Кэлиҥҥинэн соцситимнэргэ, бассаапка коронавирус, атыннык ковид-19 ыарыы, элбээтэ диэн дьиксиннэриилээх суруйуу элбээтэ. Чахчы оннук кутталлаах буолла дуо? Бу ыарыы туһунан уопсай түмэн суруйуу аҕыйах. Ол иһин, ыстатыыстыкаҕа ковид туһунан аһаҕас бэчээккэ тахсыбыт чахчыларга олоҕуран, бу аан дойду олоҕун ыспыт ыарыы туһунан санаа үллэстээри суруйдум. Кими эрэ соруйан куттаары буолбакка, туох да үлүннэриитэ суох, хайдах баарынан.

Күһүн ковид эбиллэн иһэр

“Бассаап кырдьыга” төһө сөбүн ыарыы Саха сиринээҕи ыстатыыстыкатыгар бэрэбиэркэлиибит (https://coronavirus-control.ru/coronavirus-yakutia/). Кыраапыгы көрдөххө, ыарыы үүнэ турар, үтүөрүү эмиэ элбэх. Балаҕан ыйын 8 күнүнээҕи туругунан 90 киһи өлбүт. Балаҕан ыйыттан күн аайы ыалдьыбыт ахсаана эбиллэн барбыт. 2020.08.31 күнүгэр 41 киһи ыалдьыбыт, уопсайынан, атырдьах ыйыгар 50-ҥа тиийбэтэх буоллаҕына, сарсыҥҥы күнүттэн үрдээн 2020.09.08 күнүгэр 58-ка тиийбит.

Өлүүнү ыйдарынан көрөбүт: ыам ыйыгар – 5, бэс ыйыгар – 24, от ыйыгар – 26, атырдьах ыйыгар 25 киһи өлбүт. Ортотунан ый аайы тэҥ кэриэтэ. От ыйыгар, атырдьах ыйыгар ыалдьыы аҕыйаан испит да, өлүү аҕыйаабатах.

Ыстатыыстыкаҕа хас киһи балыыһаҕа дуу, дьиэтигэр дуу эмтэнэ сытара биллибэт. Итини билэргэ ыалдьыбыттартан үтүөрбүттэри, суорума суолламмыттары көҕүрэттэххэ, балаҕан ыйын 8 күнүн туругунан 7681-6155-90=1436 киһи өссө ыалдьа сытар диэн сабаҕалыахха сөп.

Ыарыыттан өлүү элбээтэ дииллэрэ эмиэ оруннаах курдук. Быһа тутан атырдьах ыйын 18 күнүттэн (68 өлбүт) аахтахха, балаҕан ыйын 7 күнүгэр (90 өлбүт), үс нэдиэлэ иһигэр 22 киһи өлбүт. Саамай элбэх 6 киһи 2020.09.03 өлбүт. Билигин тумуу, кириип сезона кэлэн эрэр, онно саһан, ковид өссө күүһүрүөн сөп. Ыарыйдыбыт да, бэйэтэ ааһыа диэн эбэтэр билэрбитинэн эмтэнэ сатыыр майгыбыт охсууланыан сөп.

Ыстатыыстыка туһунан

Дьон “ковид ыстатыыстыкатын кыччатан таһаараллар” диэн уорбалыыр. Тоҕо инньэ дииллэрий? Улуустар күн аайы ковид туһунан биэрэр сыыппаралара өрөспүүбүлүкэ киэниттэн атын буолар эбит. Холобур, биир улууска икки киһи ыарыйда дииллэр, ол улуус өрөспүүбүлүкэҕэ ахтыллыбат. Дьэлиҥдэлэр ыксаан суруйбут аһаҕас суруктарыгар этиллибит чахчылар эмиэ официальнайга көстүбэттэрин бэйэм дьиктиргии көрбүтүм. Баҕар, күнүнэн хойутаан, урутаан эбиллэн син тахсара буолуо. Ол эрээри, ити күн улуус, өрөспүүбүлүкэ дааннайдара тэҥ буолбатылар да, дьон ыстатыыстыканы итэҕэйбэтэ элбээн барар. Онон ыстатыыстыка бу цифровизация үйэтигэр нэһилиэктэн, улуустан саҕалаан өрөспүүбүлүкэҕэ биир буолан тахсара ситиһиллиэхтээх.

