Бассаапка Горнай биир олохтооҕо аудиоҕа устан “Маҕараска КП эһиннэ. 200-чэ төбөнү өлөрөн атыылаатылар. Тиэхиньикэлэрин эмиэ. Итини ханна да суруйбатылар, ахтыллыбата. Дьикти бэлиитикэ. Дьиҥинэн, уруккунан, холуобунай буруй буоллаҕа, уонунан мөл. сыаналаах таас хотон тоҥон турар” диэн абаран, сөҕөн, кэлэйэн кэпсээбитэ тарҕанна.

Аграрнай Нью-Васюки

Истэн баран, ити сүөһүлэр 2016 с. хоргуйан өлө сыспыттарын быыһыырга үлэлэспит буолан, соһуйдум, хомойдум да. Маҕараска 2010 сыллар кэннэ Саха сиригэр хас да млрд солк. норуот үбүн “кумахха куппут” аграрнай “нью-васюкилар” ухханнарыгар тутуллубут “ЕВРОХОТОННОРТОН” саамай “курутуойдара” иччитэхсийэн, тоҥ хаһаа буоллаҕа. Хаарыан сүөһүлэр... муҥнаахтар бүтэһигэр норуот үбүн ый ыһыаҕа оҥорууга “буруйдаах” курдук, икки атахтаах дьалаҕайын дуу, акаарытын дуу сиэртибэтэ буолан, сүгэ-быһах аһылыга буоллахтара...

Ити аан дойду таһымнаах бырайыак Маҕараска хайдах кэлэн хаалбытай? Оччолорго улуустар баһылыктара куоталаһа-куоталаһа “Еврохотон” туттарар ухханыгар охтубуттара. Маҕарас хотоно 2011-13 сылларга, омуннаабакка эттэххэ, Арассыыйа, аан дойду үүт оҥорор эйгэтин сонуннарыттан “Ирбэт тоҥҥо тутуллубут, Саха сиригэр аан бастакы аан дойду ыстандаардыгар эппиэттиир оборудованиелаах сүөһү иитэр комплекс” диэн сонуннартан түспэтэҕин, халлааҥҥа тиийэ арбаммытын интэриниэт бигэргэтэр.

Тоҕо диэтэххэ, хотоҥҥо аан дойдуга үүт ыыр тэрили оҥорууга саамай бастыҥ Швеция “Де Лаваль” хампаанньата элбэҕи эрэнэн, бэйэтин тэриллэрин туруорбута. Хас да сыл ситиһиилэрин күүтэ сатаабыт эбит. Кэлин, кэлэйэн, сапсыйан кэбистэҕэ.

Оччолорго ТХМ үлэлээбит исписэлиис: “2012 с. П.Н. Алексеев Горнайга баһылыктыы олорон бырабыыталыстыбаҕа Г.И. Данчиковаҕа туруорсан, урут сопхуос тутан иһэн бырахпыт хотонун тупсаран оҥорорго үп көрүллэрин туруорсубута. Куораттан хамыыhыйа балаҕан ыйыгар тахсан мунньахтаабыта. Күүскэ туруорсуу кэнниттэн ити хотон реконструкциятыгар уонна “Де Лаваль” пиирмэ омук оборудованиетын ылыытыгар үп көрүллэр буолбута. Исписэлиистэр Маҕарас оттуур сирэ суох, оту, уотурбаны "сыарҕа үрдүттэн" таhан аhатыы ороскуота улахан, ити хотон элбэх ынаҕы тутарга табыгаhа суох, наар ночоокко олоруо, эстэр хобдох түмүк кэлиэ диэн этэ сатаабыппытын ылымматахтара. Үп барыта кирэдьиит төлүүргэ, хотон көрүүтүгэр, хамнаска, от атыылаhарга курдары бардаҕа дии. Иэс-күүс элбээн испитэ. ТХМ ити тэрилтэни чэбдигирдии бырагырааматыгар киллэрэн, кырата суох үбүнэн төhө эмэ көмөлөhө сатаата да, собуор ороскуокка эрэ бара олорбуттара.

Аны туран, салайааччытыгар табыллыбат этэ. Хайа да үлэҕэ бэлэмнээх исписэлиис үлэлиэхтээх. Атын идэлээх, кыһалҕаны билбэт киhиэхэ ынах кэллэ да, үчүгэй хотоҥҥо, дьэ элбэх үүтү ыахпыт диэн, олус боростуой үлэ курдук көрөллөр”, – диэн кэпсиир.

