Саха сириттэн сирбит баайын чааһынай хампаанньалар хостоон атын дойдуга илдьэн атыылыыллар, харчыта үксэ офшордарга сөҥөр. ИС-ТА, “Сибиир күүһэ” турбалар үлэҕэ киирбиттэрин кэннэ Саха сирэ аан дойдуга биир улахан ньиэптээх-гаастаах сиринэн биллэр буолла.
***
Онтон бэйэбит, киһи саатыах, гааһы, ньиэби үрдүттэн тэпсэ сылдьан, атын эрэгийиэннэртэн уматык атыылаһан, “хотугу завозка” харчы бөҕөнү кутабыт. Бэнсииммит, сэлээркэбит сыаната үрдүгүнэн Арассыыйа үрдүнэн бастакы кэккэҕэ турабыт. Ол охсон, сыана, олох ыарыыра дьону кыынньыыр.
Ил Дархан А.Николаев инновацияны, цифровизацияны, аныгы технологиялары сайыннара сатыырын кыайан өйдөөбөппүт, бэл, утарыы суох буолбатах. Ол эрээри, ити кини этэр сайдыытын хайысхаларын кыайдахпытына, олохпут улаханнык чэпчиэн уларыйыан сөбүн туһунан санаа бу күннэргэ “СахаТЭК” генеральнай дириэктэрэ А.Максимов Татарстантан аҕалбыт РЭМ диэн хампаанньатын дьонун кытта кэпсэтии кэнниттэн үөскээтэ.
Бу саҥа тэрилтэни икки: “МЭТТЭМ” диэн көлөнү салайыыга сыыппара быһаарыыларын киллэрэр, Германияны кытта водородунан барар тиэхиньикэни (массыына, поезд) айыыга үлэлиир, экологическай ыраас оттуктаах оптуобустары оҥорор хайысхалаах Чистополь куоракка производстволаах уонна Набережные Челныга баар РАРИТЭК диэн убатыллыбыт уонна ыгыллыбыт гааһынан үлэлиир оптуобустары, тутуу, хомунаалынай, т/х тиэхиньикэтин (КамАЗ уо.д.а. тиэхиньикэ шасситыгар) оҥорор хампаанньалар бөлөхтөрө холбоһон тэрийбиттэр. Кинилэр Арассыыйа иһигэр экологическай ыраас оттуктаах тырааныспарынан хааччыллыы систиэмэтин киллэриигэ күүскэ ылса сылдьаллар эбит. Собуоттаахтар, производстволаахтар, аан дойдуга тиийэ үлэлиир уопуттаахтар.
“РЭМ” бэрэсидьиэнэ М.Мухитдинов:
Биһиги тырааныспар өйдөөх систиэмэтин оҥоробут. Оттуга экология өттүнэн ыраас буолуохтаах. Ити убатыллыбыт уонна ыгыллыбат гаас. Саха сирэ гаас хостооһунугар дойдуга лиидэр. Онон дойдуга экологическай көлөнү сайыннарыыга биир бастакынан киириэхтээҕэ өйдөнөр. Европаҕа 2028 с. диэри диисэл, умайар уматыктаах тиэхиньикэ туһаныллыбат буолуохтаах. Гааһынан барар оптуобустар, электробустар, массыыналар эрэ баар буолуохтаахтар. Москубаҕа билигин дьону электробустар таһаллар. Биһиги оннук тиэхиньикэни оҥоробут. Мантан салгыы водородунан барар көлөнү оҥорууга киириэхпит. Электрическэй көлөҕө зарядка, гаас буоллаҕына гааһынан заправка баар буолуохтаах. Онно тустаах инфраструктура, эҥкилэ суох үлэлиир, дьоҥҥо комфортаах, табыгастаах айаны, сырыыны тэрийэр систиэмэ тэриллиэхтээх. Уматык чэпчээн, ороскуоту салайан, бэйэҕэ турар сыананы олус кыччатан, Саха сирин ороскуота кыччыа. Биһиги тэрилтэбит экологияны киртитэр тиэхиньикэ оҥоһуллуо суохтаах диэн сокуоннаахпыт. Т/х гааһынан барар тыраахтары, өрүһүнэн пассажирдары таһыыга эмиэ гаас оттуктаах устар ааллары оҥорууну саҕалаатыбыт. Эһиги салалтаҕыт эмиэ биһиги курдук Арассыыйа, Саха сирин олоҕун инновацияны, саҥа технологиялары киллэрии кыайыа диэн санаалаахтара үөрдэр.
Ян Древитц (Германия) “МЕТТЭМ-М” генеральнай дириэктэрэ:
– Айылҕаны киртиппэт тиэхиньикэни оҥоруу ХХI үйэ соруга буолар. “МЕТТЭМ” массыына оҥоруутугар электроннай систиэмэлэри айыынан уонна киллэриинэн дьарыктанар. Берлиҥҥэ, Москубаҕа инженернэй кииннээхпит, Казань куоракка Иннополиска офистаахпыт. Саха сиригэр эмиэ итинник киини арыйар туһунан кэпсэттибит. Эһиэхэ элбэх үчүгэй Ай-Ти үлэлэр оҥоһуллаллар. Бэлэмнээх эдэр дьоннооххут. Онон эһиэхэ электроннай табаары оҥорон таһаарар кыах баар.
