Маннык ыйытыктаах хоту улуус нэһилиэктэрин аҕа баһылыктарын кытта кэпсэтэ сырыттым. Билигин балаһыанньа аан дойду үрдүнэн бэрдэ суох кэмигэр, хоту дойду дьоно барахсаттар санааларын түһэрбэккэ саҥалара-иҥэлэрэ, кэпсээннэрэ баһаам. Кэпсэппит баһылыктарым бары даҕаны үлэни-хамнаһы кыайар саастарыгар сылдьар эдэрчи дьон.
Ыарыы Саха сиригэр биллиэҕиттэн бөһүөлэкпит дьонун ахсаана биллэ эбилиннэ
Дьааҥы улууһун Эҥэ нэһилиэгин (Сайдыы) дьаһалтатын баһылыга Виктор Анатольевич БУРЦЕВ:
– Эһиги диэки олох-дьаһах хайдаҕый? Кыстыгы хайдах туораан эрэҕит? Туох ситиһии, кыһалҕа баарый?
– Эҥэ нэһилиэгэ быйылгы кыстыгы этэҥҥэ туораатыбыт диэххэ сөп. Былааҥҥа турбут оппут толору кэллэ. Нэһилиэкпит дьоно сакаастаабыт эбиэстэрин, уотурбаларын быһа холуйан 13 туоннаны аҕалан түҥэттибит. Маны таһынан “Мин уһаайбам” муниципальнай бырагыраама чэрчитинэн олохтоохторго сакааһынан 12 туонна тутуу матырыйаала тиэллэн кэлбитин ыллылар. Бу бырагыраамабыт үлэлээбитэ 7-с сыла буолла.
Сайаапканан 10 туонна тааралаах уматыкпыт оройуон кииниттэн -- Баатаҕайтан тиэллэн кэллэ. Бу уматыкпытын сылын аайы эҥэлэр күндү күтүөппүт Александр Вячеславович Александров нэһилиэнньэҕэ тиэйэн аҕалар, онон киниэхэ улаханнык махтанабыт.
Бу иннинэ эмиэ Баатаҕай нефтебазатыттан үс төгүл 7 аҥаардыы тыһ. лиитирэ ёмкостаах бензовозтары ыҥыран куттарбыппыт. Биир улахан үөрүүбүт – үүт-арыы дьиэтигэр йогурт, кэпиир оҥорор саҥа оборудование кэлэн турда. Маҥнайгы бородууксуйалар номнуо оҥоһуллан тахсан, атыыга хамаҕатык бардылар. Маны таһынан балыгы астыыр, хатарар оборудование кэлэн турар. Онон сотору кэминэн бастакы балыктары амсайыахпыт. Бу оборудованиелары барытын улууспут биир тарбахха баттанар бастыҥ урбаанньыта Владимир Христофорович Чириков аҕалан туруортартарда. Анал үөрэхтээх дьон кэлэн холбоон, үлэлиэхтээх дьону үөрэтэн барбыттара. Түгэни туһанан, Владимир Христофоровичка улахан махталбытын тиэрдэбит.
– Аан дойдуну атыйахтыы аймаабыт хоруона хамсыгын (коронавирус) утары туох дьаһаллары ылынан олороҕут?
– Нэһилиэкпитигэр элбэх үлэ, тэрээһин барыахтааҕын бу дьаҥ-дьаһах туран улаханнык атахтаата. Киин сирдэртэн, улахан куораттартан төһө да ыраах, хоту олордорбут “алҕас, тиийэн кэлиэ” диэн сүрдээҕин дьиксинэбит. Атын сиртэн кэлбит киһини 14 күн “самоизоляция” эрэсиимин тутуһарын ирдиибит, араас тэрээһини ыытары тохтотон турабыт. Сотору кэминэн суолбут сабылыннаҕына, бөртөлүөт сырыыта саҕаланыа. Онон кэлээччилэри балыыһаттан ыспыраапкалаах эрэ буоллахтарына, регистрацияны көҥүллүүллэрин курдук үлэлэһэ сылдьабыт. Ыарыы Саха сиригэр биллиэҕиттэн, бөһүөлэкпит дьонун ахсаана биллэ эбилиннэ.
