Хомойуох иһин, төһө да сайыннарбыт, саҥа технологиялар, арыйыылар, инновациялар үөскээтэллэр, киһи онтон киһилии майгыта, сиэрэ-майгыта тупсан кэлбэт эбит. Үйэлээх сыаннастары, урукку сиэр-майгы өйдөбүлүн ылыныы уларыйда. Баҕар, оннук буолуохтааҕа дуу. Ол эрээри, 30 сыл устата атын тутуллаах дойдуга олорон кэллибит да, уруккуну солбуйар туох эрэ саҥа, үтүө сыаннастар үөдүйбэтилэр. Төттөрүтүн...

Сиэр-майгы сатарыйыыта

Чэ, холобур, урут кэпсэтиллибэт тиэмэлэр билигин киинэҕэ-тыйаатырга, тэлэбиидэнньэҕэ аһаҕастык көрдөрүллэр, дьүүллэһиллэр буолбуттара, улахан “бэлиитиктэрбит” дэнээччилэр экирээҥҥэ этиһэллэрэ-охсуһаллара, баҕар, улахан кыайыы, көҥүл санаа туругуруута, баҕалаах дэмэкирээтийэбит туоһута курдук сыаналанара буолуо? Ол эрээри урут дьон кыбыстар, саатар диэни билэр, онон мөкүнү оҥорортон тардынар эбит буоллаҕына, билигин оннук суох буолла.

Төттөрүтүн, чиэһинэй, бэйэ дьоһунун өрө тутар киһи “лох”, “хаалынньаҥ”, “сатаан булбат-талбат” диэн сиилэнэр. Билиҥҥи кэм дьоруойа атын – халыҥ хармааннаах, булугас-талыгас, сибээстээх-былаастаах, суобаһа үүйэ-хаайа тутан муучу буолбат, ситиһиилээх, бэйэтин билинэр тойон киһи. Быһата, урукку интэлигиэнсийэ сүгүрүйэр дьоруойун “антипода”. Билиҥҥи уопсастыбаҕа иҥсэ-обот буолуу, баайы-дуолу сырсыы сэмэлэммэт, төттөрүтүн, үтүө хаачыстыбаҕа кубулуйда, инники күөҥҥэ таҕыста, сол курдук, солотуулаах олох, көрүнньүк ситиһии дьон өйүн-санаатын баһылаата.

Ханна да хараҕы хатаа – сиэр-майгы сатарыйыыта курдук. Ыраата барбакка, биир киһи сайылыы дойдутугар, тыа сиригэр тахса сылдьан баран кэпсээбитин аҕалар хайдаҕа буолла... Кини төрөөбүт кыра нэһилиэгэр сулумах эр дьон элбэҕин, түөрэ үлэтэ суохтарын, муста-муста бүппэккэ арыгылыылларын, дэриэбинэ боростутууккатын кытта арыгы бытыылкатын туһугар уочаратынан утуйалларын, ону ырыталларын кэлэйэн да, сөҕөн да кэпсээбиттээх. Бу – Саха сирин биир ытык улууһугар. Ама, дьон бу курдук сүөһүтүйэн, боростуой кыыллыы инистиин эрэ таһымынан, күннээҕинэн олорор кэмэ кэллэҕэ буолуо дуо? Киһи ылыныан баҕарбат.

Саха ыччатын арыгылатыы

Оттон уопсай хартыынаны күннэтэ көрө сылдьар киһи, Дьокуускай куорат мээрийэтин административнай отделын салайааччыта, юрист Феликс Антонов бу курдук кэпсиир.

– Оо дьэ, киһи хараастар... Биһиги түүҥҥү иһэр-аһыыр, саататар (дискэтиэкэлиир, караокелыыр) тэрилтэлэри Ил Дархан ыйааҕар олоҕуран, хамсык кэмигэр бэрэбиэркэлиир буолбуппут. Ыйаахха “бу тэрилтэлэр түүн 12.00 чааска диэри үлэлиэхтээхтэр” диэн, ону төһө тутуһалларын. Үксүлэрэ ол бириэмэни тутуспаттар, хатанан олороллор, ааннарын аспаттар. Оттон иһигэр киирдэххэ – түүҥҥү Дьокуускай дьаабы сирэйэ дьэ онно илэ көстөр... Саамай ынырыга – барыта саха ыччата, устудьуоннар, оскуола оҕото да баар. Үксүлэрэ итирик, холуочук туруктаахтар. Сороҕор, аһара хотторон, онно-манна: кириэһилэҕэ, дьыбааҥҥа, бэл муостаҕа охтон утуйа сытар буолаллар... Бэтэрээнэн ыччаттар, кыбыстан, сирэйдэрин кистээн, сып-сап хомунан куотар аакка бараллар.

