Тэлэбиидэнньэ. Саха тэлэбиидэнньэтэ. Билиҥҥи кэмҥэ күннээҕи олохпут быстыбат сорҕото, номнуо ким даҕаны соһуйа истибэт буолбут тыллара. Ол гынан баран үйэ аҥаарыттан ордук кэм анараа өттүгэр, баччаларга, “Саха тэлэбиидэнньэтэ”, “Саха сирэ бэйэтэ тэлэбиидэнньэлэннэ” диэн тыллар, омуннаабакка эттэххэ, Л.Попугаева Саха сиригэр бастакы кимберлит туруупкатын арыйбытыныы, бэл, киһи куосумаcка көппүтүнүү, үөрүүлээхтик, долгутуулаахтык иһиллибиттэрэ. Бу – Саха сиригэр устуоруйа саҥа кэрдиис кэмин арыйар улахан бэлиэ түгэн буолбута.
Онтон бэттэх 55 сыл ааста. Ол аата быйыл Саха национальнай көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньа төрүттэммитин, “күөх экраҥҥа” тахсыбытын үбүлүөйдүүр.
“Саха” НКИХ биир быыкаа дьиэ иһигэр тэриллибит Дьокуускайдааҕы теле-киинтэн бүтүн национальнай хампаанньа буола үүнүөр диэри элбэх сыл аастаҕа, кини үүнэн-сайдан, аныгы кэм уонна көрөөччү ирдэбилигэр эппиэттиир буоларыгар үгүс киһи сыратын-сылбатын уурдаҕа. Биллэн турар, ону хаһыат биир балаһатыгар батарар хайдах да кыаллыбат. Онон бу сыл түмүктэниэр диэри “Кыымҥа” “Саха” НКИХ устуоруйатыттан сүрүн өттүн ойо тутан билиһиннэриэхпит.
Бастакы хардыылар
Сэбиэскэй Сойуус өрөспүүбүлүкэлэригэр олохтоох тэлэбиидэнньэлэр аан бастаан Хрущев “ириэриитин” кэмигэр тэриллэн барбыттара. Ол курдук, сойуустаах өрөспүүбүлүкэлэр киин куораттарыгар бастакы теле-кииннэр (телецентр) 1952 с. үлэлээбиттэрэ. 1960 с. аны иккис ханаал баар буолбута. Өскөтүн оччолорго 84 олохтоох теле-киин баар буоллаҕына, 1965 с. номнуо 121 буолбута. Ол иһигэр, Саха сиригэр. Биллэн турар, ити барыта хас эмэ сыллаах үлэттэн тахсыбыта.
Е. Миронов биир бастакы биэриитэ
ССКП Саха сиринээҕи обкуомун уонна САССР Миниистирдэрин Сэбиэтин 1958 с. олунньу 28 күнүнээҕи “1959-1965 сс. Саха АССР норуотун хаһаайыстыбатын сайдыытын былаанын туһунан” уураахтарыгар маннык суруллар: “Дьокуускай к. араадьыйа киинин, теле-киини тутарга уонна Дьокуускай к. уонна кини тулатынааҕы оройуоннарга тэлэбиидэнньэни тэрийэргэ”.
Уураах тахсаатын кытта эбийиэги тутууга Е.Ф. Дроздов салайааччылаах анал дириэксийэ тэриллэр. Онтон 1959 с. Социалистыы Үлэ Дьоруойа, Аҕа дойду сэриитин бэтэрээнэ П.И. Дудкин салалтатынан теле-киин тутуута саҕаламмыта. Бэрт уустук тутуу этэ. Тиэхиньикэ, бэл, хас биирдии буолта-гаайка барыта Москубаттан кэлэрэ. Н.Н. Климовскай, Ф.А. Бунина, Л.С. Поскачина, В.М. Андреева, И.С. Моргунов, Л.А. Пнёв уо.д.а. курдук инженердэр уонна тиэхиньиктэр түүнү-күнүһү, куйааһы-тымныыны аахсыбакка үлэлээннэр, тутуу 1963 с. түмүктэнэн үлэҕэ киирэр. Ол иннинэ 1962 с. Ленинград, Новосибирскай, Красноярскай, Омскай, Казань, о.д.а. куораттар устуудьуйаларыгар исписэлиистэри үөрэттэрии, олохтоох нэһилиэнньэттэн үлэһиттэри сүүмэрдээһин саҕаланар.