– Оҕолор хайдах үөрэнэ олороллоруй?
– Интэриниэт ситимэ хоту сиргэ мөлтөҕө биллэр. Ол да буоллар үөрэнээччилэрбит аҕыйах кэмҥэ “дистанционнай” хайысханан үөрэнэн ыллылар. Билигин оскуолабыт үлэлии турар. Суол-иис сабыллара олох кыра кэм хаалла. Быйыл муус устар 10 күнүгэр ардах түһэн соһутта. Кырдьаҕастарбыт “муус эрдэ барыа” диэн сылыктыыллар. Ас таҥас, эмп-томп өттүнэн төһө кыалларынан хааччына сатаатыбыт диэххэ сөп.
Ааспыт сайын тыа баһаара туран, түөрт ыйы быһа уоту кытта киирсибиппит
Тимофей Арианович ТОМСКАЙ Абый нэһилиэгин баһылыга:
– Олох-дьаһах, кыстык барыта этэҥҥэ. Оттукпут холкутук тиийдэ, кур от да ордунна. Ыаллыы сытар Муома улууһуттан кэлэннэр от ылан, тиэйэн бардылар. Маны тэҥэ улууспут атын нэһилиэктэригэр эмиэ бэрсэбит. Сылгы-ынах кыстыгы этэҥҥэ туораата. Төрүөх саҕаланан бара турар. Хаарбыт былырыыҥҥытааҕар лаппа халыҥ.
Улууспутугар хоруона хамсыга саҕаланаатын кытта тута суһал ыстаап тэриллибитэ. Аҕа саастаах биир дойдулаахтарбытыгар ыччат волонтёрдар күн аайы килиэп тарҕаталлар, маны тэҥэ маҕаһыынтан наадалаах табаардары – бородууктаны, хаһыаты, эми-тому эмиэ тиэрдэллэр. Бу хамсааһын тэриллибитэ икки нэдиэлэ буолла. Тэрилтэлэринэн мааска тигэн тарҕаттылар.
– Ыарыыны бохсор үлэ ыытыллар дуу?
– Дьокуускайтан, онтон да атын сиртэн кэлбит дьону бырааспыт уонна балыыһабыт үлэһиттэрэ күн аайы кэтээн көрөллөр. Дьаҥынан сибээстээн, дьоҥҥо өйдөтөр үлэ быыстала суох барар.
Улуус киинигэр массыыналар киириилэрэ лаппа аччатыллыбыта. Оҕолор ыраахтан олорон үөрэнэллэр. Арай бүтэрэр 9 уонна 11 кылаас оҕолоро оскуолаҕа үөрэнэ сылдьаллар. Интэриниэппит ситимэ баар эрээри, хаачыстыбата мөлтөх. Учууталлар тэйиччиттэн үөрэтэр оҕолорун төлөпүөнүнэн, кейсианскай систиэмэнэн үөрэтэллэр.
– Эһигини “Якутопторг” хааччыйар буоллаҕа?
– Ас-үөл, табаар өттүнэн толору хааччыллыылаахпыт. “Якутопторг” табаара бириэмэтигэр тиэрдиллэн, икки нэһилиэк толору хааччыллан олороллор. Биирдиилээн атыынан-тутуунан дьарыктанар урбаанньыттарбытыгар ас-үөл эмиэ баар. Дьаҥ-дьаһах элбэх былааннаммыт тэрээһиннэрбитин тохтотто, уларытта. Дьоҥҥо бастаан утаа үөскүөх курдук буолбут айманыы билигин суох.
– Ааспыт сайын баһаар буруотуттан нэһилиэнньэ сөбүгэр чачайбыт буолуохтаах. Быйыл хайдах буолар?
