АЛРОСА Саха сирин аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктарыгар көрөр өйөбүлэ улаатта

Хас сыл аайы АЛРОСА хампаанньа өрөспүүбүлүкэ социальнай бырайыактарын олоххо киллэриигэ 10-нуу млрд солк. үбү көрөр. Ол быһыытынан, 2020-2021 сылларга түстэнэн үлэлиир эрэгийиэннэрин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларыгар угар инбэстииссийэтин кээмэйин кыччаппакка, тустаах хайысхаҕа үлэлэһэрин салгыыр. Маныаха алмаастаах хампаанньа салалтата олохтоох бырабыыталыстыбаны уонна Саха сирин муниципальнай тэриллиилэри кытта социальнай суолталаах саҥа уонна көдьүүстээх бырайыактары толкуйдаан таһаарыыга эмиэ көхтөөхтүк кыттар. Ол иһигэр Саха сирин хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоохторун өйүүргэ туһуламмыт элбэх үлэ, тэрээһин былааннаахтык барар.Төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктар кыһалҕаларын быһаарыыга хампаанньа туох үлэни ыытарый?

• Төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктар кыһалҕаларын быһаарыыга хампаанньа туох үлэни ыытарый?

Хоту сир аҕыйах ахсааннаах омуктарын кытта бииргэ үлэлэһэригэр АЛРОСА «Эрэгийиэн сайдыытын бырагырааматын» үбүлээн үлэлэтэр. Алмаастаах түөлбэ улуустарыгар киирэр муниципальнай тэриллиилэригэр сыһыаннаан, хампаанньа тиһиктээх уонна былааннаах үлэни ыытар. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтэ үлэлээх-хамнастаах буолуутугар, олохторун таһыма үрдүүрүгэр, улуустар экэнэмиичэскэй өттүнэн туруктаах буолууларыгар үрдүк эппиэтинэһи ылынан, араас өттүттэн өйүүр-убуур. «Эрэгийиэн сайдыытын бырагырааматыгар» олоҕуран, АЛРОСА Хоту сиргэ олохтоох табаһыт аҕа уустарын, балыксыттары өйүүргэ төһүү болҕомтотун уурарын бэлиэтиибит.

Холобур, алмаастаах түөлбэлэр тыа хаһаайыстыбатынан уонна үгэс буолбут төрүт дьарыктарынан, булдунан-алдынан, балыктааһынынан дьарыктаналларыгар үбүнэн көмөлөһөр. Оҕолорго ананар аһымал санаа аахсыйаларыгар көхтөөхтүк кыттар. Нэһилиэнньэ тыа сиригэр үлэлээх-дьарыктаах буолан, дохуот аахсарыгар көмөлөһөр. Бу барыта – алмаас хостонор улуустара социальнай өттүнэн бигэ туруктаах буолалларыгар бигэ тирэх.

Өрөспүүбүлүкэ алмаастаах түөлбэтигэр киирсэр аҕыс улууһу кытта – Мииринэй, Үөһээ Бүлүү, Өлөөн, Анаабыр, Сунтаар, Бүлүү, Ленскэй уонна Ньурба – АЛРОСА бииргэ үлэлэһии туһунан Сөбүлэҥ түһэрсэн үлэлиирин билэҕит. Маныаха хас биирдии алмаастаах улуус сыллата 9,25 мөл. солк. кырата суох үбүлээһини ылыахтааҕа эрдэттэн быһаарыллан турар.

Бу Сөбүлэҥ үлэлээбит 2011-2020 сылларыгар тустаах бырагыраама чэрчитинэн алмаастаах улуустарга хампаанньа уопсайа 852 мөл. солк. көрбүт. Ол өйөбүл үп туохха туттуллубутун көрөр буоллахха:

- тыа хаһаайыстыбатын аһын-үөлүн көтөр аалынан тиэрдиигэ тырааныспар ороскуотун сабыыга;

- оҕолор сынньалаҥнарын тэрийиигэ; талааннаах оҕолор араас куонкурустарга, күрэхтэргэ баран кыттар, Саҥа дьыллааҕы бэлэххэ, устудьуоннар үөрэхтэрин төлөбүрүгэр;

- нэһилиэнньэ тииһиммэт-түгэммэт олохтоох дьонугар материальнай көмөҕө;

- «Мэдиссиинэ хаачыстыбалаах көмөтө», «Аҕа көлүөнэ»; «Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы уонна тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, сырьетун уонна аһын-үөлүн ырыынагын бэрээдэктээһин» «Эт-хаан уонна успуорт култууратын сайыннарыы», «Үөрэҕирии сайдыыта», «Социальнай өйөбүл уонна ыал бэлиитикэтэ», «Урбааны сайыннарыы», «Култуураны сайыннарыы» муниципальнай бырагыраамалар тэрээһиннэрин олоххо киллэриигэ;

- табаһыттар үгэстэрин, сиэрдэрин-туомнарын, бырааһынньыктарын тэрийиигэ, өйүүргэ;

- национальнай бырааһынньыктары, Саха сирин омуктарын олоҕурбут үгэстэрин үйэтитии тэрээһиннэригэр.

