбыт. Сүөһүбүт – 13, сылгыбыт – 25. Ортотунан 350 урулуонунан кыстыгы туорааччыбыт. Дьөҥкүүдэ эбэ кытыытыгар оттуур этибит. Онтубут “уникальное озеро ресурс-резерват” диэҥҥэ киирэн сылдьар эбит. Атын сиртэн уу киллэрэн кэбиспиттэрин кыайан таһаарбакка сылдьаллар. Арааһа, көҥүллээбэттэр дуу, хайдах дуу. Ол иһин олох атын нэһилиэктэргэ – Чаппандаҕа, Дьаархаҥҥа – тиийэн оттоотубут. Уопсайынан, угут дьыл буолбут быһыылаах, сир-дойду аайы ходуһа үксэ ууга баран, ардах да түһэн, үлэни харгыстаата. Илиинэн оттооччулар улахан оту ыла иликтэр. Атын нэһилиэктэргэ түүлэһэн отут бырыһыаҥҥа эҥин оттууллар быһыылаах. “Сэттэ гаалаах сири 150 тыһыынчаҕа арыандалыыбын” диэн биллэриилэр кытары бааллара. Биһиги эрэ дэриэбинэбитигэр маннык балаһыанньа буолбатах, Марха өрүс кытылын ходуһата үксэ ууга сытар дииллэр. Онон быйыл от атыылаһарбыт буолуо.
Мэҥэ Хаҥаластан
Балыктаах нэһилиэгин сылгы иитиитигэр бөдөҥ бааһынай хаһаайыстыба салайааччыта Ньургун ГАБЫШЕВ:
– Мэҥэ сиригэр от үүнүүтэ ортоһуор. От кылгас баҕайы, олох уһаабакка ситэн хаалла. Бэттиэмэ арыый да үүммүт буолан, уҥа-хаҥас бырахсан оттуу сылдьабыт. Окко, дьиҥэ, от ыйын 10 күнүгэр киирбиппит. Ол гынан баран, ардах мэһэйдээн, арыычча бытаардыбыт. Бүгүҥҥү туругунан, бэйэбит киэнин уонна уларсык сири холбоон 120 гаа сири оттоотубут. Онтон 249 урулуоннаахпыт, ол аата, 49 туонна 800 киилэ оттоохпут. Биэс тиэхиньикэ үлэлиир. Кэнники икки сыл Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ сылгы иитэр хаһаайыстыбаларга тиэхиньикэҕэ 60 бырыһыан чэпчэтиилээх субсидия көрдө. Онон үлэлии сылдьар хаһаайыстыбаҕа сүрдээх улахан көмө оҥоһуллар диэн бэлиэтиэххэ наада. Ол бырагырааманы туһанан, икки сылга икки тыраахтар, пресс-подборщик, ротордаах косилка ыллыбыт.
Горнайтан
Горнай улууһун тыа хаһаайыстыбатын управлениетын начаалынньыга Роман ФИЛИППОВ:
– Горнай улууһугар оппут былаана 11 881 туонна бигэргэнэн турар. Күн бүгүн улууспутугар уопсайа 1319 туонна оту бэлэмнээтибит. Былаантан 11,1 бырыһыаҥҥа тэҥнэстэ. Уопсайынан, окко 377 тыраахтар, 465 звено, 1083 отчут үлэлиир. 1949 гаа охсулунна. Оппут үүнүүтэ мөлтөх. Бэс ыйыгар иккитэ хаһыҥнаабыта, түүнүн тымныы буолан, от аанньа үүммэтэх, сиппэтэ. Кэнники икки нэдиэлэҕэ дохсун ардах түһэн, үрэхпит уута тахсан, охсуллубут да от ууга барда. Хаһаайыстыбалар бэйэлэрин күүстэринэн ходуһаттан ууларын түһэрэллэр. Атырдьах ыйыгар кураан кэлэрэ буоллар, улууспутугар былааммыт 70 бырыһыанын ылыах этибит. Бэйэбитигэр өссө 25 хаһаайыстыба, мобильнай биригээдэ диэн тэрилиннэ. Олор бэйэлэрэ звено тэринэн ыраах оттоммотох сиргэ тиийэн үлэлиэхтээхтэр. Уопсайа, 1700 туонна кэриҥэни мобильнай звено оттуохтаах. Күн-дьыл туран биэрэрэ буоллар, оппут улахан аҥаарын ылыа этибит диэн эрэллээхпит.
Уус Алдантан
Уус Алдан улууһун Уһун Күөл нэһилиэгин бааһынай хаһаайыстыба салайааччыта Андриан СТРЕКАЛОВСКАЙ:
– Быйыл 71 сылгылаахпын. Биһиэхэ от үүнүүтэ үчүгэй, туох даҕаны кыһалҕа суох. Бырааттарбын, уолаттарбын кытта оттуу сылдьабыт. Икки тиэхиньикэлээхпит да, эргэрэн эрэллэр, онон арыый бытаарабыт. Саппаас чаас булан оҥостобут, үлэ тохтообот. Эһиил саҥа тиэхиньикэ ылыннахха, баһаамы оттуохха сөп этэ. Арай бу ардах мэһэйдээн, тохтуу сырыттыбыт. Бакаа сирбитин ортолоттубут. 60-ча туоннаны оттоотохпутуна, кыстыгы холкутук туоруохтаахпыт.
Бэлэмнээтэ Туйаара СИККИЭР.
