Киин куорат киэн туттар кыһата – Дьокуускайдааҕы национальнай гимназия – арыллыаҕыттан номнуо 26 сыл ааста. Ол тухары сахалыы тыыннаах үөрэх кыһата норуот тылын, өйүн, билиитин, култууратын өрө тутан, иҥэрэн кэллэ.
90-с сыллар саҕаланыылара – норуот омук быһыытынан өйө-санаата уһуктар, Саха Өрөспүүбүлүкэтин саҥалыы олуга ууруллар кэмэ. Ити сылларга Национальнай оскуола кэнсиэпсийэтэ ылыллан, Егор Петрович Жирков үөрэх миниистирэ буолан, кэнсиэпсийэ туһунан киэҥ кэпсэтии тэриллибитэ, далааһыннаах хамсааһын саҕаламмыта. Сахалыы тыыннаах, духуобунастаах оскуола наадатын бары өйдөөбүттэрэ – уопсастыбаҕа, өрөспүүбүлүкэ былааһын эргимтэтигэр. Маннык оскуола идиэйэтин саха интэлигиэнсийэтин чулуу бэрэстэбиитэллэрэ, өрөспүүбүлүкэ бастыҥ педагогическай уопсастыбаннаһа уруйдуу көрсүбүтэ.
1992 сыл от ыйын 29 күнүгэр Дьокуускай куораттааҕы национальнай гимназияны аһар туһунан ГУНО бирикээһэ тахсыбыта. Билигин, 26 сыл ааспытын кэннэ, итини этиэххэ дөбөҥ. Оттон ити кэмчи тылларга төһөлөөх өй-санаа күүрүүтэ, төһөлөөх тэрээһин үлэтэ саспыта буолуой! Николай Константинович Чиряев, Национальнай гимназия идиэйэтин иитиэхтээн тэрийбит уонна салайбыт киһи: “Биһиги гимназиябыт аһыллан, төрөппүттэр оҕолорун сахалыы иитиигэ баҕалара улааппыта. Сахалыы өйдөөх-санаалаах, саха тылын таптыыр, өйдүүр, норуотун устуоруйатын, култууратын билэр, ытыктыыр дьон иитиллэн тахсара – саха омугун сайдыытын биир суола этэ”, – диэбитэ. Онон сахалыы үөрэх кыһатын тэрийии кэм ирдэбилэ буолбута.
Н.К.Чиряев: “Биһиги атын оскуолаларга холобур буолуохтаахпыт. Өрөспүүбүлүкэ атын оскуолалара сайдалларыгар Национальнай гимназия локомотив кэриэтэ”, – диирэ. Бу сыллар тухары Дьокуускай куораттааҕы национальнай гимназия сахалыы үөрэхтээһиҥҥэ ыытыллар араас тэрээһин көҕүлээччитэ, ситимнээччитэ, тэрийээччитэ буолан кэллэ. Гимназия саҕалаабыт бырайыактара аан дойдутааҕы таһымнаннылар. Оттон гимназия педагогтара – куорат, өрөспүүбүлүкэ педагогическай уопсастыбаннаһын бастыҥ лиидэрдэрэ, кинилэри ытыктыыллар, кинилэр уопуттарын үөрэтэллэр, кинилэргэ тэҥнэһэр буоллулар.
Хомойуох иһин, бу сайын бар дьон ытыктыыр педагога, Национальнай гимназияны тэрийбит уонна салайбыт бастакы дириэктэр Николай Константинович Чиряев биһиги кэккэбититтэн туораата. “Билигин кини саҕалаабыт дьыалатын ким салгыай? Саха омук үөрэхтээһинигэр оҥорбут сүдү кылаатын ким утумнуой? Гимназияны ким салайыай?” диэн ыйытыылар үүйэ-хаайа туталлар. Биһиги онуоха Национальнай гимназияҕа үлэлии сылдьар, Н.К.Чиряевы кытта алтыспыт дьон санаатын билээри, ыйыталастыбыт.
