Хоруона хамсыга... Дьыл кэминэн дьаҥ-дьаһах арааһа кэлэн барара даҕаны, маннык киэҥ далааһыннаах, улахан аймалҕаннаах дьаҥ өссө тура илигэ. Киһи хараҕар көстүбэт быыкаа үөн киһи аймаҕы бүттүүн, омугуттан, билиититтэн, баайыттан, кыахтааҕыттан тутулуга суох, ньимси эһэр, салыбырыар диэри куттуур ураты күүстээҕин сөҕөбүт эрэ. Билим, мэдиссиинэ муҥутуурдук сайдыбыт үйэтигэр аан дойдуну бүтүннүү халыҥ ытарчатыгар ылбыт ыарыы төрүөтэ тугуй? Тугу дакаастыы сатыырый? Туох суолу хаалларарга соруктанарый? Ити туһунан санааларын олоҕу анааран көрөөччүлэрбит – бөлүһүөктэрбит этэллэр.
Андрей САВВИНОВ, бөлүһүөпүйэ билимин дуоктара:
– Мин көрөрбүнэн, хоруона хамсыга – киһи аймаҕы тургутар биир көрүҥ. Киһи аймах айылҕаны кытта алтыһан олоҕун оҥостор. Ол эрээри инники тутар сыаннаһа көҥүл эрэ буолан хаалла. Үгүс киһи көҥүлү тиэрэ өйдүүр. Бу олоххо биирдэ кэлээри тугу баҕарбыппын, сөбүлээбиппин барытын ылыахтаахпын диэн өйдөбүл баһыйда. Онуоха хоруона хамсыга – аан дойду сыһыаныгар хоруй биир көстүүтэ. Онон инникитин толкуйданыахпытын наада. Сир иэнэ, планета – дьиэбит кэриэтэ. Тоҕо эрэ харантыын кэмигэр сирбит-уоппут, халлаан даҕаны олус ырааһырда. Кыһалҕаттан дьаһаннахпыт дии. Киһи бу олоххо мээнэ кэлбэт, үлүбүөй олорбот. Онон бу кэмҥэ көҥүл оннугар эппиэтинэс диэн өйдөбүл инники күөҥҥэ тахсыахтаах. Олоҕу хайдах салгыыр, кэлэр көлүөнэҕэ тугу хаалларар туһунан толкуйданыахпытын, хардыыбытын сааһыланыахпытын наада. Бу дьаҥ – өйдөтүү үлэтин биир эрэ көрүҥэ. Өссө даҕаны араас элбэх тургутуу кэлиэҕэ. Маннык түгэҥҥэ кыһалҕаны соҕотоҕун кыайбаккын. Мөрүөн (уопсастыбаннай) олох сыаннаһа суолталанар кэмэ кэллэ. Уопсастыбаҕа бэрээдэк баар буолуохтаах. Биирдиилээн кэһээччи кытаанах миэрэҕэ тардыллыахтаах. Онон тирээн кэлбит кыһалҕаҕа толкуйданыахпытын наада. Онно туох да уустук суох. Киһи аймах атаах оҕо курдук олорон кэллэ. Ийэ айылҕабытыгар атаахтаан, буруй бөҕөтүн оҥордубут. Бу кэмҥэ дьон дьоҥҥо сыһыана, дьон илэ бодото ырылхайдык көстөн кэлбитэ дьикти. Бэл, дьон кыһалҕатын туһанан, таҥас сыыһынан мааска тигэн, биисинэстэнэ, олоҕун тупсара сатааччы элбээтэ. Оттон үчүгэй өрүтү былаас, эмчиттэр уонна полиция үлэһиттэрэ көрдөрдүлэр. Дьон туһугар доруобуйаны, бириэмэни кэрэйбэккэ кыһаллан, уопсастыбаҕа үлэлэрин чиэстээхтик толоро сылдьаллар. Бу түгэҥҥэ былааһы сыаналыахпытын наада. Итиннэ эмиэ дьон, ыал аҕалара, ийэлэрэ олороллорун өйдүөхтээхпит. Инникитин кинилэри итэҕэйэрбит, истэрбит наада. Уопсастыбаҕа тэҥнээтэххэ, биирдиилээн киһи бу олоххо оруола кыра. Онон, эппитим курдук, мөрүөн олоххо сыстыахпытын наада. Бары түмсэн олохпутун оҥостуоҕуҥ. Инники олохпут тупсара дуу, төттөрүтүн, сатарыйара дуу бэйэбититтэн тутулуктаах. Бэйэбит хайдахпытый да, оннук олох кэтэһэр.