“Кыымҥа” суруллубуттан санаттахха

2016 с. ыам ыйыгар Маҕарас “еврохотонугар” турар сүөһүлэр сутаан өлөөрү гыннылар диэн ыксаан, көмө көрдүү сэбиэдиссэй Сардаана Иванова “Кыымҥа”, миэхэ кэлбитэ. 2012 с. тутуллубут, 100-чэкэ мөл. солк. бүддьүөт үбүгэр тутуллубут “еврохотон” баара-суоҕа 4 сылынан эстэр-быстар суолга киирбит дьулаан устуоруйатын кэпсээбитэ. Оччолорго Ил Түмэн дьокутаата Иван Шамаев бэйэтин харчытыттан иэстээн, “суһал көмө” оҥоһуллан, маҥнайгы от тиэллибитэ. Онтон оччотооҕу миниистир П.Н. Алексеев дьаһалынан, ТХМ хамыыһыйата тахсан, улахан мунньах ыыппыта. Эбии комбикорм, от тиэллэн, сүөһүлэр күөххэ тиийэр кыахтаммыттара. Ол кэннэ “Кыымҥа” ТХМ салалтатын, Горнай дьаһалтатын, ити хотон хаһаайыннара “Агрогорнай”, “Маай” ТХППКлары ыҥыран, төгүрүк остуол ыытыллыбыта. Миэрэ ылыллар, комплекс үлэтэ көнүө, барыта үчүгэй буолуо диэн эрэннэрбиттэрэ. Хаһыакка Маҕарас хотонун кыһалҕатын туһунан икки төгүл суруллубута.

“Кирэдьиит сиэбитэ” дииллэр

Кэпсээн тамаҕын эттэххэ, аан дойду таһымнаах, евро дуйдаах хотон иэдээнэ, оччолордооҕу СӨ Бырабыыталыстыбата хотон тутуутун, “Де Лаваль” тэрилин атыылаһыыны бүддьүөттэн толуйуом диэн эрэннэрэн баран, тылыгар турбатаҕыттан саҕаламмыта дииллэр. Оччотооҕу хаһаайын “Маай” ТХППК “Россельхозбаантан” 30 мөл. кирэдьиит ылар, “Де Лавалларын” эҥин эбэн туран, бэчээккэ суруллубутунан, хотон 74 мөл. солк. тутуллар. Бырабыыталыстыба үп биэрбэтэх. Онтон салгыы үктэтии ньыматынан барбыт – үөһээҥҥилэр төрүт билбэппит дииллэр, улахан кирэдьиит тэрилтэҕэ ыйанар.

Билигин хотон тутуутун 95%-на бүддьүөттэн толуйуллар буолла. Онон дьон ыарахан кирэдьииккэ ыйамматтар. Оттон Маҕарас хотонугар, төһө да Саха сирин саамай көрдөрүүлээх еврохотоно дэннэр, тоҕо эрэ ити чэпчэтии туттуллубатах. Бэл, П.Н. Алексеев бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан, т/х миниистиринэн да үлэлии сылдьан кыайбатах.

Инньэ гынан ирбэт тоҥ хотонугар Европа ырай олоҕун аҕалыахтаах хотон маҥнайгы күнүттэн иэскэ хам баттаммыт.

Салайыы эмиэ сатамматах, сатаҕай буолбут, исписэлиис көстүбэтэх. Маҕараска “Агрогорнай” ХЭТ тэриллибит да, ити кэмҥэ иэс-күүс бөҕө буолбут “Маай” ТХПК дириэктэрин салайыытыгар киирэр. Тэрилтэни Бэрдьигэстээхтэн уунан сылдьан эбэтэр төлөпүөнүнэн салайаллар. Комплекска биригэдьиир эрэ көрүллүбүт.

Сүөһүнү тоҕо эстилэр?

Өрөспүүбүлүкэҕэ ыанар ынах ахсаанын аҕыйаппат үлэ бара турдаҕына, хотон 200-чэ сүөһүтүн тоҕо эспиттэрин “Агрогорнай” ТХПК салайааччытыттан, билигин өссө “Сахаагропродукт” ситэриилээх дириэктэринэн үлэлиир И.Луковцевтан ыйыттым. Кини: “Икки сыллааҕыта “Туймаада” ФАПК хотону, “Россельхозбаантан” 9,5 мөл. солк. атыылаһан ылан баран, хотонтон тахсыҥ диэбитэ”, – диир. “Туймаадалар” итинтэн соһуйдулар: “Агрогорнайы” ким да үүрбэтэҕэ, өссө икки сыл босхо турбуттара. Сүөһүлэрин тоҕо эспиттэрин билбэппит. Билигин хотон сабыылаах, хамнастаах харабылы тутан баайын-дуолун ыстарбакка турабыт”, – дииллэр. Дьиҥэр, сөп даҕаны, хотону атыылаһан, алдьаттарбакка өрөспүүбүлүкэҕэ хааллардахтара. Арай тутааччы омуктар “Россельхозбаантан” атыылаһан ылбыттара буоллар, куоракка көтүрэн киллэрэн, 150 мөл. сыаналаах, эбийиэк тутан, барыс бөҕөтүн баһыахтара эбитэ буолуо. Уонунан мөлүйүөннээх “Де Лаваль” тэрилэ ый-күн ыһыаҕа буолуо этэ.