Алексей Климентьевич Семенов, Дьокуускай куорат үөрэххэ управлениетын салайааччыта:
– Николай Константинович – настаабынньыгым. Учуутал үлэтин кини салайар гимназиятыгар саҕалаабытым. Онно үлэлии кэлэрбэр Саха-ньиэмэс оскуолата тэриллибитэ. Онон саҥа оскуола үөскээн тахсара барыта мин харахпар барбыта. 2004-2008 сылларга мин дириэктэр солбуйааччытынан үлэлээбитим. Оччолорго Национальнай гимназия куоракка сахалыы тыыннаах бастакы уонна соҕотох оскуола этэ. Онтон ыла Национальнай гимназияттан үс сахалыы оскуола туспа тэриллэн таҕыста! Онтон даҕаны көстөр эбээт, төһөлөөх сүдү суолталаах дьыала оҥоһуллубута!
Николай Константинович курдук дириэктэри мин уонна билбэппин. Кини туһунан аҕыйах тылынан кыайан эппэккин. Үс сахалыы оскуоланы үөскэтэн таһаарбыт киһи уонна суох. Онон даҕаны кини иитиэхтээбит идиэйэлэрэ, ыра санаалара салгыы сайдан иһиэхтээхтэр. Дьокуускай куораттааҕы Национальнай гимназия – бу киин куораппыт эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэ киэн туттар кыһата. Онон бастыҥ үгэстэрэ халыахтаахтар, утумнааһын тохтуо суохтаах – онуоха кэлэктиип бэйэтин иһиттэн тахсыбыт бэлэм салайааччылаах. Ол – билигин гимназия дириэктэрин э.т. Валентина Семеновна Пермякова. Тус бэйэм Валентина Семеновна ыарахан кэмнэргэ үлэни ыспакка гимназияны тута сылдьыбытыгар махталбын тиэрдэбин уонна ситиһиилээх үлэни баҕарабын.
Анна Николаевна Неустроева, педагогическай үлэ хандьыдаата, ХИФУ алын сүһүөх үөрэхтээһиҥҥэ кафедратын сэбиэдиссэйэ, СӨ үөрэҕириитин туйгуна.
– Николай Константиновичтыын «Сэргэлээх» оскуола-лаборатория үлэтин саҕалыырбар билсибитим, үлэлэспитим. Мин кинини оскуолаҕа, оҕоҕо ураты бэриниилээх, айымньылаах сыһыаннаах киһи диэн сыаналаабытым. Миэхэ педагог, салайааччы үтүө холобура буолар. Филиал да буоллар, оскуола-лабораторияҕа ыларга төрөппүттэри кытта бэйэтэ көрсөн кэпсэтэрэ, бэйэтин эйгэтигэр чугас өйдөбүллээх, үтүө санаалаах, кыһамньылаах дьону өйүүрэ. Айымньылаах үлэһит эмиэ оннук дьону аттыгар мунньара.
Салҕаан эттэххэ, убаастыыр кэллиэгэбит, айылҕаттан бэриллибит талааннаах алын сүһүөх учуутала, Валентина Семеновна Пермякова, гимназия дириэктэрин солбуйан олороруттан үөрэбин. Кини Николай Константинович салайар оскуолатын барбыт, ол тыынын иҥэриммит, биир санаанан үлэлээн-хамсаан кэлбит киһи. Н.К. Чиряев кини тэрийэр талааныгар эрэнэн алын кылаастары кини илиитигэр туттарбыта. Валентина Семеновна убаастыыр дириэктэрин баҕа санаатын өйөөн, сахалыы тыыннаах оскуолалар Дьокуускайбытыгар элбээтиннэр диэн гимназия филиалларын тэрийсэн кэлбитэ: бастакы филиалтан саҕалаан Птицефабрикатааҕы «Кыталык» филиалыгар тиийэ. ХИФУ оскуола-лабораториятыгар болҕомтотун ууран, түбүкпүтүн чугастык уонна эппиэтинэстээхтик ылынан, сокуон өттүттэн филиал буоларыгар кылгас кэмҥэ бары докумуону ситэрэн оҥорбута, көмөлөспүтэ. Оннук ылсыбытын оҥорон, санаабытын олоххо киллэрэн иһэр киһи. Валентина Семеновна Николай Константинович толкуйдаабыт бырайыактарын, гимназия ураты тыынын, эйгэтин харыстаан, салҕаан, биир-биир киллэрэн иһэр уонна кини дьыалатын салгыыр кыахтаах киһи диэн итэҕэйэбин.