Виктор МИХАЙЛОВ, бөлүһүөпүйэ билимин дуоктара, бэрэпиэссэр:
– Бу аһара сыстыганнаах, эмэ-томо булулла илигинэн улахан сэрэхтээх ыарыы төрүөтүн туһунан араас куолу кээмэйэ суох элбэх. Оннооҕор анаан-минээн үөрэтэ-чинчийэ сылдьар дьон биир санааҕа, уопсай түмүккэ кэлэ иликтэр. Барыта сабаҕалааһын, таайыы... Атын куолуһуттар тустарынан этэ да барыллыбат: саба быраҕан түмүктээһинтэн бэйэ-бэйэҕэ күтүрээһиҥҥэ тиийэ баар. Интэриниэт сөҕүмэрдик сайдыбыт кэмигэр тугу истибиккин барытын “ыраас манньыакка” тэҥнээбэккэ, сурах хоту сылдьыбакка, хас биирдиибит ырытан-ырыҥалаан сыана быһыахтаах дии саныыбын. Билиҥҥи ыксаллаах быһыыга-майгыга, салалта тылын истэр ордук.
Аан дойдуга буолуохтаах буолар, “кэмэ кэлбити, болдьоҕо туолбуту” туох да тохтоппот. Бу ыарыы түҥ былыргыттан баар эбит. Ону таһынан киһиттэн киһиэхэ сыстар уратылаах. Урут саһан-кирийэн сыппыт буоллаҕына, билигин аан дойдуга иэмэ-дьаама суох тарҕанарыгар бары өттүттэн тоҕоостоох түгэн үөскээтэ. Олортон саамай харахха быраҕылларын ааттаатахпына, тиэхиньикэ, технология сайдан, олох-дьаһах таһыма үрдээн, барыы-кэлии, көр-нар, бас баттах барыы элбээһинэ, доруобуйа тупсан харыстанар дьаһаллары (холобур, ыарыыны бохсор быһыылары оҥоруу) ылыныы мөлтөөһүнэ, онтон да атыттар буолуохтарын сөп. Маны кимиэхэ да соҥнообоппун. Хас биирдии киһи хайатын талара – бэйэтин көҥүлэ.
Ол эрээри куһаҕан үчүгэйдээх. Ол курдук, дьиэҕэ олорон салайыы, үөрэтии, үөрэнии, үлэни-хамнаһы тэрийии, үбү-харчыны эргитии, көмөнү-ньыманы эрэйии көмпүүтэрэ, интэриниэтэ суох кыаллыбат буолан, сыыппаралаах технологияны олоххо киллэриигэ төһө бэлэммит ырылхайдык көһүннэ. Иккиһинэн, бүрүкүрээтийэ уодьуганнаныан сөбө билиннэ. Холобур, тутуу үлэтэ, тиэйии-таһыы, туох баар дьыаланы-куолуну ыпсарыы-хопсоруу, үбү-харчыны тыырыы курдук элбэх ыйы-күнү, сыраны-сылбаны эрэйэр салаалар кылбардык, суһаллык быһаарыллан хааллылар. Манна баар моһол-мэһэй ымпыгар-чымпыгар тиийэ ырылыйан таҕыста. Үсүһүнэн, салалта (былаас) үлэтин сүрүн сыала-соруга дьон кыһалҕатыгар “иннинэн буолуу” эбитин санатта. Бу эйгэҕэ араас итэҕэс-быһаҕас көбөн таҕыста. Төрдүһүнэн, салалта хамнастаах үлэһиттэрэ эрэ буолбакка, урбаанньыттар кытта хайдахтара-туохтара көһүннэ. Сорох улахан салайааччылар “даамнарын” биэрэн, эрдэ-сылла баҕа өттүлэринэн дуоһунастарын туран биэрдилэр. Бигэтик сүһүөхтэригэр турбут, кэскиллээхтик тэриммит урбаанньыттар өлөн-охтон биэрбэтилэр. Төттөрүтүн, дьон-сэргэ бары туһанар тэрилтэлэригэр көмө бөҕөтүн оҥордулар. Бэсиһинэн, дойдубут төһө кыахтааҕа, норуот өйө-санаата төһө туруктааҕа, сайдыыбыт хайысхата төһө сөптөөҕө быһаарыллан эрэр. Онон тургутуу кытаанаҕын ааһан эрэбит. Биир бэйэм баҕарар баҕам диэн, бу холоон көрүүттэн хас биирдиибит үөһэттэн аллараҕа тиийэ сөптөөх түмүгү оҥоһуннарбыт ханнык диэн.
