Ордук салайар үлэҕэ 100 күн ураты суолталаах. Бу кэмҥэ дуоһунаска сылдьыбыт киһи этэ-сиинэ үөрэнэр, өйө-санаата олохтонор, хамаандата, үлэтин былаана торумнанар. Кулун тутар 24 күнүгэр Степан Саргыдаев Чурапчы улууһун муоһатын туппута 100 күнэ туолла.
Дьонум сүбэтин мэлдьи суолталыыбын
– Степан Анатольевич, баһылык дуоһунаһыгар олоруоххуттан үлэлээбит сүүс күнүҥ эйиэхэ хайдах ааста? Ыччат миниистиринэн бэрт таһаарыылаахтык үлэлии сылдьан, дойдугар төннүүҥ төрүөтэ тугуй?
– Биир тыынынан, тэтимнээхтик, биллибэккэ ааста. Туох да киэргэтиитэ суох эттэххэ, Чурапчыбын олус таптыыбын, бэриниилээхпин. Бырабыыталыстыбаҕа оннун-тойун булуммакка, төннөн кэлбит курдук санааччылар суох буолбатахтар. Ити – төрдүттэн сыыһа өйдөбүл. Үс сылтан ордук кэмҥэ ыччат миниистиринэн куһаҕана суох үлэлээтим. Онуоха, бастатан туран, өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Айсен Сергеевич Николаевка ыччаты салайар, сирдиир дуоһунаһы итэҕэйбитигэр махтанабын. Бу үлэ миигин элбэххэ үөрэттэ, аартыгы арыйда, улахан уопуту биэрдэ. Үп-харчы хайдах тыырылларын, сокуон, бырайыак хайдах ылылларын, өрөспүүбүлүкэ салайар үлэтин ис биэтэһин биллим. Салгыы даҕаны үүнэр-сайдар кыахтааҕым. Дойдубар үөскээбит быыһык кэмҥэ олохтоох ыччат, салайааччы да быһыытынан тус кылааппын киллэрэргэ санаммытым. Эрдэ ити дуоһунаска турарга этиилэр бааллара. Дьонум-сэргэм сылаастык, сымнаҕастык көрүстэ. “Кэлиэхтээх кэммэр, миэстэбэр кэллим” дэнэбин.
– Сааһыҥ хас буолла?
– Өрөспүүбүлүкэ 100 сылын туолар күнүгэр 42 сааспар үктэнээри сылдьабын. Үлэлиир-хамсыыр, айар-тутар өрөгөй сааһым.
– Чурапчы дьонун хараҕын ортотугар үүммүт салайааччыгын. Улууһуҥ эйигин туохха үөрэттэ?
– Бастатан туран, туһунан тыллаах, култууралаах, сиэрдээх-туомнаах саха ыччата буоларбын өйдөттө. Улуустааҕы гимназияҕа информатика учууталынан үлэлии сылдьан, Чурапчы нэһилиэгин баһылыгын солбуйааччынан ыҥырыллыбытым. Салгыы улуус баһылыгын социальнай боппуруостарга солбуйааччынан, онтон киин нэһилиэк баһылыгынан икки болдьоххо үлэлээн, дьону кытта алтыһан, эппиэтинэстээх буоларга үөрэнним.
– Төрөппүттэриҥ бу быһаарыныыгар хайдах сыһыаннастылар?
– Ийэм Светлана Михайловна – оҕо эйгэтин киһитэ. Ийэ быһыытынан биһигини иитиигэ уһулуччу үтүөлээх. Аҕам Анатолий Романович төрөөбүт улууһугар география учууталыттан саҕалаан, нэһилиэк баһылыгар, улуус Мунньаҕын бэрэссэдээтэлигэр тиийэ үлэлээбитэ. Төрөппүттэрбинэн сиэрдээхтик киэн туттабын, хас биирдии хардыыбар төһүү буолар, мин туспар ис сүрэхтэриттэн кыһаллар, таптыыр, араҥаччылыыр дьонум. Күннэтэ билсэ, сүбэлэһэ олоробут. Ол эрээри талар быраабы мэлдьи бэйэбэр биэрэллэр. Салайар үлэҕэ, дьоҥҥо сыһыаҥҥа аҕам сүбэтэ сыаналаах.
– Олус тыҥааһыннаах быыбар ааспыта. Итинник күүрүүлээх кэми тулуйарга туох хаачыстыба нааданый?