– Биһиги нэһилиэккэ ааспыт сайын тыа баһаара туран, түөрт ыйы быһа уоту кытта киирсибиппит. Баһаар турбут сирэ-уота билиҥҥэ диэри көрдүгэннии сытар. Бу көрдүгэни умулуннарыыга мантан саас үлэ салгыы ыытыллыахтаах. Тыа баһаара бөһүөлэкпититтэн 10-20 км сиргэ турбута. Олохтоохтор ону умуруора сатыы тиийэллэр, хаамалларыгар дэлби илистэллэр, онтулара үлэ түргэтииригэр мэһэй буолара биллэр. Көппөх-лээби, сэппэрээк-талах, аппа, ойуур быыһыгар былыт курдук бырдах-кумаар быыһынан 30-ча кыраадыс куйааска хаамар олус сылаалаах.
Маннык сылдьарга вездеход олус наадалаах. Вездеходу атыылаһарга олохтоох бүддьүөппүтүгэр үп суох. Улуус дьаһалтата, бырабыыталыстыба тустаах салаалара ити кыһалҕабытын билэллэр эрээри, быйыл эмиэ, хомойуох иһин, туох да хамсааһын тахсыбата. Тыа баһаара турар түбэлтэтигэр вездеходтаахпыт буоллар, тута умуруоран, дьэ, абыраныа этибит. Билгэлииллэринэн, кэлэр сайын эмиэ кураан буолар чинчилээх.
Кыайыы 75 сылынан үбүлүөйдээх тэрээһин чэрчитинэн тыыл бэтэрээннэригэр, сэрии оҕолоругар муус ылан тиэрдэр, онтон да атын сааскы хаһаайыстыбаннай кыһалҕаларыгар көмөлөһүү ыытыллар. Халаан уута биһиги эргин биллибэккэ ааһар. Аны учаастакпытыгар суһал көмө наада буоллаҕына, эмиэ сатыы барарбытыгар тиийэбит.
– Ханнык учаастагы эттэххиний?
– Дьооску учаастагын. Абый нэһилиэгэ икки нэһилиэнньэлээх пууннаах – Абый нэһилиэгэ уонна Дьооску (Оттоох Атах). Дьооску учаастагар ФАП баар. Биэлсэрдээхтэр. Туох эмэ суһал көмө, ыксал буолар түбэлтэтигэр сатыы 10-12 чаас хаамыахха наада. Күөллэри быһа кыһыҥҥы суолунан 30 км тэйиччи. Суола суох көппөх-талах сиринэн күөллэри эргийэ хаамтахха, балачча ыраах.
– Мэдиссиинэ тэрилтэтин оптимизациялааһын эһигини, хата, хаарыйбата дуо?
– Оптимизация, хата, таарыйбата.
Аҕыйах нэһилиэнньэлээх, ыраах, суола-ииһэ суох нэһилиэктэргэ хааччах арыый сымныыра буоллар...
Алексей Илларионович НИКОЛАЕВ – Аллайыаха улууһун Бөрөлөөх нэһилиэгин баһылыга:
– Нэһилиэкпит иһигэр баар тутаах тэрилтэлэрбит хочуолунай, электростанция кыстыкка үчүгэй бэлэмнэрин көрдөрдүлэр. Саахалламмакка, кыстыгы этэҥҥэ туораатыбыт. Кэлэр сыллааҕы кыстык оттугун кыһыҥҥы суолу баттаһа аҕалтардыбыт.