Киһи аймах кып-кыракый кээмэйдээх хамсыктан сылтаан олоҕо огдолуйуон сөбүн бигэтик өйдөөтө. Аар Айылҕаны баһылаатым, билиҥҥи кэмҥэ ким күүстээх кыайар диэн бардамсыйбыта сөҕүрүйэ быһыытыйда. Итинтэн тирэҕирэн, күөнтэһии суолуттан туораан, дьүөрэлэһии хайысхатын, ол аата туох баар кыһалҕаны, санааны үллэстии, кэпсэтиһии, тыл-тылга киирсии, сүбэлэһии, өйдөһүү көмөтүнэн суолу тутустахпытына эрэ, өлбөт үөстэниэхпит диэн көрүү туругуруохтаах. Манна өй-санаа быһаарар суолталаах. Былатыан Ойуунускай “өлөрү өйүнэн кыайбыт” диэбитин итиннэ сыһыарабын. Бу барыта – улахан бэлиитикэҕэ сыһыаннаах баҕа санаа.
Оттон күннээҕигэ эргилиннэхпитинэ, тус бэйэм маннык түмүгү оҥоһуннум. Бастакыта: хас биирдиибит тус бэйэтин кыаҕар, билиитигэр-көрүүтүгэр, өйүгэр-санаатыгар, сатабылыгар-дьоҕуругар эрэнэр туруга күүһүрдэ. Иккиһэ: көҥүл буолуу диэн бэйэ эрэ туһугар буолбакка, дьон-сэргэ (уопсастыба) иннигэр кытта эппиэтинэс буолара өссө төгүл дакаастанна. Үсүһэ: норуот үйэлээх үгэстэринэн салайтаран олоҕу оҥостуу тахсыылааҕа, хотуулааҕа, кэскиллээҕэ көһүннэ. Үтүктээйи, сонумсах, ордугумсах майгыга ылларан, бэйэ киэнин ахсарбат буолууну, бэйэни сэнэниини тохтотуохха. Дойдумсах буолуохха. Уруккуну убаастыахха, билиҥҥини биһириэххэ, кэнэҕэскини өйдүөххэ. Кэр-дьэбэр буолумуохха. Туох барыта ааһан иһэр майгылааҕын, олох-дьаһах оннун-тойун булан иһэр айылгылааҕын умнумуоҕуҥ.
Борис НЕУСТРОЕВ-Мандар Уус, норуот маастара:
– Мин санаабар, хоруона хамсыга саҥа ыарыы, киһи да оҥоруута буолбатах. Айылҕаҕа уларыйа-уларыйа кэлэр ыарыы. Кириип, ОРВИ, ОРЗ курдук. Былыр Испанияттан хат күүһүрэн кэлэн, саханы кэһэппит испанка диэн ыарыы баара. Туох да бэлэмэ суох саха дьоно сыгынньах кэриэтэ олорон биэрээхтээбиттэрэ. Хоруона хамсыга эмиэ оннук. Киһи аймах, омугуттан тутулуга суох айылҕабыт иннигэр аньыыбыт-харабыт аһара элбээтэ. “Күүстээхпит” эрэ диэн бас баттах бардыбыт. Хайа да кыыл итинник кэбилэммэт. Көҥүл-босхо, бас баттах барыы содуллаах, иэстэбиллээх. Туох да буолбатаҕын курдук туттар адьас сыыһа. Бу ыарыы кэлиитэ – сэрэтии. Икки атахтаах бэйэтин көрүнэрэ кэллэ. Дьиҥэр, сир ийэ саамай күүһүрэр, үчүгэй кэмигэр түбэстибит эбээт. Ону сыаналыырбыт, харыстыырбыт наада.
“Киһи аймах” диэн тыл мээнэҕэ этиллибэт. Оттон дьон аан дойду үрдүнэн хара ааныттан өстөөхтүү курдук туттан-хаптан олорбуттар эбит. Ону тохтотон, киһилии быһыыланан, олох олорор кэммит кэллэ. Дириҥэтэ иликпитинэ, бэйэ бодотун тардынан, киһилии киһи буолар туһугар хас эмэ үйэни бэриэт көрөн дьаһанарбыт наадата тирээтэ. Киһи аймах бүттүүнэ бэйэ-бэйэбитигэр киһилии майгынан чугасаһыахпытын, болҕомтолоох буолуохпутун наада. Бу судургу ыарыы буолбатах. Киһини толкуйдатар. Саха дьоно урут-уруккуттан ыарахаҥҥа түбэстэҕинэ, бэйэ-бэйэтин аһынар, көмөлөсүһэр, сомоҕолоһор үтүө хаачыстыбалаах. Хоргуйуу кэминээҕи биир суол өйбүттэн арахпат. Быстаран сытар уолчаан ас көрдүү ыалыгар тахсар. Дьиэтигэр аччыктаан, былаат курдук санньыйан балта сытаахтыыр. Ыала дьон баарыттан-суоҕуттан бэрсибититтэн бэйэтэ сиэбэккэ, балтыгар илдьээри сиэбигэр уктар. Көр, итинник буолуохха диэри саха харыстаһара. Таҥара көмөтүнэн биһиги итинник үйэҕэ тиийиэхпит суоҕа эрээри, ити үтүө майгыбытын умнумуоҕуҥ, сомоҕолоһуоҕуҥ, чугасаһыаҕыҥ диэн бар дьоммун ыҥырабын.