Оччолорго Дьокуускайдааҕы устуудьуйа (теле-киин) киэҥ нэлэмэн Саха сиригэр тэлэбиисэр биэриитин көрдөрөр суох-соҕотох устуудьуйа этэ. Кыаҕа да биллэрэ – сигнала Дьокуускай тулатыгар 30-40 км. сиргэ эрэ тиийэрэ. Дьиҥэр, былаан быһыытынан телевышка 160 м. үрдүктээх буолуохтааҕа, хабар сирэ арыый кэҥиэхтээх этэ да, 60 эрэ м усталаах гына туппуттара. Ол да буоллар кини ити курдук 1982 с. саҥа 241 м. вышка тутуллуор диэри инньэ 19 сыл үлэлээбитэ.
Саҥа вышканы тутуу
“Күөх экран”
Аан бастаан Саха сирин дьоно-сэргэтэ олохтоох “күөх экраны” 1962 с. ахсынньы 31 күнүгэр көрбүттэрэ. Ол – тургутар эфир этэ: устуудьуйа үлэһиттэрэ дьону-сэргэни үөрдүөх баҕалара олус күүстээҕэ. Саҥа дьыл бырааһынньыга үүнүөн 2 чаас иннинэ өссө да ситэ тутуллан бүтэ илик теле-киин дьиэтиттэн анаан-минээн Москубаттан ыытыллыбыт “Голубой огонек” биэрии устуутун көрдөрбүттэрэ. Бу – оччотооҕуга сайдыы муҥутуур ситиһиитэ этэ. Онон Дьокуускайдааҕы устуудьуйа “күөх экрана” Саха сиригэр аан бастакынан сайдыы саҥа саҕаҕын сахпыта.
Онтон бастакы дииктэрдэрдээх тургутар биэрии 1963 с. от ыйын 20 күнүгэр тахсыбыта. Дииктэрдэр Людмила Олешко уонна Георгий Дьячковскай этилэр. Кинилэр Москубаттан кэлбит 3 сонуну, биир фото-уочарканы уонна киинэни көрдөрбүттэрэ. Баара-суоҕа биир эрэ хаамыра үлэлээбитэ.
Л. Олешко уонна Г. Дьячковскай биэрии кэмигэр
Дьэ ити кэннэ 1963 с. алтынньы 1 күнүгэр ССРС сибээскэ миниистирин бирикээһинэн, теле-киин үлэҕэ киирбитэ, Радиоцентр иһинэн Дьокуускайдааҕы теле-киин тэрилтэ баар буолбута.
1963 с. алтынньы 8 күнэ, киэһэ 6 чаас. Ити күн кэлин бүтүн национальнай ханаал буола үүммүт Дьокуускайдааҕы устуудьуйа үлэтэ саҕаламмыта. Кып-кыра, 90-ча эрэ миэтэрэ иэннээх устуудьуйаҕа, 70 киһи мустубута. Кинилэр ортолоругар айар интэлигиэнсийэ бэрэстэбиитэллэрэ, баартыйа үлэһиттэрэ, артыыстар, статистар бааллара. Бырагырааманы анаан-минээн Уфаттан ыҥырыллыбыт эрэдээктэр Юрий Дерфель уонна оччолорго олохтоох араадьыйа собкора Лира Белолюская “аһаҕас эфиргэ” ыыппыттара.