Итиннэ саха эдэркээн кыргыттара сылдьалларын көрөн ытырыктата саныыгын. Сорохтор итирэн баран күүһүлэнэллэр, ону полицияҕа эҥин үҥсэ барбаттар дииллэр. Араас куһаҕан түбэлтэ барыта тахсар. Ньаах курдук итирик кыргыттары таксыыһыттар күүтэн турар буолаллар – ханна-ханна илдьэн тугу гыналлара биллибэт. Полиция ханна илдьиэй, кинилэри? Билиҥҥитэ, вытрезвитель суох.

Бу маннык пивбардар, түүҥҥү саататар сирдэр үгүөрү үбү киллэринэллэр. Биир ыалдьыт ортотунан 1-2 тыһыынчатын бараатын, оччоҕо бу урбаанньыт түүн устата 500 тыһ. аа-дьуо өлөрөр. 100 да киһи сырыттын, түүн 100-200 тыһ. өлөрөр. Онон урбаанньыкка бу олус барыстаах биисинэс – элбэҕи ороскуотурбакка, ханна баҕарар “дьиэ”, саала арыандалаан, боростуой миэбэл туруоран, муусука холбоон кэбистэ, арыгы, пиибэ баар диэн ыҥырда да – бүттэ. Ыччат мустарын, арыгылыырын, саатыырын сөбүлүүр, онон сонно хотоҕостуу субуллан барар. Чэппиэртэн ыла ыччаты уохтаах арыгы кута угуйан барар, бээтинсэттэн көр-нар, күүлэй олоҕо саҕаланар. Онон нэдиэлэ аҥаара арыгылааһыннаах ааһар диэтэххэ сымыйа буолбат. Бу ынырык буолбатах дуо?! Биһиги кими иитэн таһааран эрэбитий?

Итини аҥаардас бу курдук эриэйдэлээн кыайыам диир сымыйа. Административнай ыстарааптарын, 30 тыһ. солкуобайы төлөөбөт урдустар буолуо дуо, ол дьон? 100-300 тыһ. ыстараап да улахан буолбатах, онтуларын аҕыйах чаас иһигэр толуйаллар. Оттон саптаххына – пахай, ааттарын уларытан, атын юридическай тэрилтэ курдук хаттаан арыллаллар. Киһи хараастар – бу биһиги ыччаппытын сирэйэ-хараҕа суох арыгылатыы, өйдөрүн сүүйүү, кэскиллэрин сарбыйыы бара турарыттан...

Тугу гыныахха? Чунуобунньук быһыытынан, куорат дууматын нөҥүө ирдэбиллэри кытаатыннаран, быраап-нуорма аактарыгар уларытыылары киллэрэр наада диибин. Холобур, олорор сиртэн билигин итинник тэрилтэлэр олох чуп-чугас арыллаллар – сокуон ону көҥүллүүр. Оттон ол аактары ылыннахха, Ильменскэй уулуссатыгар баар “Пивхаус” курдук олорор дьиэттэн 1 миэтэрэ чугас түүҥҥү баардары сабыталыахха сөп. Иккиһинэн – мин көрөрбүнэн, дьон бэйэтин өйө-санаата уларыйдаҕына эрэ бу тохтуон сөп. Ону уопсастыба барыта турунан, күүстээх бырапагаанда, иитии-үөрэтии үлэтин ыыттаҕына ситиһиэххэ сөбө буолуо. Аны, арыгыны атыылыыр урбаанньыттар бэйэлэрэ өйдүү иликтэринэ, бу тохтообот көстүү. Хомойуох иһин.

Социальнай ситимтэн санаалар

Кыыс да, уол да оҕо, дьиэ кэргэҥҥэ иитиллэн, төрөппүттэриттэн үөрэнэр. Онон дьиэ кэргэн сиэрэ-туома, бэйэ икки ардыгар сыһыана хайдаҕый да, оҕо оннук иитиллэн-чочуллан тахсар. Дьиэ кэргэн иитиитэ, ирдэбилэ сөптөөх буолуохтаах. Бигэ тирэхтээх, төрүттээх-уустаах оҕо ону суоллаан, чиэс-суобас диэни харыстыыр буола улаатар.

Күүлэйгэ үөрэнэн хаалбыт эдэр дьон холбостохторуна да, син биир быһыыларын-майгыларын уларыппаттар, ууну иһэр курдук, соннук күүлэй олохторун салгыыллар.

Саха кыыһын өйө-санаата наһаа мөлтөөбүт, кэлиҥҥи кэмҥэ. Кыыс бэйэтин аналын билиммэт буолла! Аҥаардас инстаграмҥа көрдөххө, сыгынньах кыргыттар. Дьэ, саха дьоно хайдах дьаһанан, элбэх үйэни туоруубут?

