Бүгүҥҥүттэн саҥа үөрэх дьыла саҕаланна. Үөрэ-көтө Билии күнүн бэлиэтээтибит. Үөрүүлээх илиниэйкэҕэ бинсээктээх, хаалтыстаах эр киһи учуутал төһө баарын син ааҕан көрбүт буолуохтааххыт. Бэрт ахсааннаах дии?

“Бараммат-хороммот
Банаардаах-сырдыктаах
Баҕабын толорор
Бастыҥныыр атаспар,
Ааҕаммын айхаллыыр
Дьоллордоох тускуга
Угуйан үөрэппит
Учуутал убайбар”

–диэн Амма Аччыгыйа “Учуутал убайбар” диэн ырыатын бары билэр буолуохтааххыт. Кырдьык, Саха сиригэр үөрэхтээһин бастаан тэнийэригэр учуутал үксэ эр киһи буолара. Маннык көстүү 90-с сылларга диэри тэнийэн турбута. Онтон ыһыллыы-тоҕуллуу, улугуруу барар сылларыгар оскуолаттан эр дьон сыыйа уурайан, билигин отой да тарбахха баттанар аҕыйах эр дьон хаалла.

Биһиги нэһилиэктэринэн хомондьуруопкаҕа сырыттахпытына хайаан да оскуолаҕа сылдьан ааһааччыбыт. Онно да көрдөхпүтүнэ, дьахталлар быыстарыгар аҕыйах эр киһи учуутал сылдьар буолааччы.

Хаһан баҕарар хаайыахтарын сөп

Соторутааҕыта учууталлар үгэскэ кубулуйбут Атырдьах ыйынааҕы мунньахтара буолан ааспыта. Ол чэрчитинэн “Законодательные аспекты системы образования РС (Я)” диэн төгүрүк остуол ыытыллыбыта. Онно Үөһээ Бүлүү улууһун үөрэҕин управлениетын начаалынньыга Спиридон Борбуев педагог эр дьону сымыйа сойуолаһыыттан, кинилэр ааттарын-суолларын хорутууттан көмүскүүргэ сокуон барыла оҥоһуллуохтааҕын эппитэ.

Кини дьахталлардааҕар эр дьон учууталлар ордук кэбирээн туралларын, хаһан баҕарар сымыйанан уорбаланыыга күтүрүллүөхтэрин сөбүн этэр. Ол иһин учууталлар оскуолаттан уурайан барарга күһэллэллэр. Ордук тириэньэрдэр уонна физкультура учууталлара кутталга сылдьаллар. Холобур, уруокка кинилэр оҕолору өйөөн да туттахтарына, күүһүлүү сатаабыт аатырыахтарын сөп.

Санатар буоллахха, бу саас Саха сиригэр икки учууталы педофилияҕа буруйдаан СИЗОҕа хаайбыттара. Бүлүү улууһун Өкүндү оскуолатын иитээччитэ Николай Сивцев дьыалатын туһунан суруйан турабыт. Сотору кэминэн Хаҥалас улууһугар “оҕону кырбаабыт” физкультура учууталын дьыалатын көрүөхтээхтэр. Аны туран, соторутааҕыта Марха оскуолатын учуутала Максим Местников тутуллан хааллыбытын кэннэ, үҥсүбүт кыыс эбэтэ (сиэнин Местников толору оҕолоох оптуобуһунан айаннаан иһэн утуйан хаалбытыгар имэрийбит аатырбыта) “сыыһа өйдөөбүттэр, Местников сиэммин күүһүлүү сатаабатах, кини айаҥҥа утуйбут сиэммин өйөөбүтэ, олох сыыһа буруйдууллар, оннук буолбатах” диэн видеонан көрдөһөн уонна босхолуурга туруорсан эппитин көрбүккүт буолуо. Николай Сивцеви хас да улуус учууталларын түмсүүтэ көмүскээн аһаҕас сурук суруйбуттара. Ордук Таатта, Уус Алдан, Дьааҥы, Усуйаана, Чурапчы уо.д.а. улуустартан тыһыынчанан илии баттааһыннаах суруктар кэлбиттэрэ. Кинилэр өрөспүүбүлүкэ учууталларын көмүскүүргэ, өйүүргэ туруорсаллар. Өскөтүн билигин бу хаайыллыбыт кэллиэгэлэрин көмүскээбэтэхтэринэ, маннык көстүү маассабай көстүүгэ кубулуйуон сөбүн, маныаха ким баҕарар түбэһиэн сөбүттэн улаханнык долгуйалларын биллэрэллэр.