Арассыыйаҕа электромобиль киириитэ күүскэ бара турар. Онон РАРИТЭК курдук Арассыыйаҕа гааһынан барар тиэхиньикэни оҥорууга инники сылдьар тэрилтэни кытта холбоһуу улахан кэскили арыйар. Билигин водородунан барар тиэхиньикэ оҥоһуутугар үлэлии сылдьабыт. Киһи аймах углекислай гааһы аҕыйатан, глобальнай сылыйыыны тохтотор соруктаах. Онон тиэхиньикэ барыта сотору кэминэн экологияны киртиппэт гааска көһүөхтээх.
“РАРИТЭК” салайааччыта Р.Батыршин:
– Ил Дархан А.С. Николаевка, вице-премьер Д.Д. Садовниковка, куорат мээрэ Е.Н. Григорьевка, А.Н. Максимовка, инновация миниистирэ А.Семеновка улахан махталбытын тиэрдэбит. Сүрдээх таһаарыылаахтык үлэлээтибит. Бэс ыйыгар Татарстаҥҥа Саха сирин күннэрэ ыытылларыгар тиийбит дэлэгээссийэни биһиги собуоттарбытыгар Набережные Челны, Чистопольга сырытыннарыахпыт. Салгыы кэпсэтиэхпит. ЛОРП-у кытта көрсүһүүгэ 2020 с. Арассыыйаҕа бастакы гааһынан барар өрүс суудунатын киллэрбиппитин билиһиннэрдибит. Өлүөнэҕэ экология өттүнэн ыраас оттуктаах өрүс тырааныспара сайдыаҕа диэн эрэнэбин.
“РЭМ” гендириэктэрин солбуйааччы Р.Минибаев: Икки хампаанньаларбыт тырааныспар араас көрүҥэр (пассажиры таһар, грузовой, хомунаалынай, суол тутар) барытыгар экологияны киртиппэт саҥа технологиялары киллэриигэ күүскэ үлэлииллэр. Саҥа технологиялары киллэрии чэпчэкитэ суох. Онон холбоһоммут кэлим систиэмэлээх көдьүүстээх үлэни тэрийэр кыахтанныбыт.
Саха сирин салалтата тырааныспар көдьүүһүн үрдэтэр, уматык ороскуотун кыччатар баҕалааҕын көрдүбүт. Саха сиригэр сэлээркэ, бэнсиин тоҕо аҕалыллыахтааҕый, гаас үрдүнэн хаама сылдьан? Гаас Арассыыйаҕа кэлэр кэм уматыга буолуохтаах.
А.Максимов, “СахаТЭК” генеральнай дириэктэрэ:
– РЭМ кытта өрөспүүбүүлүкэҕэ регистрациялаах кыттыгас тэрилтэ тэрийэргэ кэпсэттибит. Гаас оттукка күүскэ көһөргө үлэлиэхпит. Аҥаардас автобуһу, массыынаны эрэ гааска көһөрүү буолбатах. Элэктэриичэстибэ оҥоруутугар сэлээркэттэн тэйиллиэхтээх. Гаас переработкатынан убатар, хааччыйар сервис кииннэри тэрийиини толкуйдуохпутун наада. Сүрүннээн, экологияны харыстыыр технологиялары киллэрэр үлэнэн дьарыктаныахпыт. Хомойуох иһин, Саха сирэ 30 сыл дьарыктанна да, олохтоох, удамыр сыаналаах уматык оҥорор биир да бырайыак үлэлээбэтэ. Онон саҥа үйэ оттугар – ыгыллыбыт, убатыллыбыт гаас оҥоһуутугар – кэлимник ылсыахха наада. Бүгүн 1 мөл. т оттугу өрөспүүбүүлүкэ таһыттан ыарахан сыанаҕа аҕалабыт. 800 тыһ. т диисэл оттугун уматабыт. Харчыбытынан халлааны сылыта олорорбут тохтуохтаах.
***
Кырдьык, хаһан да уларыйыа суох курдук ыарахан олохпутун чэпчэтэр, харчыбытын кэмчилиир кыах үөскээбитэ киһини үөрдэр. Ханнык эрэ омук дьоно буолбакка, Арассыыйа эрэгийиэнин кытта бииргэ үлэлэһэр быдан табыгастаах. Аны туран, Татарстан “КамАЗ”-тара эрэллээхтэринэн Саха сиригэр норуот массыыната буолбуттара ыраатта. Онон бу Татарстаны кытта үлэлэһии саҥа бырайыага улахан эрэли үөскэтэр.
Владимир Степанов.
Сэҥээриилэр