Кыргыттарга ийэ иитиитэ мөлтөҕө көстөр. Ийэлэр бүгүн ону өйдүөхтэрин баҕарбаттар.

Иитиини оҕолортон саҕалыахха наада, уол, кыыс оҕону иитэр гына. Маргынааллар, “түспүт дьахталлар” син биир уларыйбаттар. Оннук дьахтары ким ойох ылыай? Арыгыһыттар, наркоманнар эмиэ көммөттөр. Оннук дьон ахсаана элбээбэтин туһугар үлэлиэххэ наада. Чөл олохтоох саха патриоттара элбиирин туһугар.

Көҥүл олох угаайыта

Харчыга харахтара хараҥарбыт иҥсэ-обот күүстэр кимэн киирэ тураллар, онтон сылтаан ити дьаллыктар – арыгылааһын, наркомания тарҕанар. Сиэр-майгы айгыраан турар кэмигэр туох да хааччаҕа суох көҥүл-босхо олох онуоха туохха тиэрдэрий? Араас буруйу оҥорууга, куһаҕан ыарыылар тарҕаныыларыгар, ыал акылаата алдьаныытыгар, үйэлээх сыаннастар суураллыыларыгар. Арахсыы, оҕо түһэттэриитэ, оҕоттон аккаастаныы, быралгы барыы, бэйэҕэ тиийинии, о.д.а. элбии турара сөхтөрөр.

Уопсай Арассыыйаны ылар буоллахха, 2021 сыл бэс ыйынааҕы туругунан, арахсыы ахсаана 4,5 төгүл үрдээбит – бу хаһааҥҥытааҕар даҕаны үрдүк көрдөрүү. “100 ыалтан 65-һэ арахсар” диэн ыстатыыстыка көрдөрөр! Биир үксүн ыал 6-9 сыл олорон баран арахсар эбит. Аны, ыал 48 %-на эрдэ, оҕолоно илигинэ арахсар, 34 %-на биир оҕолонон, 16,5 % – икки оҕолонон баран арахсар. Онон соҕотох ийэлээх эбэтэр, аҕалаах ыал ахсаана эмиэ эбиллэ турар... Оттон уопсастыбаны чинчийээччилэр ону туох да бөрүкүтэ суох көстүү диэн этэллэр.

Ону кытта, хомойуох иһин, биһиги дойдубут бэйэҕэ тиийинии ахсаанынан аан дойдуга үһүс миэстэҕэ сылдьар. Хас 12 мүнүүтэ буола-буола биир киһи олохтон бэйэтин баҕатынан туоруур. Бу үксэ 45-гэр диэри саастаах эр дьон – олоххо оннун булбатах, отуора хамнаабыт, туох эрэ дьаллыкка ылларан онтон мүччү туттарбатах, албыннаппыт, иэскэ киирбит – төрүөтэ араас.

Рим импиэрийэтэ сууллубута

Итинник араас эйгэлэри ылан холобурдаатахха, бара туруохха сөп, онтон судаарыстыба уонна сиэр-майгы бэйэ-бэйэтин кытта ыкса ситимнээҕэ, тутулуктааҕа даҕаны көстөр. Сиэр-майгы сатарыйдаҕына, судаарыстыба сууллуон сөп. Устуоруйаҕа оннук холобур – Рим импиэрийэтин сууллуута. Оттон судаарыстыба отуора хамнаатаҕына, сиэр-майгы кыраныыссата да суураллан барара көстөр. Судаарыстыба араас социальнай институттарын нөҥүө иитии үлэтин ыытар, ону хайысхалыыр, туох эрэ хааччахтары туруорар – оннук гымматаҕына, бу туох да биир сүрүнэ, тутула суох мээнэ дьон түмсүүтүгэр кубулуйар, ыһыллыыга-тоҕуллууга тиэрдэр.

Ким иитиэхтээҕий?

Урут Сэбиэскэй Сойуус баар эрдэҕинэ, ол үлэ барыта оскуолаттан, оҕо-ыччат тэрилтэлэриттэн саҕалаан күүскэ барара. Туох баар ыытыллар үлэ биир сыаллаах-соруктаах этэ – “үтүө киһини иитэн таһаарарга” диэн. Ол түмүктээх этэ. Кэнники отут сылга биһиги ону мүччү туттубут. Сэбиэскэй оскуола үгэстэриттэн, иитиини уонна үөрэтиини дьүөрэлиир бастыҥ педагогтар уопуттарыттан аккаастанныбыт. Оскуола аҥардастыы СКЭни наадалаах баалга туттарарга бэлэмниир сыаллаах-соруктаах “үөрэх өҥөлөрүн оҥорор тэрилтэҕэ” кубулуйда. Икки сыллааҕыта этэ дуо, СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ “оскуола хаачыстыбалаахтык үөрэппэт буоллаҕына, сабыллыахтаах” диэн киритиэрийинэн чуут-чаат тыа сиригэр баар кыра оскуолалары сабыталыы сыспыттааҕа. Норуот өрө туран тохтоппута.

