Эһиги санааҕытыгар, баара эрэ биир манньыат тыһыынчаттан саҕалаан, өссө үрдүк сыанаҕа туруон сөп дуу? Оттон кэллиэксийээччилэр аҕыйаҕа суох манньыат эбэтэр кумааҕы харчы бэйэтэ турар сыанатынааҕар хас да бүк үрдүк сыаналаныан сөбүн бэркэ билэллэр. Холобур, мөһөөх солкуобайы 20 тыһ. солк. тиийэ сыанаҕа батарыахха сөп. Ол харчы – атыыһыт Афанасий Мигалкин уһаайбатын көтүрэ сылдьан булбут былыргы хасааһын харчыта буолбатах. Аныгы да кэм үбүлүөйдээх биметаллическай уон солкуобайа да киһи мыыммат кистэлэҥнээх буолуон, бэйэтин туһунан элбэҕи “кэпсиэн” сөп. Манньыаттар сыаналарын, Саха сирин олохтоохторун ылсыбыт, туһугар интэриэһинэй дьарыктарын уонна сотору Дьокуускай куоракка ыытыллар Саха сирин кэллиэксийэһиттэрин III Сийиэһин туһунан бу матырыйаалга ааҕыаххыт.
Үбүлүөйдээх манньыаттар уонна банкноттар тустарынан нумизматтар уонна бонистар элбэҕи кэпсиэхтэрин сөп. Нумизматтар манньыаттары мунньаллар, олор истэрияларын сыныйан үөрэтэллэр, сэргииллэр, оттон бонистар – банкноттары. Ааспыт өрөбүлгэ Емельян Ярославскай аатынан кыраайы үөрэтэр түмэл тиэргэнигэр “Саха сирин кэллиэксийээччилэрэ” уопсастыбаннай тэрилтэ бэрэссэдээтэлэ Никифор Иванову кытта көрсөн, кэпсэттим. Дьэ, бу манна сэргиир интэриэстэринэн арахсар кулууптарга хас өрөбүл аайы 9 чаас сарсыардаттан 11 чааска дири, этэргэ дылы, олох оргуйан олорор буолар: сэдэхтик көстөрү сэргээччилэр мустан, санааларын-көрүүлэрин, ордук биридимиэттэрин атастаһаллар, атыылыыллар. Көрдөххө, бу тэрээһиҥҥэ эдэр да, эмэн да дьон баар буолар, саастарын араастаһыыта 50, бэл, 60 сылга кытта тиийэр. Үгүс өттүгэр көннөрү бэйэ-бэйэлэрин көрсөн кэпсэтэллэр. Мин кэпсэппит киһим бастаан утаа Арассыыйа банкноттарын уонна сэбиэскэй кэмнээҕи алтан уонна көмүс манньыаттарынан дьарыктанара. Оттон билигин, бэйэтэ күлэ-күлэ кэпсииринэн, тыһыынчанан миили айаннаан-айаннаан, түмүктүүр түһүмэҕэр тиийэн, кэллиэксийэлээччилэр үрдүк таһымнарынар – “фантиктары” хомуйууга көспүт. Быһа түһэн эттэххэ, ону улаханнык «фантик» да диэбэккин, Никифор кэлиэксийэтигэр сахалыы жетоннар, сүүһүнэн ааҕыллар пластик каарта уонна Саха сирин хампаанньалара бэлэмнээбит, халадыанньык эркиннэригэр да баппат гына элбээбит магнитиктар бааллар.
Манньыаты кэлиэксийэлээччилэри биэс таһымҥа араараллар.
- Чаанньык. Көрбүтүн хомуйан иһэр. Манньыаты атыылаһарга өссө тиийэ илик. Ардыгар: “Арай ыстыыр ыас хаҕын хомуйан көрдөхпүнэ хайдаҕый?” диэҕэр дылы толкуйдаан ылара баар буолар.
- Энтузиаст. Кэллиэксийэлиир интэриэһэ үрдээн иһэр. Манньыаты атыылаһар буолбута сөхтөрбөт. Ол гынан баран сотору баҕарбытын барытын атыылаһан истэҕинэ, харчыта “дук” буолуо суоҕун өйдүүр. Онон чопчу тиэмэ талар. Ол да буоллар, төһө да араас тиэмэлээх буоллун, эрдэ мунньуммута син биир дууһатын угуттуур.
- Сайдыылаах. Бу таһымҥа “өлбүт” манньыаттар бэлиэр санаатын кынаттаабаттар. Сохран киниэхэ быдан суолталанар. Ол гынан баран сохран быдан сыаналааҕын быһыытынан, атын тиэмэлээхтэрин харыстабыла суох атыылыы-атыылыы, мунньар тиэмэтигэр сыһыаннааҕы атыылаһар. Ол туһуттан тиэмэ кыараатар-кыарыыр, холобур, “импэрээтэрдээх Арассыыйа манньыата” бэрт судургутук “1812 сыллаахха диэри тахсыбыт импэрээтэр алтан манньыатыгар” уларыйаллар.