– Киэҥ-холку санаалаах, дьоҥҥо аһаҕас буоларга, “куһаҕан киһи диэн суох” диэн өйдөбүлү иҥэрбит эбэлээх эһэм үөрэхтэрэ мэлдьи абырыыр. Быыбарга кыттар, биллэрин курдук, чэпчэкитэ суох. Дьон санаата араас. Киһи тостуон, туоруон сөптөөх түгэннэр эмиэ баар буолаллар. Дьон миэхэ суоҕу этэр буоллаҕына, чугастык ылыммаппын, өһүргэммэппин, санаабын түһэрбэппин. Оттон сөбү этэр буоллаҕына, ылынар, көннөрүнэр кыахтаахпын.
– Быыбар түмүгэр кыайан тахсаргын сэрэйбитиҥ дуо? Баҕар, туох эмэ түүл-бит, туһааннаах хамсаныы баар буолаарай?..
– Быыбарга турбут эрэ киһи барыта кыайыыга сыалланар. 13 сыл үлэлээбит улууһум дьонун сыанабылын, өйүүрүн дуу, утарарын дуу истэр олус долгутуулаах этэ. Түүллээх дьоҥҥо киирсибэппин эрээри, биир түгэн баара. Салайар үлэҕэ саҥа киирбит кэммэр чугас доҕорум “акка олороргун көрдүм” диэбитин көннөрү истэн кэбиспитим. Онтон улахан салайааччылары кытта кэпсэтэ турарбын түһээбитим. Ити кэнниттэн бэрт сотору улуус баһылыгын солбуйааччытынан анаммытым. Оттон бу быыбар чааһыгар эттэххэ, санаам бөҕөх этэ. Киһи санаабыта туолар диэн эмиэ баар.
– Быыбарга кыайбыккын истээт, бастакы хардыыҥ туох этэй? Киһи итинник түгэҥҥэ хайдах буолар эбитий? Тута үлэҕэ ылсар дуу, сынньанаары ыксыыр эбит дуу?
– Кыайыы чуолкай буолара ыкса киэһэ биллибитэ. Онтон түмүгү истээт, аан бастаан үөрүү тыына киирбитэ. Бу кыайыы биир эрэ киһи үлэтинэн ситиһиллибэт. Онон, бастатан туран, өйөөбүт хамаандабар махтаммытым. Бэлиэтээһиҥҥэ бириэмэни бараабакка, сарсыҥҥы күнтэн тута үлэҕэ ылсыбытым. Дьон туһугар үлэлээри кэллэҕим. Киһи итинник дьаһанар эбит. Чурапчы – өрөспүүбүлүкэ олоҕор биир улахан суолталаах стратегическай улуус. Онон, эппиэтинэс улахан.
Сүрүн күүс – олохтоох каадыр
– Хамаандаҕын талыыга туохха олоҕурдуҥ?
– Болҕомтобун салайар каадыр хаачыстыбатыгар, ону таһынан олохтоох каадыры туһаныыга уурдум. Аймах, доҕор-атас, билсии-көрсүү диэн суох. Ол курдук, бастакы солбуйааччыбынан – Алексей Егоровы, социальнай боппуруостарга солбуйааччынан – Мария Кронникованы, биир кэлим сакаас сулууспатын салайааччытынан – Борис Архиповы, тутуу боппуруостарыгар солбуйааччынан Руслан Васильевы таллым. Юридическай эйгэҕэ уопуттаах Семен Федоров аппараат салайааччытынан кэллэ. Тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар Анжелика Неустроеваны анаатым. Бу дьон бары салайааччы быһыытынан биллэр-көстөр суоллаахтар.
– Дуоһунаска олороот, чэпчэкитэ суох тургутуулары ааспыккын...
– Баһылыкка анаммыт бастакы нэдиэлэбэр улахан уот ситимигэр арахсыы тахсан, “Мындаҕаайы” ТХПК диэн бөдөҥ хаһаайыстыба дизель ыстаансыйата тохтоон, түптэ-түрүлүөн буолбуппут. Тустаах идэлэрин толору баһылаабыт исписэлиистэрдээх, урукку кэмтэн биир тылы булар солбуйааччылаах буоламмын, миэстэтигэр тута быһаарбыппыт. Онтон олунньу саҕаланыыта иччитэх турбут хочуолунай сууллан, ититии тыраассатын тоҕо түһэн, бүтүн түөлбэ тоҥо сыһан, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах улахан хамсаныы буолбута. Ити да түгэннэртэн Чурапчы дьоно түмсүүлээхтэрин, тэрээһиннээхтэрин, дьаһаллаахтарын өссө төгүл итэҕэйдим. Кэмигэр ыксатан, ыган ыллаллар да, бу тургутуулар аттыбар кимнээх баалларын бигэтик туоһулаатылар.
– Чурапчы – тыа хаһаайыстыбатын былаах оҥостон, ити салааны сайыннарыыга үлэлээн-хамсаан олорор улуус. Турук хайдаҕый?