Юрий Дерфель
Л. Белолюбская
Ити күнтэн тэлэбиисэр бырагырааматыгар “Телевизионные известия” (“Республиканские известия” – “Сонуннар”) салаа баар буолбута уонна күн бүгүнүгэр диэри тэлэбиидэнньэ да, араадьыйа да эйгэтигэр уларыйбат, тутаах биэрии быһыытынан көстө турар.
Саха тэлэбиидэнньэтин устуоруйата ити курдук саҕаламмыта.
Барыта саҥа, барыта сонун
Ити кэннэ хас биирдии биэрии тахсыыта бэйэтэ туспа, ураты, бэлиэ түгэн буолар буолбута. Оччолорго тэлэбиисэр диэни үйэлэригэр көрбөтөх үгүс киһиэхэ барыта саҥа, сонун, дьикти курдуга. Буолаары буолан, бэйэ киэнэ. Көрөөччүлэр олус истиҥник ылыммыттара. Дииктэрдэри, биэрии ыытааччыларын аахтара билэллэрэ, уулуссаҕа көрүстэхтэринэ, хайаан даҕаны дорооболоһоллоро, кэлэн кэпсэтэ сатыыллара, ким эрэ сүбэлиирэ, тугу эрэ ыйытара, үгүстүк эрийэллэрэ, суруйаллара.
Устуудьуйа үлэтин бастакы сылларыгар эпэрээтэринэн Москубаттан кэлэ сылдьар үрдүк таһымнаах профессионаллар үлэлээбиттэрэ. Кинилэр Саха сиригэр олохтоох каадыры бэлэмнииргэ, Дьокуускайдааҕы тэлэбиидэнньэ атаҕар туруор диэри көмө-тирэх буоларга диэн үс сылга хомондьуруопкаламмыттара. Онон олохтоох эпэрээтэрдэрбит маастарыстыба кистэлэҥнэригэр, хаамыраҕа устуу ускуустубатыгар-албаһыгар кинилэртэн үөрэммиттэрэ.
Атаҕар туруута
Бастакы биэрии тахсыаҕыттан түөрт сыл буолан баран, Саха сирин олохтоохторо Киин тэлэбиидэнньэ биэриилэрин көрөр кыахтаммыттара. 1967 с. сэтинньи 2 күнүгэр “Орбита” систиэмэ үлэҕэ киирбитэ. Онтон аҕыйах хонон баран, сэтинньи 7 күнүгэр, тэлэбиисэринэн Кыһыл болуоссакка буолбут Улуу Өктөөп 50 сыллаах үбүлүөйдээх демонстрациятын уонна параатын көрдөрбүттэрэ. Москуба куорат Уһук Хоту сиргэ өссө чугаһаабыкка дылы буолбута.
1970-с сс. саҕалаан өрөспүүбүлүкэ тэлэбиидэнньэтэ киэҥ хардыынан сайдан барбыта. Оччолорго биэриилэри билиҥҥи курдук эрдэттэн устубаттар, барыта “аһаҕас эпииргэ” барара. Оттон ол айар кэлэктииптэн, тэхиниичэскэй үлэһиттэртэн үгүс сыраны-сылбаны, болҕомтону уонна саамай сүрүнэ – үлэҕэ бэриниилээх буолары эрэйэрэ.
Арыт ардыгар дьоҕус устуудьуйаҕа 30-чалыы, 40-чалыы киһи кэлэн ыалдьыттыыра. Маннык түгэннэргэ ыытааччыттан бэрт элбэх тутулуктаах буолара. Биэрии тэтимэ ыһыллыбатыгар, тохтоон хаалбатыгар, хас биирдии ыалдьыкка, тиэмэҕэ болҕомто ууруллан этэҥҥэ түмүктэнэригэр ыытааччы быһаччы эппиэттиирэ.