Лидия Петровна Шамаева, “Айыы кыһата” оскуола дириэктэрэ:
– Киһи ыарахан, эппиэттээх түгэннэргэ биллэр дииллэр. Ол курдук, Валентина Семеновна Пермякова ыарахан түгэннэргэ эппиэтинэһи ылла. Үлэни-хамнаһы ыспакка, бииргэ үлэлиир дьонун-сэргэтин түмэн, оскуола салалтатын кытта эйэ дэмнээхтик үлэлээн, соруктары быһааран кэллэ. Билигин дойду үрдүнэн үөрэхтээһиҥҥэ Национальнай бырайыак киирээри турар, элбэх саҥа хардыы күүтэр. В.С.Пермякова саҥаны кэбэҕэстик ылынар, саҥаны олоххо хайдах киллэрэри билэр уонна сатыыр киһи. Араас кууруска, үөрэх менеджеригэр үөрэммит буолан толору бэлэмнээх үөрэх биир бастыҥ салайааччыта диэххэ сөп. Дьону-сэргэни кытта сөптөөх сыһыаны тутуһан, биир санааны булан үлэлээтэҕинэ, олус бэркэ салайыа, дьонун түмүө, гимназияны салгыы сайыннаран, өссө саҥа үрдэллэргэ таһаарыа.
Марианна Ильинична Петрова, Национальнай гимназия төрөппүтэ:
– Николай Константинович Чиряев сэдэх дириэктэр этэ. Үөрэнээччилэрин оҕолорун курдук ылынара. Хас биирдии үөрэнээччитэ туох дьоҕурдааҕын, ис санаатын кытта билэрэ. Билигин биһигиттэн барбытын киһи итэҕэйбэт. Хайдах эрэ кылааска киирэн кэлиэ, оҕолордуун алтыһан барыа диэн күүтэҕин. Үөһээ Бүлүүгэ үөрэнэ сырыттахпына, дириэктэрбит В.С.Долгунов оҕону кытта оҕо, улахан киһини кытта улахан киһи этэ. Кэлэрбитигэр оскуола тэлгэһэтин хаарын күрдьэ сылдьар буолара. Николай Константинович эмиэ оннук боростуой киһи этэ. “Саха оҕото саха тылын, култууратын билэрэ кинини сахалыы чөл куттуур, тыынныыр” – диирэ бу оскуола тутуһар сүрүн хайысхата буолбута. Ол эрээри ырааҕы көрөн, саха оҕото омук тылын эмиэ эҥкилэ суох билиэхтээх диэн санаалааҕа.
Оттон дириэктэр э.т. Валентина Семеновна Пермякова эмиэ кини тыынынан сылдьар киһи. Николай Константинович киниэхэ итэҕэйэр буолан, солбуйтаран хаалларбыта элбэҕи этэр. Онон кини Национальнай гимназияны салайарга саамай сөптөөх каадыр.
Наталья Михайловна Максимова, ДьНГ алын сүһүөх кылаас учуутала:
– Национальнай гимназия аһыллыаҕыттан, 1992 сылтан үлэлиибин. Николай Константинович Чиряев салайааччы быһыытынан биир уратыта – кини учуутал бары өттүнэн арыллан үлэлиирин кэрэхсиирэ, өйүүрэ, онно кыах биэрэрэ, көмө-тирэх буолара. Онон бары оннук үлэлээн кэллибит.
Николай Константинович В.С.Пермякованы үлэҕэ ылыаҕыттан, баран үлэлиэ, тэрээһин үлэтин кыайа-хото тутуо, салайааччы быһыытынан гимназияны түһэн биэриэ суоҕа диэн итэҕэйэн оннук саҥа тэриллэр филиалларга ыытара. Ыалдьар кэмигэр эмиэ Валентина Семеновнаны туруорабын диэбитэ. Валентина Семеновна Национальнай гимназия дириэктэринэн ананнаҕына, Н.К.Чиряев идиэйэлэрин олоххо киллэрэригэр мэлдьи алтыспыт, аттыгар үлэлээбит киһитэ буолан, дөбөҥ буолуо. Утум хайаан да салҕаныан наада.