- Эспиэр. Баҕалаах эксэмпилээрдэрэ сыаналанан бараллар, тоҕо диэтэххэ, удамырын бэлиэр булан, альбомугар угуннаҕа дии. Эбиллии быдан сэдэхтик тахсар, ону саҥа кыбартыыра атыылаһыы таһымыгар тэҥниэххэ сөп буолуо. Онон тугу да гынара суох буолан анал идэлээх пуорумнарга “кыһыл” тылынан оонньооччу буолар. Оттон иһигэр сыаналаах константинопольскай солкуобайга саантаан, ону атыылаһар туһунан төбөтүн сынньар.
- Мега-монстр. Барытын кэриэтэ мунньунар. Саҥа тиэмэнэн дьарыктанан барар уустук. Оттон эргэттэн арай Эрмитажка харалла сытар раритеттар эрэ хаалбыттар. Бу таһымҥа тиийбит кэллиэксийэһит нумизмат маҕаһыынын арынар уонна мунньубутун атыылаабытынан барар. Онтон киирбит үбүнэн Гадюкиноҕа баар үс этээстээх даачаны атыылаһар. Онтугар ньир бааччы олорон, хаалбыт олоҕун устара ыас суутун хомуйар.
Кэллиэксийэлээһин диэн – устуоруйаны систиэмэлээһин ырылхайдык көрдөрөр ньыма
Күн бүгүн кэлиэксийэлээһин диэн көннөрү биридимиэти атастаһыынан үлүһүйүү буолбатах. Хайыы үйэ “эһэ оһоҕун кэнниттэн” эбэтэр кинигэттэн түһэн кэлбэт, чэ, биирдэ эмэ олох эриэккэскэ оннук буолар. Өскөтүн урукку өттүгэр үбүлүөйдээх манньыат төлөбүр ордуга харчы буолан кэлэр кыахтаах эбит буоллаҕына, кэклиэксийэлээччилэр ортолоругар мэнэйдэһиигэ сылдьар. Кэллиэксийэни толорунууга үп наада, ол кээмэйэ хас биирдии киһи туохха наадыйарыттан, тугу мунньарыттан тутулуктаах. Ону ааһан, кэллиэксийэлэнэр биридимиэт үгүс өттө үчүгэйдик уура-харайа сылдьыыны ирдиир. Ол кэллиэксийэҕэ туһунан суолу хаалларар. Ол үп-харчы, ардыга иһитиннэрии өттүгэр буолуон сөп. Билигин чопчу манньыакка уонна банкнотаҕа ананар альбомнар атыыга бааллар. Онтуҥ боростуой хордуон, көннөрү хаартыска угуллар альбома да буолбатах. Олорго сэриилэр ааспыт хаарталарын, устуоруйа ыспыраапкатын, «Арассыыйа 1912 сыллааҕы Аҕа дойду сэриитигэр кыайыытын 200 сылыгар” диэн манньыат сиэрийэтигэр курдук полководецтар биографияларын да булан ылыахха сөп. 2015 сыллаахха Кыайыы 70 сылыгар сыһыаран 40 манньыаттаах улахан сиэрийэ тахсыбыта. Сэрии туох баар кыргыһыылара уонна Сэбиэскэй сэриилэр босхолообут Европа дойдуларын киин куораттара бааллара. Кэнники 5 солк. номиналлаах 14 манньыат киллэриллибит “Ньиэмэс-фашист халабырдьыттарыттан Сэбиэскэй сэриилэр быыһаабыт судаарыстыбаларын киин куораттара” сиэрийэ кэккэ чааһын Литва МИДэ кириитикэлээн турар. Чопчута, Литва бэлиитикэтин саҥа элиитэтэ дойдуларын уоттаах-төлөннөөх хомуньуустуу биографиятын уонна ССРС кытта сибээһин туора соппута уона Литваны ити манньыаттарга киллэрэри күүскэ утарбыта. Бэлиитикэ уларыйа турар айылгылаах, ол гынан баран, кимнээх ити куораттары босхолообутун умнар табыллыбат. Ол иһин, төһө да утарсыылааҕын иһин, кэллиэксийэлээччилэри үөрдэн, сиэрийэ син биир күн сирин көрбүтэ.
