Долганнар – хотугу төрүт олохтоох омуктар. Аан дойду үрдүнэн ахсааннара баара-суоҕа 7900 киһи. Сүрүннээн, Красноярскай кыраай Долган-ненец оройуонугар бааллар. Саха сиригэр 1900 кэриҥэ долган баар. Кинилэр, сүрүннээн, Анаабыр улууһугар олороллор.
Атырдьах ыйын саҥатыгар Төрүт олохтоох хотугу норуоттар күннэрэ бэлиэтэммитэ. Бу бэлиэ күҥҥэ сөп түбэһиннэрэн, биир күн эрэдээксийэҕэ Анаабыр Үрүҥ Хайатыттан төрүттээх Евдокия Тупринаны сэһэргэһэ диэн ыҥырдым. “Омугум – долган”, – диэн бэйэтин билиһиннэрэн кэпсээнин саҕалыыр.
– Евдокия, эйигин көрөөт, тута манныгы ыйытыахпын баҕардым. Эн ыраас хааннаах долгаҥҥын дуо?
– Бэйэбин туох да саарбаҕа суох долгаан омугунан ааҕынабын. Үрүҥ Хайаҕа төрөөбүтүм, улааппытым. Мин бөһүөлэк оҕотобун. Биирдэ даҕаны ыстаадаҕа сылдьыбатаҕым. Оскуолабын 2006 с. бүтэрэн баран, ХИФУ Горнай факультетыгар үөрэнэ киирбитим. Идэм – инженер. Устудьуоннуу сылдьан оҕолонон, кэтэхтэн үөрэххэ көспүтүм. Дойдубар идэбинэн үлэ суох буолан, араас үлэҕэ үлэлээбитим. “Анаабыр алмаастарыгар” асчытынан, успуорт өттүгэр, ыччат лиидэринэн, гостиница администраторынан, дьаһалтаҕа нэһилиэнньэни кытта үлэҕэ сүрүн исписэлииһинэн да үлэлии сылдьыбытым. Нэһилиэкпэр дьокутааттаабытым. Билигин куоракка баарбын.
– Долганкалары “сырдык харахтаахтар, маҥан субалаахтар, кугастыҥы баттахтаахтар” диэн өйдүүрүм.
– Мин курдуктар. Красноярскай кыраай долганнара эмиэ биһиэхэ маарынныыллар. Сырдык да, хараҥа да дьүһүннээхтэр бааллар. Уопсайынан, долганнар элбэх булкаастаах омукпут диэххэ сөп. Холобур, мин балтыларым сырдык күөх харахтаахтар. Миэнэ – хара. Былыр өбүгэлэрбит туох омук буолалларын бэйэлэрэ да билбэттэр үһү. Олороллор, кыһамматтар. Көс дьон буоллахтара. Докумуоннаһар кэмнэригэр бииргэ төрөөбүттэр тус-туһунан омук буолан тахсыбыттар: ким эрэ сахабын, ким эрэ эбэҥкибин, ким эрэ долгаммын дэммит. Оннооҕор, бэтэрээ киһи – мин ийэм – омуга саха диэн суруллубут, бииргэ төрөөбүттэрэ – долганнар. Ол эрээри бэйэбитин дьиҥнээх долганынан ааҕынабыт. Оскуолаҕа “ЯНК” диэн биридимиэти үөрэтэрбит. “Биһиги долганнарбыт. Тоҕо саха култууратын үөрэтэбитий?” – диэн мунаарарбыт. Оскуолаҕа ол саҕана долган тылын үөрэппэттэр этэ. Нуучча, аангылыйа, саха тылын үөрэтэрбит.
Кырдьыгынан эттэххэ, саха тылыгар мөлтөх буоларым. Уустук тыл. Аны туран, биһиги кэпсэтэр тылбыт, дьиҥэ, саха тыла ээ. Долган тыла диалект эрэ быһыытынан туттуллар. Алпаабыппыт – сахалыы. Тылдьыттаахпыт. Сорох тылбыт сахалыы этиллэр эрээри, суолтата атын буолар. Холобур, биһиги иэдэһи “сыҥаах” диибит. Ол быыһыгар төрүт маарыннаспат тыллардаахпыт. Эмис диэни паҥха диибит. Ырыган – чурчуу. Кырасыабай – боскуой...