Хоруона хамсыга (коронавирус) дьаһалта, онтон да атын тэрилтэлэр үлэлэригэр үгүс мэһэйи аҕалла. Ол курдук, элбэх былаан туолбата. Кулууп, успуорт саалатын, бибилэтиэкэ үлэһиттэрэ тэйиччиттэн үлэҕэ көһөн олороллор. Өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханын уураахтарыгар олоҕуран уонна улууспут баһылыгын уурааҕынан бэйэбит анал дьаһал таһааран үлэбитин-хамнаспытын тэринэн олоробут. Нэһилиэнньэҕэ WhatsApp ситиминэн, төлөпүөнүнэн үлэни ыытабыт, дьиэҕэ олорору ирдиибит. Оскуола оҕолоро “дистанционнай” ньыманан үөрэнэллэр. Ол да буоллар, мин санаабар, биһиги курдук аҕыйах нэһилиэнньэлээх, ыраах, суола-ииһэ суох нэһилиэктэргэ күүстээх бобууну арыый сымнатыа этилэр. Ол оннугар бу куһаҕан ыарыыттан көмүскүүр инниттэн хотугу улуустарга сөмөлүөт сырыытын тохтотор ордук этэ.
– Суол сабыллан эрэр. Нэһилиэнньэ ас-табаар өттүнэн хааччыллыыта хайдаҕый?
– Дьокуускайтан Чокуурдаахха таһаҕас тиэйэр массыыналар сырыылара бүппүтэ. Оттук, ас-үөл улууска кэлэн турар. Аны аҕыйах хонугунан нэһилиэктэр икки ардыларыгар бэс ыйын ортотугар диэри сырыы тохтуур. Онон улуус үрдүнэн күһэлэҥ “самоизоляция” син биир буолар. Билигин биһиги туундараҕа хайдах да бураанынан улууска барыыны-кэлиини хонтуруоллуур кыахпыт суох.
Интэриниэт ситимэ төһө да сыаналааҕын, бытаанын иһин наадабытыгар туһанабыт. Оскуолабыт оҕолоро “дистанционнайдык” үөрэнэллэр. Быйыл саас элбэхтик буурҕа түһэн, нэһилиэнньэ ас-табаар, бородуукта өттүнэн хааччыллыытыгар ыарахан түгэннэри көрүстэ. Чокуурдаахтан Бөрөлөөх бөһүөлэгэр диэри үрэхпитинэн, кыһыҥҥы суолунан айан 480 км кэриҥэ. Суол ыраастыыр тэрилтэ күнү-дьылы баттаһа суолбутун анньыбат, кэнниттэн үргүлдьү тибии тибэн иһэр. Аҕыйах күн буолла айылҕабыт чуумпурбута, бу күннэргэ суол үлэтигэр тыраахтардар улуус кииниттэн таҕыстылар. Якутопторг массыыната, тутуу матырыйаалларын, олох-дьаһах хаһаайыстыбатын хочуолунайдарыгар ситэ кэлбэтэх оттук тиэниилээх массыыналар айанныахтаахтар.
– Бырабыыталыстыба отчуота хайдах ааста?
– Быйыл кулун тутар ый саҕаланыыта бырабыыталыстыба отчуоттуур дэлэгээссийэтэ, Арктика министиэристибэтин миниистирэ В.Н. Черноградскай салайааччылаах нэһилиэкпитигэр отчуоттаан бардылар. Нэһилиэк устуоруйатыгар хаһан да буолбатах отчуот буолла. Холобур, биһиги курдук ыраах дойдуга, улахан тойотторбут, бэйэбит куруук сылдьар айаммытын эттэринэн-хааннарынан биллилэр. 40° кыраадыс тымныыга бураан сыарҕатыгар олорсон, улуус кииниттэн кэлэ-бара 320 км сири айаннаатылар. Владимир Николаевич биһиги нэһилиэкпит хайдах курдук ырааҕын, суола ыараханын көрдө-иһиттэ. Онон Бөрөлөөх нэһилиэгин олохтоохторо сүрүн кыһалҕабыт -- тырааныспар боппуруоһа -- быһаарылларыгар күүс-көмө буоларыгар эрэллээхпит.
– Балыыһаларга оптимизация эһигини хаарыйда дуо?
– Биэлсэр-окусуор пууна баар. Оптимизацияҕа түбэспэтэ, соҕотоҕун үлэлиир биэлсэрдээхпит. Бу пууммутугар 2022 сылга диэри хапытаалынай өрөмүөн үбэ көрүллүөхтээх.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