Быһата, кэнники кэмҥэ үбүлүөйдээх таһаарыылар тиийбэттэр диэн үҥсэргиир кыаллыбат, байыаннай хорсун быһыыга эрэ анаммыт буолбакка, сиэрийэ арааһа тахсар. Ол курдук, Сочига буолбут Олимпиадаҕа, Арассыыйаҕа буолбут путбуол чөмпүйэнээтигэр анаммыт үбүлүөйдээх манньыаттар уонна банкноттар, “Арассыыйа (Сэбиэскэй) мультипликация” манньыаттар сиэрийэлэрэ тахсыбыта. Бу -- саҥа сиэрийэлэртэн саамай кэнникилэрэ. Хаһан эрэ син биир устуоруйа кэккэ чааһа буолуо турдаҕа. Оттон кэллиэксийэлиир дьоҥҥо манньыат уонна күпүүрэ – боростуой харчы буолбатах. Бу – билии, дууһа туруга, сүрүнэн, туораттан ымсыырыахха сөптөөх сүҥкэннээх интэриэс буолар.
«Кэллиэксийэһиттэр бэйэлэрин дьарыктарыгар ыччаты мээнэҕэ интэриэстии сатаабаттар. Манньыаттарга, банкноттарга, мааркаларга, значоктарга – биһиги дойдубут историята көстөр, -- диэн биһиги кэпсэтиибитигэр кыттыбыт кулууп саастаах кэллиэксийэлээччитэ санаатын үллэстибитэ. – Ким ааҕарын сөбүлээбэт, маннык альбомнары көрөн элбэҕи билиэн, долоҕойугар тохтотуон сөп. Ол аҕыйах да буоллун, элбэх да буоллун, хайдаҕын да иһин сырдатыы, үөрэҕирии иитии уонна дойду олорон ааспыт олоҕор ытыктабыл буолар».
Саха сирин кэллиэксийэһиттэрин III Сийиэһэ
Кулууп мунньаҕа эбэтэр кэллиэксийэлээччилэр сүлүөттэрэ бэйэ кэллиэксийэтин хаҥатар кыаҕы биэрэр. Онно кинилэр эспэнээттэрин илдьэ кэлэллэр. Быйылгы үһүс сийиэс СӨ биллэриллибит Сомоҕолоһуу сылыгар сыһыаран, бэс ыйын 2 күнүгэр Баһылай Манчаары аатынан Өрөспүүбүлүкэ успуорт национальнай көрүҥнэригэр киинигэр буолар. Биллэриллибит сыл чэрчитинэн тэрийээччилэр «Норуоттар доҕордоһуулара” анал быыстапканы тэрийдилэр.
«Кэллиэксийэлээһин – биһиги култуурабыт наадыйар хайысхата. Биирдиилээн кэллиэксийэ хомуйааччылара суох култуура сайдар кыаҕа суох, тоҕо диэтэххэ, бу иннинээҕи көлүөнэ дьон уопута буолар. Түмэл пуондалара дойду нэһилиэстибэтин үйэтитиигэ туох баар күүстэрин, үптэрин уган туран мунньар кэтэх кэллиэксийэлээччилэр көмөлөрүнэн хаҥыыллара эриэккэскэ буолбат. Оттон кэллиэксийэлээччилэр сийиэстэрэ – биир интэриэстээх дьон ирэ-хоро сэһэргэһэр биир туһунан көрүҥнэрэ буолар. Ол курдук, урукку сылларга сийиэскэ 130 –тан тахса кэлиэксийэлээччи кыттара. Быйыл өссө элбиэхтэрэ диэн эрэллээхпит. Быйыл биһиги тэрилтэбит биир бастакынан уонна соҕотоҕун да кэриэтэ “Арассыыйа Кэллиэксийэһиттэрин сойууһун” чилиэнэ буолла. Тэрээһин кинилэр кыттыыларынан буолар, Москубаттан, Владивостоктан ыалдьыттары күүтэбит», - диир «Саха сирин кэллиэксийэлээччилэрэ» РОО бэрэссэдээтэлэ Никифор Иванов.
Манньыат, банкнот, маарка, значок эрэ буолбатах, массыына кытта!
Тута Леонид Якубович сөбүлээн туттар тыла киһи өйүгэр киирэр гына итини саҥарда. Дьыала онно буолбатах. Дьокуускай олохтоохторо уонна ыалдьыттара биир сиргэ кэлэн, илэ харахтарынан көрөн дуоһуйан барар усулуобуйалара оҥоһуллар: сэдэх биридимиэттэри, былыргы кумааҕы харчылары, манньыаттары, значоктар, аккырыыккалар, мааркалар уо.д.а. астык кэллиэксийэлэри! Быыстапка дьаарбаҥканы кытта сэргэстэһэ туруоруллуо: ким баҕалаах кэлэн, бэйэтин кэллиэксийэтин толорунар гына атыылаһыан, ордугун атыылыан, атастаһыан сөп. Дьон тугу мунньарын, араас эгэлгэ, эриэккэскэ көстөр малы-салы көрөн, элбэҕи билэн-көрөн, астынан тарҕаһыаххыт.