Кэлиҥҥи сылларга кэлии дьон (кинилэри биһиги “дойдуулар” диэн ааттыыбыт) элбээтилэр. Дьаһалтаҕа исписэлиистээбит буоламмын, Анаабыр долганнарын балаһыанньаларын үчүгэйдик билэбин. Биһигини сахалар баһыйан эрэллэр, сахалыы тылга-өскө охтон эрэбит. Үрүҥ Хайа бассаабын бөлөҕөр биирдэ итинник диэн суруйан, дьону өһүргэтэн турардаахпын. Хорсун майгылаахпын, санаабыппын тута этэбин. Мин саныырбынан, табабыт баар буолан өссө тулуктаһан олоробут.
***
– Үрүҥ Хайаҕа төһө долган олороруй?
– Ааспыт сыллааҕы дааннайынан биһиэхэ, Үрүҥ Хайаҕа, 932 долган олорор. Сааскылаахха – 600. Үрүҥ Хайа нэһилиэнньэтин уопсай ахсаана – 1163 кии, Сааскылаах киэнэ – 2497. Саха сиригэр саамай элбэх долган мустан олорор сирэ – биһиги бөһүөлэкпит. Кэлин өссө салалта өйөбүлүнэн сайдан аҕай эрэбит. Холобур, оскуолабыт таба иитиитигэр агро хайысхалаах буолбута.
– Долган тылын билигин оскуолаҕа үөрэтэҕит дуу?
– Оҕолор иккис кылаастан саҕалаан оскуоланы бүтэриэхтэригэр диэри үөрэтэллэр. Улахан кылаас оҕолорун ыстаада олоҕор уһуйаллар. Долган тылын уонна литэрэтиирэтин биридимиэттэрэ бааллар.
Уһуйааммыт 84 иитиллээччилээх, 24 үлэһиттээх. Үлэһиттэр – үксэ олохтоох дьон. Уһуйааммыт дьиэтэ икки этээстээх, толору хааччыллыылаах. Урут, биһиги уһуйааҥҥа сылдьар эрдэхпитинэ, мэлдьи сахалыы таҥаһы кэтэрбит. Сахалыы таҥаһы кэттэхпитинэ, “маанымсыйдыбыт” диэн өйдүүрбүт. Билигин оҕолор бары кыраларыттан долганныы таҥастаахтар. Оскуолабыт 207 үөрэнээччилээх, 30 пед үлэһиттээх. Кэлиҥҥи сылларга “Табаны иитии” биридимиэт быһыытынан киирдэ.
– Эдэрдэр куорат диэки төһө талаһалларый?
– Көһөллөр эрээри, Дьокуускай куорат эргин чугастааҕы улуустары кытта тэҥнээтэххэ, биһиэхэ ыччат элбэх. Үрүҥ Хайа дьаһалтатыгар үксэ ыччат үлэлиир. Оҕо төрөөһүнэ үчүгэй. Кырдьаҕас дьоммут аҕыйах. Холобур, Үрүҥ Хайаҕа сэрии оҕолоро – тоҕустар, тыыл бэтэрээнэ – биир. Онон, нууччалыы эттэххэ, Үрүҥ Хайа – “живой поселок”. Оскуола, уһуйаан, балыыһа, ДьУоХХ тэрилтэ, гостиница, маҕаһыын – барыта баар. Саҥа улахан култуура киинин туппуттара. 50 миэстэлээх киинэ тыйаатырдаахпыт. Инньэ гынан, сахалар этэргит курдук, “тутатына” саҥа киинэни көрөбүт. Уруһуй устуудьуйата, билийээр, муусука хоһо, о.д.а. баар.