Ыарыы элбииригэр эдэр дьон олох ыалдьыбаттар диэн өйдөбүл наһаа күүстээҕэ көмөлөһөр. Кинилэр ыалдьыбатахтарын да иһин, дьиэлэригэр аҕалан тарҕатан, саастаах дьоҥҥо улахан кутталы үөскэтэллэр. Эбэлэрэ, эһэлэрэ эдэрдэртэн сыстан өлбүт холобурдара аҕыйаҕа суох.

Омук дойдуларын ыстатыыстыкатыгар эпидемиологтар ковидтан өлбүт дьон туох хроническай ыарыылаахтарын, төһө саастаахтарын, балыыһаҕа ковидтаан киирбиттэр дуу, чинчитэ суох дуу, тэмпэрэтиирэлээх, сөтөллөр этилэр дуу диэн, барытын ырытан, ыйынан таһааран иһэллэр. Биһиэхэ ыарыыны итинник киэҥник арыйыы суоҕунан, дьиҥ балаһыанньаны билбэккэ, дьон ыарыы баарын итэҕэйбэт да курдуктар. “Ыарыы аҕыйаабыт, ааһан эрэр” диэн сэрэммэттэр. Бырааһынньык, үбүлүөй, “тусовка” бөҕө тохтообот.

Оттон вице-премьер РФ Татьяна Голикова ыстатыыстыкаҕа “тупсарыы суох” диир. Кини этэринэн, Арассыыйаҕа аан дойдуга тахсарынааҕар өлүү, чахчы, 7 төгүл аҕыйах. Биһиэхэ мэдиссиинэ, кырдьык, күүстээх, быраастар уопутурдулар, кыһанан, үчүгэйдик эмтииллэр, итини үтүөрбүт да дьон бигэргэтэллэр. Голикова балыыһалар албынныыр кыахтара суох, тоҕо диэтэххэ, ковиды эмтииргэ ороскуота элбэҕинэн үбүлээһин атын ыарыылартан элбэх диир. Балыыһа кистээн ыстатыыстыкаҕа көрдөрбөтөҕүнэ, күн аайы өлөр кутталы кытта охсуһа сылдьар быраастар хамнастара сарбыллар, эмкэ, араас тэрилгэ ылар харчылара аҕыйыыр. Онон Голикова харчынан ыпсарыллыбыт эппиэтэ ыстатыыстыканы итэҕэтиэх курдук. Киһи сонньуйуох, ыарыыны “припискалаатахха”, элбэх харчы кэлиэн сөп курдук.

Саха сиригэр өлүү аҕыйаҕын Сахастат дааннайдара бигэргэтэллэр. 2020 с. алта ыйыгар барыта 3681 киһи өлбүт. Ити былырыыҥҥы кэм көрдөрүүтүнээҕэр 3,9% аҕыйах. Онон ыстатыыстыканы сымыйаргыырбыт олоҕо суох курдук. Сыл түмүгүн өссө көрүөхпүт.

Швейцария “сиэмэх эҕэрдэтэ”

Ковид устуоруйатын өрөспүүбүлүкэҕэ аан маҥнайгынан “арыйбыт” киһи “ЯТЭК” генеральнай дириэктэрэ А.Коробов буолар. Биһиэхэ Коробов үтүөрбүтэ, онтон ковид ыарыыны Москубаттан кэлэр устудьуоннар, атын да дьон таспыттар диэн бигэ өйдөбүллээхпит. Москубаны ыарыыны тарҕатыыга элбэх регион күтүрүүр.

“Сколтех” бэрэпиэссэрэ Г.Базыкин “Арассыыйаны сутуйууга Москуба соҕотох буруйдаах дииллэрэ сыыһа” диир. Кини от ыйын 21 күнүгэр Сколковоҕа баар олох туһунан Билим киинин учуонайдара ыыппыт геномнай эпидемиологияларын чинчийиитин түмүгүн туһунан кэпсииригэр Саха сиригэр вирус Швейцарияттан быһа “ЯТЭК” менеджердэринэн киирбитэ, ону вирус анаалыстара бигэргэтэллэр диэбитэ. Сколково учуонайдарын быһаарыытын ким да сымыйа диэбэт ини.

Биһиэнэ биһиэнин курдук диэбиттии, ити “швейцариябыт бэлэҕэ” улахан сиэмэҕинэн кутталлаах эбит. Ити вирус штамма элбэх киһи өлүүлээх ыаллыы сытар Италияттан төрүттээх буолуон сөп үһү. Гарвард учуонайдара Жанлука Ринальди уонна Маттео Парадизи чинчийиилэринэн, Италияҕа 60-тан үөһээ саастаах дьон өлүүтэ 4,25% тэҥнэһэр. Ити – үрдүк көрдөрүү. Ол иһин биһиэхэ ити сиэмэх вирус кэлэн, сааһырбыт дьоммут ортотугар өлүү элбэх эбит диэн сабаҕалыахха сөп.