“Туймаада” “Маҕараска Хаҥаластан субайы эбэтэр калмык ынаҕын аҕалан туруоруохха сөп дуо?” диэн ыйыппытын ТХМ боппут. Ити хотону саха ынаҕар ылыҥ дииллэрин ТХМ ылбатахтар. Онон ити еврохотон туохха да туттуллубат дьылҕаламмыт курдук.

Луковцев хас да сыл сууттаһан, ТХМ-тан хотон иэһин толуйууга 22 мөл. солк. ыларын кыайан эрэр үһү. Инники сууттарга ТХМ наар хотторон испит. Билигин Москубаҕа Үрдүкү суукка быһаарыллар үһү. Онон хотонун “туймаадалартан” төттөрү ылан баран, сүөһү да тутуон эбэтэр омук тутааччыларыгар да атыылыан сөп курдук.

“Агрогорнай” сүөһүтүн 2020 сылга күөххэ эмиэ бэрт эрэйинэн тыыннаах тиэрдибит. Сыл аайы кыстыгы өлөр-өлбөт туоруур ынах хантан үүт ыатыай? Иэс күүс элбэҕиттэн, кыстыыр отторо суоҕуттан буолуо, “Агрогорнай” күһүн пайщиктаахтарын кытта мунньахтаан, сүөһүнү чилиэннэргэ түҥэтэргэ, ордубутун өлөрөн атыылыырга быһаарбыт. Чилиэннэргэ 100-тэн тахса сүөһү түҥэтиллибит, ол иһигэр улуус дьаһалтатыгар 28 сүөһүнү биэрбиттэр. Ордубут 87 сүөһүнү, ол иһигэр 22 ынаҕы өлөрбүттэр.

Дьиктитэ диэн, бүтүн тэрилтэ сүөһүтүн эһэрин, бэл, улуус ТХУ-гар биллэрбэтэхтэр. ТХУ Луковцевы тугу да отчуоттаабат, наар туттарбакка сылдьар диир. “Агрогорнай” ТХУ-га 2020 с. 1,9 мөл. үүт харчытын ылбытын отчуоттаабакка, иэстээх сылдьар эбит. Ону Луковцев этэринэн, Маҕараска эбийиэк туппуттар, онно кэлиэхтээх төлөбүрүнэн сотуһуннарар кэпсэтии ыыта сылдьаллар үһү. УСХ “Агрогорнай” тэрийээччилэрэ чааһынай дьон, бары куораттар, сүөһүлэрэ бэйэлэрин баайдара, онон улууска эппэккэ эстилэр” диир.

Бу түгэҥҥэ хайдах ити хотоҥҥо 2012 с. Уус Алдан Тандатыттан атыылаһыллан аҕалыллыбыт “Маай” ТХППК сүөһүтэ, 2018 с. саҥа тэриллибит “Агрогорнай” ТХППК тэрийээччилэрин чааһынай бас билиилэрэ буолан хаалбыта өйдөммөт. Урукку “Агрогорнай” ХЭТ 2018 с. “Агрогорнай” ТХПК буола уларытыллан тэриллибит. https://zachestnyibiznes.ru/ (чиэһинэй биисинэс иһин) саайт көрдөрөрүнэн, 5 тэрийээччи, ол иһигэр киһи билэрэ Луковцев бэйэтэ уонна ити кэмҥэ “Горнай-Ас” ТХППК бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит, билигин Үөһээ Бүлүү ТХУ салайааччытынан үлэлиир С.И. Иванов бааллар.

Бу аар-саарга арбаммыт хотон эстибитигэр буруйдаах хаһан да көстүбэтэ чахчы. Онон ыйыппаппыт даҕаны. ТХМ бу уонунан мөлүйүөн бүддьүөт үбэ кутуллубут хотоно таах быраҕыллар дуу, эбэтэр билигин хайдах туһанарга былаанныылларын туһунан быһаарыы биэриэ диэн эрэнэбит.

Владимир Степанов.