Сүрүн дьарыкпыт – таба иитиитэ. “МУП И.К. Спиридонова” тэрилтэ тоҕус ыстаадалаах. Ыстаадаларга 97 үлэһиттээх. Уопсайа 13 142 табалаах. Табаһыт орто хамнаһа – 37 тыһ. солк. Дьиэлэрин “болох” диэн ааттыыбыт. Ыстаада тус-туһунан болохтоох. Болох аайы интэриниэттээхтэр. Биһиги бииргэ төрөөбүт алтыабыт. Мин ыал улахан оҕотобун. Улахан балтым үрдүк үөрэҕи бүтэрэн баран тыа олохтооҕо буолбута. Кыра балтым устудьуоннуу сылдьан кэргэннэммитэ. Эмиэ ыстаада уолун кытта холбоспута. Анаабырга чааһынай ыстаада биир эрэ баар. Ол – кинилэр. 700-чэ табалаахтар. 4 бостууктаахтар, 3 чуум үлэһиттээхтэр, 1 бэтэринээрдээхтэр. Табаһыттар хамнастарыгар киһи ымсыырбат. Холобур, балтым Шура кэргэнэ Дмитрий ыйга 22 000 солк. аахсар. Тиэхиньикэлэрин, уматыктарын барытын бэйэлэрэ уйуналлар. Чааһынайга көспүт буоланнар.
Алҕаһаабат буоллахпына, тэрилтэ ыстаадаларыгар 2019 с. “вай-фай” холботторбуттара. Тэрилтэ төлүүр. Инньэ гынан манна Дьокуускайга олорон эрэ ыстаадалары кытта көҥүл кэпсэтэ, хаартыска ыытыһа олоробун.
– Оттон Үрүҥ Хайаҕа бэйэтигэр сибээскит хайдаҕый?
– “Мегафон”, “билайн”, “мтс” ситимнэр бааллар. Дьон үксүн спутник тэриэлкэтин туруортарар. Интэриниэппит “харар” эрээри, сибээс баар. Соторутааҥҥа диэри араассыйанан кэпсэтэр буоларбыт.
– Ол оннугар хамнаскыт үрдүк буолуо. Орто хамнас төһөнүй?
– Биһиги улууспутун ылан көрөр эбит буоллахха, хамнас үрдүгэ суох. Арай “хотугу надбавка” %-на кыратык эбиллэр. Холобур, гостиницаҕа администратордаан ыйга 25 000 солк. ыларым.
2009 с. ыччат лиидэрин хамнаһа 9000 солк. этэ. 2015 с. ыччат лиидэринэн үлэлии киирбитим. “Военный учетный стол” 0,25 %-на эбиллэн, ыйга 17-18 000 тыһ. ыларым. “Бу тугун сүрэй?!” диэн айдаарсан, туруорсан туран ыччат лиидэрин хамнаһын үрдэттэрбитим, 0,25 %-ны ааҕан ыйга 27-28 тыһ солк. буолбута.
Кэлин дьаһалтаҕа исписэлиистиирбэр илиибэр 37-28 тыһ. ыларым. Хамнаспыт бу эргиннээҕи улуустартан улахан уратыта суох. Арай бырамыысыланнас тэрилтэлэригэр хамнас үрдүк. “Анаабыр алмаастарыгар” ыйга 50 тыһ., “Юпитердарга” 40 тыһ. солк. быстах үлэҕэ үлэлээн турабын.
***
– Саамай тыҥаан турар сытыы кыһалҕаҕыт тугуй?
– Хоту олорор буоламмыт, тыын кыһалҕабыт – суолбут-ииспит. Кыһын өрүһүнэн суоллаахпыт. Ону даҕаны “Анаабыр алмаастара” аһаллар. Сайын сиринэн суол диэн суох. Аҕыйах сыллааҕыта улууспутугар “подушка” ылбыттара. Биирдэ-иккитэ сылдьар. Испииһэккэ баппакка хаалбыт дьон мотуорканан кэлэллэр-бараллар. Сааскылаахтан Үрүҥ Хайаҕа диэри – 150 км. Үрүҥ Хайаттан Сааскылаахха диэри “подушканан” 2500 солк. илдьэллэр. Кыһын таксыыһыттар эмиэ 2500 солк. ылаллар. Дьокуускайга көтөр билиэт сыанатын киһи этэ да барбат. Саамай чэпчээбитэ 32 000 солк. буолар. 38 000 солк. тиийэ үрдүүр. Арыт, билиэт олох суох кэмигэр, ыксал буоллаҕына, 40 000 солк. атыылаһан айанныыбыт.