Аны туран, ити вирус Саха сиригэр “ыстааптана сытан” Москубаҕа, атын регионнарга, Уһук Илиҥҥэ мантан барбыт дьону кытта тарҕаммыт буолуон эмиэ сөп. Киргизияҕа, Казахстаҥҥа, Дагестаҥҥа олус сиэмэх вирус сылдьар, элбэх киһи өлбүтүн туһунан интэриниэккэ элбэх суруйуу баар. Арай ол ханнык вирус штамма буоларын суруйбаттар. Ким да билбэт, баҕар, кэлин учуонайдар ити дойдуларга мантан барбыт миграннар, ити Коробовтаахха сыстан кэлбит вируһу илдьэн тарҕаппыттар диэн, чинчийэн таһаарыахтарын сөп. Вирус Арассыыйа, аан дойду үрдүнэн биир буолбатаҕа көстөр. Дагестаҥҥа ыаллыы сытар регионнарга өлүү-сүтүү аҕыйах. Орто Азияҕа Таджикистаҥҥа, Узбекистаҥҥа эмиэ аҕыйах, Туркменистаҥҥа, киһи сымыйаргыах, ковид букатын да суох.  

Ковид тыҥаны эрэ сиэбэт

Ковидтан өрөспүүбүлүкэҕэ аҕыйаҕа суох биллэр, сааһырбыт дьоммут (Интэриниэккэ тахсыбыттартан) өллүлэр: аан дойдуга биллэр ааттаах учуонай С.Алексеев, архитектор К.Худогизов, биллиилэх нейрохирург П.Семенов, үтүөлээх торакальнай хирург И.Винокуров, ИДьМ инфекционист бырааһа В.Винокуров, Интернациональнай рудник кылаабынай инженерин солбуйааччы В.Ильясов уо.д.а. ааттыахха сөп. Сиэмэх ыарыы өссө да өр сылдьыах дьону эрдэ суорума суоллаата. Сүтүктээхтэр аймахтарыттан дьоҥҥутун ааттаабыппын баалаабаккытыгар көрдөһөбүн, тыыннаах дьон сэрэнниннэр, ыллаҕына, ыыппат ыарыы диэн сэрэтээри эттим.

Ковид бу ынырык түргэнник уларыйымтыа, киһини уоран сиир, хайдаҕын билиҥҥэ диэри көрдөрө илик сидьиҥ майгылаах, чахчы, киһи аймах ахсаанын аҕыйатарга анаан оҥоһуллубут оҥоһуу ыарыы быһыылаах диэн быраастар бэйэлэрэ да уорбалыыллар. Тыала суохха мас хамсаабат.

Ковид тыҥаны эрэ сиир буолбатах эбит. Атын хроническай ыарыылары бэргэтэр, ордук диабеттаахтарга кутталлаах. Мин биир билэр киһим кэргэниниин балыыһаҕа сыталлар. Кэргэнигэр ковид баар, киниэхэ анаалыс көрдөрбөт. Ол эрээри, тыҥата икки өттүнэн ойоҕостоппут. Аны куртаҕын, ноорун ыарыылара бэргээн турбуттар. Саахара элбиирин быраастар “ковид саһа сылдьар быһыылаах, саахар аһылыктаах” диэтилэр диэн, дьиктиргээн кэпсээбитэ.

Атын ыарыылары көбүтэрин учуонайдар чинчийиилэрэ бигэргэтэр. Аан дойду билимин аптарытыаттаах сурунаала Nature учуонайдар ковидтан үтүөрбүт дьон хааннарыгар саахардара тоҕо үрдүүрүн, эт-сиин утарсар “антителалара” тоҕо аҕыйыырын үөрэппиттэрин суруйар. Ковид диабеттаахтарга ордук кутталлаах, ыарыы ыараханнык ааһар. Итини таһынан, ковид үтүөрбүт дьону диабет ыарыһах оҥорор эбит. Кутуйахтарга эспэримиэҥҥэ ковид ноор, быар килиэккэлэрин өлөрөрө көстүбүт. Иккис сабаҕа, ноор ковидтан иһэлийиитэ күүһүрэн, саахары билбэт буолан хаалан, инсулин таһаарбат буолуон сөп үһү. Аны ковид килиэккэҕэ өтөн киирэригэр быарга, эккэ элбэх ACE2 диэн белогу ылан хайытар эбит. Ол түмүгэр быар, атын да уорганнар мөлтүүллэр.