Үөрэнээччиттэн көмүскэнэр кыахтара суох

“Билигин оскуола үөрэх өҥөтүн оҥорор тэрилтэҕэ кубулуйда. Оҕолорго быраап бөҕөнү биэрдилэр, оттон эбээһинэстэрин туора сотон кэбистилэр. Хомойуох иһин, сокуон, бастатан туран, сокуоннай саастарын туола илик оҕолору көмүскүүр. Билигин уруокка мэниктиир, уруогу ыһар оҕону кылаастан үүрэн таһаарбаккын, суотабай төлөпүөнүн уурарын ирдээбэккин. Ити барыта оҕо үөрэххэ бырааптааҕын күөмчүлүүр. Оҕолор ону кимнээҕэр үчүгэйдик өйдүүр, билэр буолан, бырааптарын “хачайдыыллар”, учууталга ханнык да убаастабыллаах сыһыаны көрдөрбөттөр: сэмэни ылымматтар, үөһээ инстанцияларга үҥсээри сааналлар, собус-соруйан учууталы ньиэрбинэйдэтэллэр. Оттон учуутал бэйэтин көмүскэнэригэр хааччахха хатанан хаалар, кини сокуон ирдииринэн бэйэ бодотун көрүнүөхтээх, кыыһырыа да, оҕону мөҕүө да суохтаах. Билигин баппат үөрэнээччиттэн учуутал хайдах да көмүскэнэр кыаҕа суох, арай уопсастыбаннас сүөргүлүөн эрэ сөп. Бүттэ. Ол иһин билигин учуутал уонна кини дьиэ кэргэнэ сордонор түгэннэрэ дэлэйэн эрэллэр. Учуутал үлэтин ытыктаабат буолуу, хамнас кырата, оҕо муҥур тойон курдук бырааптаныыта аны аҕыйах сылынан дойдубут оскуолатыгар биир да эр киһи үлэлээбэт буоларыгар тиэрдиэҕэ”, - диэн учууталлар суруйаллар.

“Үлэлээбэтэх ордук”

Биһиги Үөрэх министиэристибэтиттэн өрөспүүбүлүкэ учууталларын ыстатыыстыкаларын биэрэллэригэр көрдөспүппүт: төһө учуутал баарый, каадырынан хааччыллыы хайдаҕый, эр дьон учуутал төһө элбэҕий, кинилэр ахсааннара элбиир дуу, аҕыйыыр дуу диэн. Онуоха туһааннаах эппиэт кэлбэтэ. Арай “Земскэй учуутал”, “Арктика учуутала” курдук бырагырааманы былаастар олоххо киллэрэннэр, балаһыанньа тупсубутун туһунан отчуот кэлбитэ. Управлениеларга эрийэн “эһиэхэ эр дьон учуутал ахсаана төһөнүй?” да диэтэххэ, чопчу сыыппараны эппэттэр, “ону оскуола дириэктэрдэрэ этиэхтэрэ” да диэччилэр бааллар. Уопсайынан, бу боппуруоска ханнык да анаалыс барбат дуу диэн санаа үөскээтэ.

Алексей Уаров, уруккута устуоруйа учуутала:

-- Мин, дьиҥэ, ис сүрэхпиттэн баҕаран туран учуутал идэтин талбытым, бииргэ төрөөбүт эдьиийим уонна ийэм – учууталлар. Дьокуускайдааҕы педколледжы уонна ХИФУну устуорук идэлээх бүтэрбитим. Оскуолаҕа 7 сыл үлэлээтим. Бу сыллар тухары арааһы бары көрүстүм. Биллэн турар, учуутал үлэтэ сыанан аҕаабатын эрдэттэн билэр этим, онон бэлэмнээх кэлбитим. Бастаан Бүлүү сүнньүгэр биир кырыы нэһилиэккэ үлэбин саҕалаабытым. Тута кылаас биэрбиттэрэ. Онтубар ПДН учуоттаах оҕо баар буолан, сылы быһа эрэйи көрбүтүм. Олох баппат оҕо этэ. Киниттэн сылтаан быыгабарданан, көҕүлүүр хамнаспын быстаран турабын. Оччолорго кылаас салайааччытыгар билиҥҥи курдук 5 тыһ. солк. төлөөбөт этилэр. Маһынан оттулар, тыбыс-тымныы уопсайга олорбуппут. Таһырдьа көҕүрэттэҕин, ууну-хаары барытын – таһырдьаттан. 18 учуутал баарыттан 3 эр киһи этибит. Техүлэһиттэрбитин кытары күргүөмүнэн тахсан, муус ылан хааччынарбыт. Аны бастаан кэлии киһи диэн, олохтоох ыччаттар аһаан кэлэ-кэлэ булса сатыыллар этэ, онтон син өйдөһөн барбыппыт. Онтон улуус киинигэр ыҥырбыттарыгар тиийэн үлэлээбитим. Онно син толору хааччыллыылаах дьиэни куортамнаһан олорбутум, сибээс эҥин баар буолан, тулуйан үлэлээбитим. Ол эрээри, улуус киинэ дьалхааннааҕын курдук, оҕолор да араас этилэр. Хамнас чааһын эттэххэ, син эбиллэн-эбиллэн 33 тыһ. солк. ылар буолбутум. Хаһан да бүтэн быстыбат отчуоттартан, баппат оҕолортон салҕан, быйыл Дьокуускайга ипотека ылан, көһөн кэллим. Куорат биир чааһынай тэрилтэтигэр менеджердиибин, хамнаһым атыылаабыт бырыһыаммын аахпатахха, 50 тыһ. солк., табылыннахпына, 70 тыһ. аахсабын. Үлэм да чэпчэки. Аны кэлэн учууталлыы барбаппын диэн быһаарынан олоробун. Дьиҥэ, оҕолору кытары үлэлиирбин астынар этим ээ. Билигин сылайбыппын. Учуутал бырааба суох, оскуола устаабын билбэт оҕо элбэх, арай быраабын “хачайдааччы” элбэх. Учуутал туох да көмүскэлэ суох. Идэлээх сойуустар эҥин диэн таах харчы эрэ хомуйар дьон. Оҕону хайдах да мөҕөн-этэн, ньээҥкэлэһэн оннун булларбаккын. Кинилэргэ сырабын, ньиэрбэбин барыам кэриэтэ маннык көҥүл сылдьыбытым быдан ордук. Ким да эйигиттэн солуута суох отчуоту ирдээбэт, оҕолорун кыахтарын билиммэт төрөппүттэр кэлэн айдаарбаттар...

Анатолий Сергеевич, уруккута физика учуутала:

-- Мин СГУну физика учуутала, онтон Санкт-Петербурга экэнэмиис идэтигэр кэтэхтэн үөрэнэн бүтэрбитим уонна төрөөбүт дойдубар физика учууталынан барбытым. Физиктэр, уопсайынан, хайа да улууска былдьаһык буолаллар, оннооҕор куоракка. Мин үөрэх эйгэтигэр 14 сыл үлэлээбитим. Мин үлэлиирим саҕана, кырдьык, учуутал хамнаһа быыкаа этэ. Кэлин син ботуччуну аахсар буолбуттара. Куоракка дьиэлэнээри хоту улууска дуогабарынан 5 сылга барбытым. Оччолорго ипотека кирэдьиитэ эҥин дэлэйэ илик этэ. Ол иһин кыһалҕаттан кэргэммин хаалларан туран барбытым. Дьэ уонна билиҥҥэ диэри кэмсинэбин. Хоту дьоно барахсаттар аламаҕайдара бөҕө, оҕолоро да истигэннэрэ. Үлэлииргэ үчүгэй этэ да, усулуобуйата быстар мөлтөх этэ. Саамай сөбүлээбитим – бултуу, балыктыы бараҕын. Киһи тэһийэр дойдута. Иккис сылбын үлэлиирбэр, дириэктэрим истиэндэ сакаастаабытын төлөөрү хамнас ылбыт курдук илии баттаппыта. Кырдьык, ол сыл сабыс-саҥа истиэндэлэри куораттан сакаастаан ылбыппыт. Онтон үөрэх дьыла бүтүүтэ, борокуратуура бэрэбиэркэлээн баран, сылы быһа дириэктэрбин кытары сымыйанан харчы уоран сиэбит аатырбыппыт. Мин кумааҕы отчуотугар техүлэһит хамнаһын ылар аатырбыппын. Биир кэппиэйкэни уктубатах буоллаҕым дии. Дириэктэр оскуола харчыта суох буолан, ол борокуратуура ирдэбилин тутуһаары, истиэндэ ыларыгар “хара хаасса” тэрийэн туһана олорбут эбит. Силиэстийэ бөҕөҕө соһуллубутум. Дириэктэрбитин сууттаабыттара. Ааттаах-суоллаах, үлэни кыайан тэрийэр, оскуоланы, нэһилиэги тутан олорбут киһи. Тиһэҕэр ыстараап бөҕөҕө уонна усулуобунай болдьоххо уураахтаммыта. Кини уурайбытыгар дьахталлар үөрүү бөҕө буолбуттара. Былаас былдьастахтара дии. Оттон миигин дуогабарбын быһан кэбиспиттэрэ уонна ыстатыйанан уураппыттара. Онон ити оскуола диэн “дойдуттан” улаханнык кэлэйэн, кырдьыкпын кыайан булбакка икки атахпынан куоппутум. Кэлин онно-манна үлэҕэ ыҥыра сатаабыттара да, “ыстатыйалаах” диэн туора көрбүттэрэ. Билигин бэйэ дьыалатын арыйан, нус-хас үлэлии олоробун. Билиҥҥи учууталлары киһи эрэ аһынар. Кырдьык, учууталлар туох да көмүскэлбит суох. Аны уонча сылынан Арассыыйа оскуолалара учуутала суох хаалыахтара, роботтар онлайн үөрэтэллэрэ буолуо...

Ирина Тарская, Уус Алдан улууһун үөрэҕин управлениетын начаалынньыга:

-- Бу күннэргэ улуус 33 оскуолата, 29 уһуйаан, 5 эбии үөрэхтээһин тэрилтэлэрэ приёмканы этэҥҥэ ааһан, үөрэх дьылын этэҥҥэ саҕалаатыбыт. Суһал ыстаап быһаарыытынан Билии күнэ 1,9 уонна 11 кылаастарга ыытылынна, атыттарга онлайн барда, 348 оҕо 1-кы кылааска киирдэ, уопсайа 3701 үөрэнээччилээхпит. Билигин да 10-ча биридимиэт учууталыгар наадыйан олоробут (ордук аангылыйа, физика), үгүстэрэ дэкириэккэ барбыт эҥин учууталлар миэстэлэрэ. Кэпсэтии барар, онон сотору кэминэн 100% хааччыллыахпыт. Биһиги оскуолаларбытыгар 20-чэ% эр дьон үлэлиир, маннык көрдөрүү халбаҥнаабакка турбута балай да буолла.

***

Дьиҥэ, Саха сиригэр төһө эр киһи учуутал үлэлии сылдьарын, кинилэр төһө көмүскэллээхтэрин, тоҕо эр дьон учууталлыы барбаттарын быһаара сатыырга дьулуспуппут. Ол эрээри ити кыаллыбата. Оттон эһиги бэйэҕит нэһилиэккит оскуолатын арыйан да көрдөххүтүнэ, ити ыйытыыларга уопсай хартыынаны ылыаххытын сөп. Бу – бүгүҥҥү балаһыанньа. Оскуолаларга эр дьон аҕыйыы турдаҕына, аны кэлэр сылларга хайдах буолуоҕай? Эр киһи хайаан да оҕону үөрэтиигэ, иитиигэ баар буолуохтааҕын бары бэркэ өйдүүбүт ээ.

Саҥа үөрэх дьыла үүммүтүнэн! Барыгытыгар чэпчэки үлэни-хамнаһы баҕарабыт!

Дмитрий Иванов.