Людмила Георгиевна ДЕДЮКИНА, Саха гимназиятыгар иитэр-үөрэтэр үлэҕэ дириэктэри солбуйааччы, “Ийэ эйгэ” Дьокуускай куорат учууталларын түмсүүтэ:
– Төрөөбүт тылынан үөрэнэр оскуолалар атахтарыгар турууларыгар, сайдалларыгар Н.К.Чиряев сүдү оруоллаах. Гимназия иһинэн араас хайысхалаах, дьиҥ сахалыы тыыннаах оскуолалар сайдалларыгар ис сүрэҕиттэн кыһаллан үлэлээбитэ. Ити барыта саха оҕото тыа сирин, төрүт буорун кытары ситимин быһыа суохтаах диэн сыалтан. Онуоха сахалыы кылаастар атахтарыгар туралларыгар уопуттаах, ураты көрүүлээх, дириҥ билиилээх Валентина Семеновна Пермякованы салайааччынан аныыра мээнэҕэ буолбатах. Билигин В.С.Пермякова саҥа үөрэх ыстандаардын ирдэбилин толору билэр, хас биирдии үөрэнээччи сайдарыгар усулуобуйаны тэрийэр кыахтаах, анал бэлэмнээх үөрэх салайааччыта буола үүммүтүн кэллиэгэлэрэ сыаналыыбыт.
Хайа баҕарар салайааччы идиэйэтин олоххо киллэрэригэр ыллыктаах санаалаах, бүк эрэнэр киһитин үлэ үөһүгэр аныыр, үлэлииригэр көрдөһөр. Онон Валентина Семеновна кэлэктииби кытта биир сүбэнэн, инники соруктары тобулан ситиһиилээхтик үлэлиэ диэн эрэлбит улахан.
Иван Константинович Чиряев, Национальнай гимназия АХЧ дириэктэри солбуйааччыта:
– Убайым Н.К.Чиряев оҕо иитиитигэр туох баар дууһатын ууран, олоҕун тиһэх күннэригэр диэри сырдык санааларынан кынаттанан, бэйэтэ этэринии: “Гимназиям – дьылҕам бэлэҕэ”диэн кылгас гынан баран дьоһун олоҕу олорон ааста. Махталлаах үөрэнээччилэр, төрөппүттэр, учууталлар сүрэхтэригэр үтүө өйдөбүлү хаалларда. Кини тэрийбит сахалыы эйгэтэ, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр үгэстэр биһиги гимназиябыт киэн туттуута, үөрэтии-иитии биир сүрүн хайысхата буоллулар.
Николай Константинович уһун кэмҥэ эмтэнэр буолбутугар Валентина Семеновна Пермякованы бэйэтин солбуйааччытынан анаан хаалларбыта мээнэҕэ буолбатах. Кини гимназияҕа 1999 сыллаахха кэлиэҕиттэн, Николай Константинович бырайыактарын олоххо киллэрээччинэн, новатор-салайааччы быһыытынан үлэлээн кэллэ.
Мин саныахпар, Николай Константинович, кинини үөрэх менеджерин быһыытынан хаачыстыбаларын бэлиэтии көрөн, сыаналаан, тэрээһин үлэни үмүрү тутуо, кыайыа-хотуо диэн эрэнэн мэлдьи саҥа бырайыактары олоххо киллэриигэ аныыр эбит.
Николай Константинович тэрийбит эйгэтин сылаас тыына уһун сылларга салҕанан бара туруон баҕаран туран, Валентина Семеновна ылыммыт күүстээх санаата олоххо киирэн, Николай Константинович педагогическай нэһилиэстибэтин салҕаан таһаарыылаахтык үлэлиэ диэн бигэ санаалаахпын. Николай Константинович уола Анатолий үүнэн-сайдан, аҕатын, эһэтин – академик Константин Спиридонович Чиряев – ааттарын, үтүө үгэстэрин салгыыр, сайыннарар салайааччы буолан тахсарыгар Валентина Семеновна ийэлии амарах сыһыанынан үтүө сүбэһит, учуутал, салайааччы буолуо диэн эрэнэбин.
Ити курдук, бииргэ үлэлии сылдьар кэллиэгэлэрэ, төрөппүттэр, алтыһар үөрэх салайааччылара, үлэһиттэрэ бука бары биир санааны эттилэр: бастыҥ үөрэх кыһатыгар утумнааһын баар буолуохтаах, салайааччы кэлэктиип иһиттэн ананыахтаах диэн. Кэлэктиип иһигэр оннук бэлэмнээх, уопуттаах каадыр баар буоллаҕына, тастан кими эрэ аҕала сатыыр туохха нааданый? Эбэтэр ол үрдүк өһүөлээхтэр билсиилэрэ, аймахтара, “протежелара” дуу?
Бэлэмнээтэ
Нина ГЕРАСИМОВА.