Вакцината суох сатаммаппыт

Киһи ханнык баҕарар ыарыыга ыалдьан үтүөрдэҕинэ, ол ыарыыны утарсарга, көмүскэнэргэ эккэ-сииҥҥэ “антитела” диэн белоктар үүнэн, иммунитеты үөскэтэллэр. Оттон коронавирус кэннэ үтүөрбүт дьон үксүн көмүскэнэр антителалара икки ыйынан сүтэн хаалар эбит. Иккиһин ыалдьыахха сөп. Аны ковид сиэбит тыҥата төттөрү үүммэт. Онон куттала өссө элбиир.

Ол иһин билим айылҕа иммунитетыгар эрэ эрэнэр табыллыбат, хайаан да вакцинация наада диир. Киһи аймах устуоруйатыгар итинник күүстээх ыарыылартан вакцина быыһаабыт холобура элбэх.

Ковиды эмтээһин хаачыстыбата Арассыыйа үрдүнэн ылыллыбыт чуолкай эрэкэмэндээссийэнэн ыытыллар. Бастакы күннэргэ үөрүйэҕэ суох буолан, сыыһа-халты туттуу тахсыбыта чахчы. Дьон сэрэҕэ суоҕуттан, билигин ыарыы дириҥник “ыалласта”. Тыа сиригэр киэҥник тарҕанна. Быраастарбыт кыайа-хото туппатахтара буоллар, ыарыы өссө улахан охсууланыа хаалла. Ковиды сэргэ тымныйыы, кириип син биир баар, өссө күһүн сезона кэлиэн, онно балыйтаран ыарыы өссө күүһүрүөн сөп.

Бу ыарыыттан Арассыыйаҕа иммунитеппыт кыра. Роспотребнадзор 24 региоҥҥа 71 тыһ. киһиттэн тургутук ылан чинчийии ыыппыт. Атырдьах ыйын 18 күнүгэр биллэрбитинэн, Арассыыйаҕа саамай элбээбитэ Москубаҕа, Калининградка, Санкт-Петербурга, Татарстаҥҥа, Амыр, Мурманскай, Астрахань уонна Тюмень уобаластарын нэһилиэнньэлэрин 20% эрэ бу ыарыыттан иммунитеттаах эбиттэр. Саха сиригэр уопсай иммунитеппыт төһөтө биллибэт. Вирусологтар этэллэринэн, нэһилиэнньэ ковидтан 50% итэҕэһэ суох иммунитеттаннаҕына, бөҕөргүүр, бэриммэт буолар.

Арассыыйа бэйэтэ оҥорбут вакцинатын тарҕатар, дьоҥҥо быһыы оҥорор былааннаах. Бу быһыыны В.Путин кыыһа, вице-премьер М.Хуснуллин, оборуона миниистирэ С.Шойгу, миниистир Д.Мантуров, вакцинаны айбыт учуонайдар уо.д.а. ылбыттар. Быһыыны быйыл алтынньыттан ыытаары гыналлар. Былаас сэрэнэрэ, ыксыыра сөп. Сорох дойдуга ыарыы хат туран, эмиэ харантыын эбэтэр сэрэтэр миэрэлэри ылан эрэллэр. Быһаас кириип курдук ааһыа диэн аан дойду үрдүнэн “харантыын” биллэрбиттэрэ да, ыарыы ааспата. Ол оннугар экэниэмикэҕэ охсууланна, кириисис үөскүүр чинчилээх, Кытай тойоно Си Цзинь Пин аһы кэмчилииргэ, хаһаанарга мээнэҕэ ыҥырбат. Иммунология уонна молекулярнай биомедицина Киинин дириэктэрэ, РАН акадьыамыга М.Пальцев этэринэн, күһүн пандемия турар куттала улахан, оттон турдаҕына, бүтүн сылы быһа барыан сөп үһү.

Онон Арассыыйа туруктаах олоххо төннөрүгэр вакцинаттан ураты атын суол суох. В.Путин эппитинэн, быһыыны ылыы көҥүл өттүнэн буолуохтаах.

Владимир СТЕПАНОВ.