Оттон билигин 2021-2025 сылларга үлэлиэхтээх, биэс сыл болдьоххо үбүнэн хааччыйар эбэһээтэлистибэлээх «СӨ Социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын туһунан» дуогабарга АЛРОСА илии баттаата. Бу дуогабар чэрчитинэн, мантан салгыы эмиэ алмаастаах түөлбэ аҕыс улууһун кытта саҥалыы Сөбүлэҥ түһэрсиллиэҕэ. Ол курдук бу ааһан эрэр 2021 сылга 93,3 мөл. солк. аныыры былаанныыллар.

ФАДН кытта бииргэ үлэлэһии

АЛРОСА 2019 сыл от ыйыгар Арассыыйа Омуктар дьыалаларыгар федеральнай ааҕыныстыбатын (ФАДН) кытта дойду Хоту, Сибииргэ уонна Уһук Илиҥҥэ олохтоох аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктарын үгэс буолбут олохторун укулаатын үйэтитиигэр бииргэ үлэлэһэр туһунан Сөбүлэҥи түһэрсэн тураллар. Бу үлэ тутаах хайысхата – КМН-нар түмсүүлэрэ уонна олохтоох бэйэни салайыныы уорганнара, бырамыысыланнас хампаанньалара күүһү түмэн, кыттыһан бииргэ үлэлэһиилэрин күүһүрдүү буолар.

Ону таһынан Арассыыйа ФАДН АЛРОСА-ны кытта аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох омуктары көмүскүүр нуорма-быраап аакталарын туһунан публичнай ырытыыга булгуччу кыттарга кэпсэппиттэрэ.

Ол курдук, табаһыт аҕа уустара тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаналларын, оҕо уонна ыччат дьону, култуура уонна успуорт хайысхалаах тэрээһиннэри, национальнай бырааһынньыктары, нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутугар ыытыллар үлэни уо.д.а. хайысхалары өйүүр туһунан Сөбүлэҥ түһэрсиинэн тохтооботохторо. Мииринэй оройуонугар Садын национальнай-эбэҥки нэһилиэгин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытытыгар үлэлэһэр туһунан Сөбүлэҥҥэ эмиэ илии баттаспыттара. Онно көрүллүбүт үбүлээһин кээмэйэ былырыын уонна быйыл да 10-нуу мөл. солк. буолбута.

• Хоту сир аҕыйах ахсааннаах омуктарын үгэс буолбут олохторун укулаатын оннунан хаалларыыга көрүллэр өйөбүл

Алмаас хампаанньата олохсуйан үлэлиир тутаах сиригэр-уотугар эрэ табыгастаах, дьоҥҥо туһалаах социальнай эйгэни олохтуурга үлэлэспэт. Маны таһынан хампаанньа олохтоох былаас уорганнарына кытта үтүө уонна дьыалабыай сыһыаны олохтуурга ылсан дьарыктанар. Эрэгийиэни сайыннарыы чэрчитинэн, төрүт олохтоох нэһилиэнньэни өйүүргэ хампаанньа ураты болҕомтотун уурар. Ол курдук, алмаастаах түөлбэлэргэ тыа хаһаайыстыбатын да, үгэс буолбут дьарыктарын да өйүүрүн биллэрэн, баҕа өттүнэн анал үбүлээһини-көмөнү көрөр.

Ону сэргэ АЛРОСА алмаастаах сири туһаҕа таһаарарыгар хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох омуктара олоҕурбут олохторун уларыппат, үйэтитэр уонна тустаах сир экосистиэмэтин биологическай көрүҥнэрэ оннунан хааларын, кэхтибэтин туһугар эрдэттэн кэккэ тэрээһиннэри, чинчийиилэри ыыттарар.

Холобур, Өлөөн улууһун Үөһээ Мууна алмаастаах сиригэр тиэрдэр суолу бырайыактыах уонна оҥоруох иннинэ туундара табатын Өлүөнэ-Өлөөн популяцията хайа сиринэн ааһарын эрдэттэн үөрэтэн көрбүттэрэ. Онно анаан, табаҕа пульсар диэн араадьыйа-моойторугу олордубуттара. Бу барыта – алмаас хостонуохтаах, хостонор сирдэрин кыыла-сүөлэ, үүнээйилэрэ буомурбатын, аҕыйаабатын, эбиллэрин туһугар ылыллар дьаһал.