Быйылгы эспэнээттэр ортолоругар Саха сирин аатырбыт кэллиэксийэлээччилэрэ, улуустардааҕы кэллиэксийэлээччилэр кулууптара. Сийиэһи тэрийээччилэр “Модун” комплекс иннигэр ретро массыыналары туруорарга суоттаналлар. Ким баҕалаах онно кэлэн хаартыскаҕа түһүөн, түһэриэн сөп. Оттон хаһаайына аттыгар турар массыыналарга букатын да иһигэр киирэн, хаартыскаҕа түһэрэн, инстаграмҥа үллэстэр кыахтаныа! Былыргы массыынаалаахтары ортолоругар баар буолуоҕа аатырбыт кэллиэксийэлээччи уонна эргэ массыыналары саҥардааччы Игорь Аргунов. Кини хас да былыргы үйэтээҕи массыынаны тилиннэрдэ, ону таһынан кэллиэксийэлиир массыыналара туруохтара.
Кэллиэксийэлэнэр малга-салга инвестиция угуу
Сийиэс кэмигэр табыгастаах усулуобуйаҕа кэллиэксийэни байытар уонна кэллиэксийэ атыылаһан, үбү инвестициялыыр кыах бэриллэр. Дьаарбаҥкаҕа көмүс уонна былыргы манньыаттар, банкноттар, сэдэх мааркалар, значоктар, эргэ мал-сал туруо! Бу барыта – биир сиргэ. Улуустартан, сылга биирдэ эрэ кэлээччилэр баар буолуохтара.
Манна уопсастыбаннай тэрилтэ эспиэрдэригэр тус кэллиэксийэҕитин сыаналатар кыах бэриллэр. Раритет төһө-хачча сыаналааҕын, төһө дьиҥнээҕин эһиэхэ буор-бохсо быһааран биэриэхтэрэ. Кимиэхэ эмэ атыылыаххытын, бииргэ үлэлэһэр дьоҥҥутун да булуоххутун да сөп.
«Биһиэхэ манньыаттарын аҕалан үгүстүк сыаналататтар, хардатын ылан баран, салгыы тэнийэ барбаттар. Эрдэ сымыйа иһитиннэриини ылбыт буолан, итэҕэйэ охсубаттар. Үгүс өттүгэр баар иһитиннэриилэри, источниктары ырыта, тэҥнии көрбөтөх аата: «мин интэриниэккэ бу мал, харчы сыанатын көрбүтүм. Эһиги албынныыгыт» дииллэрин истиэххэ сөп. Онон бу сийиэскэ сүүрэ-көрдүү сатаабакка, эрэйэ суох хас да эспиэртэн сыаналатар тоҕоос эһиэхэ бэриллэр», - диэтэ Никифор Иванов.
Сийиэскэ баҕалаах дьону барытын ыҥырабыт. Быыстапка-дьаарбаҥка, ол иһигэр раритет уонна былыргы биридимиэт атыыта, көрүүтэ биир эрэ күн буолар: өрөбүл күн, бэс ыйын 2 күнүгэр сарсыаржа 10 ч. киэһэ 18 ч. диэри. Сиһилии иһитиннэриини WhatsApp 89246628154 (Андрей) нүөмэригэр эбэтэр http://vk.com/numismat_ykt. бөлөххө киирэн ылыаххытын сөп.
Матырыйаал аата тыл дэгэтигэр эрэ этиллибэтэ. Кырдьык, Ямал-Ненец автономнай уокуругун 10 солк. биметаллическай солкуобайа, кэккэ нумизматтар этэллэринэн, олус аҕыйах ахсаана эргииргэ тахсыбыт. 20 тыһ тахса бонист итиччэ, итинтэн да үрдүк сыанаҕа атыылаһарга бэлэмнэр. ОЛ гынан баран, маннык кэккэ усулуобуйа туолар түгэнигэр. Кылгатан эттэххэ, олох үчүгэй туруктаах буолуохтаах, модификацията суох пачкаттан 1234567 нүөмэрдээх эбэтэр сыыппаралара барыта тэҥ түгэнигэр, холобур, 1111111 курдук. Сыанатыгар нүөмэр иннинээҕи буукуба, номинала уонна ханнык үбүлүөйдээх таһаарыы буолара уо.д.а. дьайар. Түмүктээн эттэххэ, сорох манньыаттар, банкноттар бэйэҕэ турар сыаналарынааҕар атыыланар кэллиэксийэлээччи дьоҥҥо олус сыаналаах, ааһа баран, киһи тылынан тиэрдибэт сыыппаралаах сыанаҕа турар буолуохтарын сөп.
Андрей ШИЛОВ суруйуутуттан тылбаас