– Тыый, биир өттүгэр сырыыгыт итиччэ үлүгэр сыана дуо?
– Биир өттүгэр. Билиэт саамай үрдээн турар кэмигэр биир киһиэхэ кэлэ-бара 80 000 солк. буолар. 11 саастаах оҕобун чэпчэки билиэтинэн 18 000 солк. аҕаллым диэн үөрэ сылдьабын. Дьокуускайга төрүт кэлэ сылдьыбатах дьон эмиэ бааллар.
Алмаас хостууллар, бырамыысыланнаска үлэлииллэр. Ол уубут хаачыстыбатыгар охсор. Кистээбэккэ эттэххэ, кэлин онкология ыарыыта элбээтэ. Табаларбыт эмиэ ыалдьыталыыллар. Биһиги дьоммут доруобуйаларын эрдэ-сылла көрдөрүммэт идэлээхтэр. Адьас улаханнык ыарыйдахтарына биирдэ тиийэллэр. Инньэ гынан баалатан кэбиһэллэр.
– Үрүҥ Хайаҕа арыгы кыһалҕата төһө сытыытык турарый?
– Үрүҥ Хайаҕа “сухуой сокуон” тутуһуллар. “Туочукалар” бааллар. Олор атыылыыллар. “Туочуканы” ыллыҥ да кыайан саппаккын. Сайабылыанньа киириэн наада. Дьон үҥсүбэттэр. Иһэр дьон ханнык баҕарар бөһүөлэккэ курдук бааллар. Кимнээх “туочукалыылларын” бары билэн олоробут. Биир буокка сыаната – 1500 солк.
Аспыт, бородууктабыт Дьокуускай сыанатыттан 2-3 төгүл үрдүк. “Якутопторг” тэрилтэ сайын биирдэ-иккитэ удамыр сыанаҕа сөмөлүөтүнэн аҕалар. Уопсайынан, кыһыннары-сайыннары бородууктанан хааччыйар. Ол эрээри бөһүөлэкпитин “ИП”-лар тутан олороллор. Сыана, биллэн турар, олус үрдүк. Холобур, биир уйа (ячейка) сымыыты балтым аҕыйах хонуктааҕыта 900 солк. атыыластым диэн кэпсээбитэ. Чэ, ити да гыннар, үчүгэйдик тииһинэн олоробут. Ас-таҥас сайыннары-кыһыннары баар. Уопсайынан, биһиги үчүгэйдик олоробут.
– Саҥа тутуу төһө барарый?
– Араас бырагыраама баар, квота ылан тутталлар. Аһара ыраах олорор буоламмыт, мас аҕалтарыыта олус сыаналаах. Аҥаардас мин дьаһалтаҕа үлэлиир кэммэр эдэрдэргэ 11 учаастак бэриллибитэ. Саҥа дьиэ тэллэй курдук үүнэр. Үрүҥ Хайа устун хааман иһэн сорох ардыгар куорат даачаларыгар сылдьар курдук сананабын. Атын улуустарга курдук биһиги ынах сүөһүнү ииппэппит. Эр дьон үлэтэ – булт, балык. Дьахталлар дьиэ үлэтин эрэ толороллор. От үлэтэ, оттук мас бэлэмнээһинэ диэн суох.