Итини сэргэ АЛРОСА Саха сиринээҕи Биологическай баай, ураты харыстанар сирдэр уонна айылҕа пааркаларын дириэксийэтиниин 2019-2022 сылларга Саха сиригэр туундара кыыл табатын популяцията хайдах туруктааҕын үөрэтэн көрбүттэрэ. Таба ахсаана аҕыйаабатын, элбиирин туһугар араас тэрээһини былааннаабыттара. Бу бииргэ үлэлэһии чэрчитинэн, «Запад» диэн ааттаах хотугу кыыл табаны харыстыырга үлэлэһэр анал этэрээт тэриллибитэ. Тустаах дириэксийэ АЛРОСА үбүнэн көмөлөспүтүн суотугар айаҥҥа-сырыыга туттуллар тэрилинэн, тиэхиньикэнэн хааччыммыта. Онон судаарыстыба иниспиэктэрдэрэ кыыл табаны кэтээн көрөр, дьыл кэмиттэн көрөн таба айанныыр суолугар сокуону кэһэн туран бултааһыны кыраҕытык кэтиир-маныыр, уолдьуганныыр кыахтаммыттара.

АЛРОСА Саха сирин эбэлэрин көмүс хатырыктааҕынан байытыыга, балык ахсаанын, көрүҥүн элбэтиигэ ыытар киэҥ далааһыннаах үлэтэ – аҕыйах ахсааннаах омуктар үгэс оҥостубут олохторун уларыппат туһугар тэрийэр үлэтин өссө биир көрүҥэ буолар. Бу хайысхаҕа көрөр үбүлээһинин кээмэйин, күндү балык ыаматын, искэҕин ыытар эбэлэрин да ахсаанын АЛРОСА сыллата сыыйа эбэн иһэр. Балык салаатын сайыннарар сыалтан Чернышевскайдааҕы балык собуотугар өрүү да көмөлөһөр, өйүүр.

Өлөөн эбэҥки национальнай уонна Анаабыр национальнай долган-эбэҥки улуустарыгар хас сыл аайы Табаһыт күнүн бырааһынньыга ыытыллар. Онно бириис пуондатыгар анаан, АЛРОСА үбүнэн көмөлөһөрө үтүө үгэскэ кубулуйда.

2020 сыллаахха суруналыыстары кытта кэпсэтиигэ АЛРОСА тутаах эколога Полина Анисимова алмаас хостооччулар мантан инньэ балык салаатын сайыннарыыга ыллыктаахтык ылсарга быһаарыммыттарын иһитиннэрбитэ. Ол курдук, хампаанньа уу биологическай баайа – балык ахсаанын чөлүгэр түһэрэргэ, элбэтэргэ туһаайан ыытыллар билим-чинчийэр үлэтигэр хас сыл аайы 10 мөл. солк. курдук үбү көрөрү былаанныыр.

Оттон 2019 сыл ахсынньы 17 күнүгэр Ил Дархан Айсен Николаев Өлөөн бөһүөлэгэр «Илкит» диэн оройуоннааҕы этнокултуурунай киини арыйыы үөрүүлээх тэрээһинигэр кыттыбыта. Бу эбийиэк Үөһээ Муунатааҕы алмаас саппаастаах сири туһаҕа таһаарыы саҕаланан эрдэҕинэ, 2018 сылга, АЛРОСА уонна Өлөөн эбэҥки национальнай оройуон икки ардыгар түһэрсиллибит Сөбүлэҥ көмөтүнэн олоххо киирэр кыахтаммыта.

Тэрээһин кэмигэр Айсен Николаев: «Биһиги бу кэнники сылларга Арктикаҕа иннибитинэн буолан, болҕойон эрэбит. Бу иннинэ Арктика туһунан олус элбэхтик кэпсэтэрбит да, дьиҥ олоххо киллэрбиппит аҕыйах этэ. Билигин, бу хоту сиргэ олохтоох нэһилиэнньэ олоҕун тупсарыыга чопчу уонна суолталаах быһаарыы ылыллар кэмигэр, Арктика олохтоохторугар кэрэ кэскил, саҥа саҕах арыллар», -- диэн турар. Кини онно Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктара эбээннэр ураты култууралара уонна үгэстэрэ үйэтийэригэр «Илкит» этнокултуура киинэ дьоһун оруолланыаҕын анаан бэлиэтээбитэ. Оттон маннык хоту сири өйүүр кэскиллээх былаан, бырагыраама дьиҥ олоххо киирэн, дьоҥҥо көмөлөөх буоларыгар «АЛРОСА» АХ көмөтө-өйөбүлэ сүҥкэн.