“Иитиигэ төрөппүт эппиэттиэхтээх” диэн. Оттон төрөппүт эрэ барыта ону кыайар дуо? Дьиэ кэргэнин иитээри, аһатаары икки-үс үлэҕэ үлэлиир төрөппүт оҕотун иитиинэн дьарыктаныа дуо? Ону учууталлар бэйэлэрэ да бэркэ-билэ көрө сылдьаллар. Пандемиянан сибээстээн, дистанционнай үөрэтии киирбитэ. Ол кэннэ арыый уоскуйбутугар, хас эмэ ый дьиэҕэ үөрэнии кэннэ оскуолаҕа үөрэнэр буолбуттарыгар, учууталлар: “Оо, оҕолорбут олох ыһыллан хаалбыттар, оскуола суоҕа аһара биллэр эбит!” – диэбиттээхтэр...

“Үрүҥ Уолан”, “Кыыс Куо” – сиэр-майгы бигэ олуга

Ол да буоллар биһиги “барытын сүтэрдибит, туох да кыаллыбат буолла” диир кыахпыт суох. “Кырдьаҕаһы хааһахха укта сылдьан сүбэлэт” дииллэр. Ол быһыытынан СӨ үтүөлээх учуутала, педагогика билимин хандьыдаата, Социальнай педагогика акадьыамыйатын чилиэн-кэрэспэдьиэнэ, Таатта улууһун Тыараһа нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, билигин даҕаны иитии-үөрэтии инники кирбиитигэр сылдьар үтүөкэн киһи Евдокия Петровна Чехордунаттан санаатын үллэстэригэр көрдөстүбүт.

– Оччолорго, Сэбиэскэй Сойуус ыһыллан, үөрэх ситимэ ханнык суолунан барара биллибэт быыһык кэмигэр, Национальнай оскуоланы сайыннарыы кэнсиэпсийэтэ үөрэх-иитии систиэмэтигэр саҥа сүүрээни, үтүө хайысханы киллэрбитэ. Ол омук өйө-санаата уһуктарыгар, бэйэтин сайыннарар суолун-ииһин булунарыгар бигэ тирэх буолбута. Саамай сүрүнэ – саҥа үйэ киһитин киһилии сиэргэ-майгыга уһуйар, төрүт култуура үтүө үгэстэрин иҥэрэр саҥа биридимиэттэр киирбиттэрэ, “Урааҥхай саха оҕото” (1-4 кыл.), “Саха сирин норуоттарын төрүт култуурата” (5-11 кыл.) диэн – ол эбэтэр, бырагыраама тута үлэлээн барбыта.

Ону кытта уол оҕону этэ-сиинэ чэбдигирэригэр, өйө-санаата ситэн киһи буолан кииллийэригэр, эр бэрдэ, норуотугар суон дурда, халыҥ хахха буола улаатарыгар туһуламмыт “Үрүҥ Уолан”, оттон кыыс оҕо алаһа дьиэни араҥаччылыыр, күн күбэй ийэ, амарах санаалаах, тобуллаҕас өйдөөх, үтүө сиэрдээх-майгылаах далбар хотун буоларыгар “Кыыс Куо” биридимиэттэр улахан оруолу ылбыттара.

Ити саҥа сүүрээни оччотооҕу оҕо-аймах үөрүүнэн, умсугуйа ылыммыта, олоҕор туһанан барбыта. Онон киһилии сиэр-майгы бигэ олуга ууруллубута. Бу бырагыраама ХХI үйэ бастакы уон сылыгар – 2010 сылга диэри, ФГОС киириэр диэри, таһаарыылаахтык үлэлээбитэ, норуотугар туһалаабыта. Ол туоһута – оччотооҕу иитиллэн тахсыбыт көлүөнэ (Бу саха чаҕылхай ыччата бэйэлэрин “кэнсиэпсийэ оҕолоробут” дииллэр – НГ.)

***

Дьэ, итинник. Туох баар “гениальнай” – судургу диэн итини этэллэр. Баар эбээт, биһиэхэ норуоппут саамай сүөгэйэ-сүмэтэ дьон үлэлээн, айан таһаарбыт бэртээхэй ньымата, сиэри-майгыны иитэр-туһаайар бырагыраамата, кэнсиэпсийэтэ. Тоҕо баары сыаналаабакка, харыстаабакка, туһаммакка, атыны, күлүмүрдэс-солотуулаах сымыйа сыаннастары сырса сатыыбыт?

Нина ГЕРАСИМОВА.