Айылҕабыт ураты. Сайын күммүт киирбэт, кыһын – тахсыбат. Алтынньы бүтүүтүттэн күнэ суох олоробут. Тохсунньу бүтүүтэ сардаҥата саҕахха бэрт кыратык кылам гынан ааһар. Инньэ гынан үрүҥ хайалар эрэсииммит бу эргин улуустартан атын соҕус. Үлэлээбэт буоллахпытына, эбиэккэ диэри утуйуохпутун, түүнүн хойукка диэри утуйбакка сылдьыахпытын сөп. От-мас диэн суох, туундара дойду. Дьиэ барыта киин ититиигэ холбонон турар, уматык көмөтүнэн сылыйар.
Анаабыр баһылыгар И.И. Семёнов ананыаҕыттан улууспутун харахха быраҕыллар гына сайынна. Сааскылаахха саҥа дьиэ бөҕө тутулунна. Ыстандаарка эппиэттиир, хаачыллыылаах, бэл диэтэр, болкуоннаах дьиэлэр дьэндэстилэр.
Анаабыр билигин икки эрэ бөһүөлэктээх – Сааскылаах уонна Үрүҥ Хайа.
Ыалларбыт сындааскылар
“Кыымҥа” интервью биэрэ кэлиэҥ дуу” диэн олус соһуччу эппитиҥ. Бүгүн сарсыарда сындааскылар баһылыктарыгар Нина Николаевнаҕа эрийэ сырыттым.
Сындааскылар – Красноярскай кыраай долганнара, Лаптевтар муораларын таһыгар олороллор. Биһигиттэн чугастар. Эрэйдээхтэр олус ыарахан балаһыанньалаахтар. Бородуукталара биһиэнинээҕэр өссө сыаналаах. Биһигиттэн уматык кэлэн ылан бараллар. Нэһилиэкпит суоттаан-орочуоттаан ылар буолан, сороҕор бэйэбитигэр тиийимиэх курдук буолар.
Баһылыктара Нина Николаевна кэпсээбитинэн, нэһилиэнньэлэрэ – 400 киһи. Баһыйар үгүстэрэ – долганнар. Эбээн, эбэҥки – биирдии, нганасан 5 киһи баар. Сүрүн кыһалҕалара, эмиэ биһиэхэ курдук – суол-иис. Катерынан айанныыллар. Хаатангаттан 10 күн айаннаан тиийэллэр. Дьиэлэрэ-уоттара олус эргэ. Дьүһүммүт-бодобут, таҥаспыт-саппыт маарыннаһар. Иистэнньэҥнэр, норуот маастардара бааллар. Олор “кинилэр (үрүҥ хайалар) долган төрүт таҥаһын сахалыы соҕус таттаран тигэллэр” эҥин дэһэллэр үһү. Биһиги бэйэбит тылбытынан, Үрүҥ Хайа долганнарын тылынан, саҥарабыт. Кинилэр, сүрүннээн, нууччалыы. Үөрэхтээх, кыахтаах өттүлэрэ Красноярскайынан, Москубанан олоро хаалаллар. Оҕо төрөөһүнэ аҕыйах диэн кэпсииллэр. Бөһүөлэктэригэр оскуола, уһуйаан, дьаһалта, ДьУоХХ уонна балыыһа баар. Биһиэхэ, Үрүҥ Хайаҕа, талаһа сатыыллар.
* * *
Усуйаанаҕа Нижнеянскай диэн дэриэбинэ баар. Улуус кииниттэн – Депутатскайтан – 581 км. хоту сытар. Онно тиийэн баран олус сөхпүтүм да, соһуйбутум да. Урут 3000-5000 киһи олороро эбитэ үһү. Мин сылдьарбар 70-ча киһилээх этэ. Олус ыараханнык олороллор эбит этэ. 90-с сыллардааҕы дэриэбинэ курдук. Көмүс хостоон тохтообуттарын кэннэ быраҕыллыбыт бөһүөлэккэ кубулуйбут. Түннүгүнэн ыты көрөн иһиирдэххэ, куттанан, куотан хаалара. Ити хоту бөһүөлэктэргэ холоотоххо, биһиги, үрүҥ хайалар, бэркэ олоробут”.
Сэһэргэстэ Диана КЛЕПАНДИНА.