Егор МАХАРОВ, бөлүһүөпүйэ билимин дуоктара, бэрэпиэссэр:
– Хоруона хамсыгын туһунан элбэх суруллар, кэпсэтии да үгүс. Дьон чуолаан хайдах харыстанары, хайдах гынан бу ыарыыны тохтотору толкуйдуур. Дойдуга даҕаны, өрөспүүбүлүкэҕэ даҕаны ыалдьыбыт дьон ахсаана, биирдиилээн да буоллар, эбиллэ турара дьиксиннэрэр. Харантыыммыт төһө уһуура биллибэт. Биллэрин курдук, ыарыы муҥур уһугар тиийэ илик. Былаас дьаһалын толоруу араас. Дьон да араас, хамаанданан олорботохпут ырааттаҕа. Быраабыланы кэһии балаһыанньаны ситэ өйдөөбөттөн эрэ тахсар.
Ханнык баҕарар дьаҥ-дьаһах тарҕанар төрүөттээх, туһунан сокуоннаах. Анаан-минээн айыллыбыта буолуо дии санаабаппын. Аныгы үйэҕэ “дьиэҕэ олоруу” диэн ураты өйдөбүл күөрэс гынна. Тугу кистэниллиэй, сорох тулуйбата, оттон сорох саҥа кыаҕа арылынна. Куһаҕан үчүгэйэ суох буолбат. Төрөппүттэр оҕолоругар болҕомтолоро күүһүрдэ, дьиэ иһинээҕи ситэ илик дьыала ситэрилиннэ. Дьон араас дьарыкка холонно. Биир бэйэм тугу да сүүйтэрбэтим. Туттар тэрилим илиим анныгар баар буолан, дьиэбэр суруйа, ааҕа олоробун. Аахпатахпын аахтым, ситэрбэтэхпин ситэрдим.
“Хамсык аастаҕына, олох уларыйыа дуо?” диэн ыйытыыга ылбычча хоруйдуур ыарахан. Ол эрээри дьон өйүгэр-санаатыгар, дойдулар икки ардыларыгар, дойду да иһигэр сыһыаҥҥа эмиэ уларыйыы баар буолара чуолкай. Оннук түгэҥҥэ хайдах дьаһанары толкуйдуохха наада. Үлэ-хамнас, оҥорон таһаарыы атахтаммыта эмиэ охсууну оҥороро биллэр. Норуот хомуллуута уопсастыба систиэмэтиттэн тутулуктаах.
Бу күннэргэ дьон бэйэ-бэйэтигэр болҕомтото күүһүрдэ. Балыыһабыттан эрийэн, доруобуйам туругун ыйыталастылар. Ити түгэн элбэҕи этэр. Махтанным. Волонтёрдар бородууктабытын, бэчээппитин тиксэрэллэр. Билиҥҥитэ этэҥҥэ. Туох барыта бүтэр, ааһар. Бу кэм эмиэ ааһыа. Барыта этэҥҥэ буолуо.
Ыйытыкка кыттыбыт дьоммут бары кэриэтэ хоруона хамсыгын икки атахтаах айылҕаттан тэйбитин, айылҕаны аанньа ахтыбатаҕын содулугар түбэспит алдьархайын быһыытынан сыаналыыллар. “Үтэһэ туолар” диэн баар. Бу дьаҥ араҕар күүтүүлээх кэмин тулуурдаахтык кэтэһэн, саҥалыы толкуйунан, оннук сыһыанынан олохпутун салгыаҕыҥ. Киһи үрдүнэн киһи баар диэччилэр, оттон киһи аймах үрдүнэн сөҕүмэр күүстээх Аар Айылҕабыт турдаҕа.
Оксана ЖИРКОВА.