Эпииргэ бэрт кыра эрдэттэн уһуллан бэлэмнэммит биэрии тахсара. Биэриини устууга диэн ыйга биир чаастаах кинопленка бэриллэрэ. Аны туран, онтон 30 мүнүүтэтэ “Якутия” бырагыраама, 15-һэ – литэрэтиирэ эрэдээксийэтин биэриитэ буолара. Атын эрэдээксийэлэргэ иккилии-үстүү мүнүүтэ тиксэрэ. Ол кылгас бириэмэҕэ айар, тэхиниичэскэй бөлөх көрөөччүгэ саамай сүрүн, туһалаах уонна интэриэһинэй сонуну тиэрдэргэ дьулуһара. Дьэ, ол да буоллар Саха тэлбиидэнньэтигэр өрөспүүбүлүкэ олоҕо киэҥник сырдатыллара, хомондьуруопкалартан кинорепортажтар кэлэллэрэ, Бүлүү ГЭСин, Мииринэй уонна Нерюнгри куораттар тутуулара тахсара, табаһыттар, сүөсүһүттэр олохторо сырдатыллара. Биэриилэргэ өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай-бэлитиичэскэй диэйэтэллэрэ, биллиилээх айар үлэһиттэр, интэлигиэнсийэ, үлэһит дьон элбэхтик кыттара. Ити сылларга, бэл, космонавт Валерий Быковскай, бэйиэт Евгений Евтушенко, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа, лүөччүк Арсений Ворожейкин уо.д.а. ыалдьыттаабыттара.
Саха тэлэбиидэнньэтин устуоруйатыгар 1980-с сс. эмиэ биир ураты суолталаахтар. Кэм-кэрдии биир сиргэ турбат. Хас биирдии ыал дьиэтигэр тэлэбиисэрдэнэр. Дьон-сэргэ кини ыксатыгар, тулатыгар туох буоларын субу баардыы көрүөн-билиэн баҕарар. Миэстэтиттэн суһал иһитиннэрии, эрэпэртээс наада буолар. Онон сибээстээн, 1982 с. устуудьуйаҕа аан бастаан көһө сылдьан устар ыстаансыйа (ПТВС) кэлэр. Ол күнтэн тэлэбиидэнньэ “уулуссаҕа тахсар”. Оттон эһиилигэр устуудьуйа оборудованиета саҥардыллан, өҥнөөх тэлэбиидэнньэни көрөр кыах үөскүүр.
Уларыйыы, саҥа сүүрээн сыллара
1980-1990 сс. тэлэбиидэнньэҕэ уларыйыы сыллара диэххэ сөп. Ити кэмҥэ тиэхиньикэ, оборудование сайдан, саҥа кыахтар үөскүүллэр. Тэлэбиидэнньэ билиҥҥи, аныгы кэмнээҕи көрүҥэр майгылаан барар. Дьиҥнээх тэлэбиидэнньэ бородууксуйалара оҥоһуллан саҕалыыллар. Ол курдук, араас биэриилэри таһынан профессиональнай таһымнаах киинэлэр уһуллаллар, уочарка жанра муҥутуурдук баһыланар, кириитикэлиир көрүүлээх, кыһалҕаны аһаҕастык кэпсэтэр матырыйааллар тахсаллар, эдэр исписэлиистэр, айар талааннар киирэннэр сэргэхсийии буолар.
Уопсайынан, Горбачев Уларыта тутуутун кытта төлө көтөн киирбит саҥа салгын Саха тэлэбиидэнньэтин эмиэ сайа охсор. Дьон-сэргэ бүтэй иһигэр хаайтарбыт өйүгэр-санаатыгар дэмэкирээтийэ тыына биллэр, олоҕу көрүү, сыаннастар уларыйаллар. Оттон ону биир бастакынан Саха тэлэбиидэнньэтэ иилэ хабан ылар. Кини ити кэмнээҕи уларыйыы-тэлэрийии сиэркилэтэ буолар.
Сэҥээриилэр