– Быыбар быдан иннинэ, алтынньыга, баһылык дуоһунаһын быстах кэмҥэ толорооччунан ананаат, бу салааны инники күөҥҥэ туппутум. Ааспыт сайын курааннаан, 20 тыһ. т эрэ тахса от оттоммута. Сүөһү, сылгы ахсаанын аччаппат туһугар үлэ барар. Эбиэскэ, бурдукка чэпчэтиилэри көрбүппүт. Бүгүҥҥүтэ быстан-ойдон олорор хаһаайыстыба диэн суох. Кэбээйиттэн, Бүлүүттэн, Уус Майаттан, Горнайтан, Забайкальеттан, Амыртан кэлиэхтээх от барыта кэлбитэ. Билигин эбии аһылыкка үлэлэһэбит. Тыа хаһаайыстыбатыгар координационнай сэбиэт тэрилиннэ.
– Ханнык салааҕа улахан үлэ ирдэнэрий?
– Хайа баҕарар баһылык биир хайысханы чорбото тутуохтаах. Тыа хаһаайыстыбатын салаата баара өйдөнөр. Билигин үлэ барыта бырагырааманан, бырайыагынан барар. Сүрүн болҕомто нэһилиэнньэ олоҕун тупсарыыга туһуланар. Бу 100 күн иһигэр улахан бырагыраама бэлэмнэнэн, олоххо киирэн эрэр. Хомунаалынай хаһаайыстыба министиэристибэтин кытта дуогабар түһэрсэн, 2024 сылы хабан туран, нэһилиэнньэни киин ититиигэ уонна гааска киллэриигэ үлэ барыахтаах. Ол курдук, сэттэ нэһилиэккэ гаас киириэҕэ, гаас киирбэт 10 нэһилиэгин дьиэлэрэ киин ититиигэ холбонуохтара.
2022 сыл Чурапчы улууһугар Ийэ сир сылынан (Год родной земли) биллэриллэн, үс хайысханан үлэни ыытыахтаахпыт. Бастакы хайысха – тыа хаһаайыстыбата, иккис – сир үлэтэ, айылҕа харыстабыла, үһүс хайысха – ыччаты иитии.
Олунньу, кулун тутар ыйдарга улахан тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларбыт сиргэ үлэни саҕалаатылар. 255 гаалаах сир дулҕатын, талаҕын ыраастыахпыт. Сиэмэ ыһар, талаҕы, дулҕаны кырбыыр тиэхиньикэлэр кэлиэхтэрэ. Ону таһынан 81,5 гаа бааһына сирин сөргүтэн, сүөһү эбии аһылыгар туттуллар туораахтаах култуура ыһыллыа. 11,5 км курдук сир күрүөлэниэхтээх. Олохтоох нэһилиэнньэ дьарыктаах, аһылыктаах буоларыгар үгэһи салҕаан, сайыҥҥы үүнээйилэри, куһу-хааһы, сибиинньэни чэпчэки сыанаҕа аҕалан түҥэтиэхпит. Салгыы ити быраактыка бэйэбит испититтэн тарҕанарыгар үлэ барыаҕа. Өрөспүүбүлүкэ 100 сылынан 100 ыалга Мындаҕаайыга олохтоох бааһынай Данил Павлов сиригэр хортуоппуй ыһыахпыт.
Чурапчы эбэтин ыраастааһыҥҥа улахан субуотунньуктар былааннаннылар. “Чараҥ” диэн бырагыраамаҕа олоҕуран, хас биирдии чааһынай ыал үстүү маһы олордон, “Дьиэ кэргэн саадын” тэрийэри биллэрдибит. Сынньалаҥ пааркаларын, уот турбут сирдэрин саҥа маһынан сөргүтүү эмиэ былааҥҥа турар.
“Ийэ тыл” диэн улахан кэнсиэпсийэ иһинэн ыччат дойдутугар бэриниилээх буоларын, төрөөбүт тылын билэрин, үөрэтэрин ситиһэргэ үөрэх бырагырааматыгар киллэрэн, уолу, кыыһы аналларынан иитиигэ, олоххо бэлэмнээһиҥҥэ үлэ салҕаныа. Сыл түмүгэр итилэри кэҥэтэр улахан бырагыраама ылыллыа.
– Чурапчы куорат буоларга талаһар дуо?
– Датаассыйанан олорор, тыа хаһаайыстыбатын эрэ тутар улуус буоларбыт быһыытынан, куорат статуһугар таласпаппыт. Оннук буолар түгэҥҥэ кээписиэҥҥэ, хамнаска оҕустарабыт. Онон, биһиэхэ билиҥҥи балаһыанньабыт табыгастаах. Дойду сүрүн баайа, хапытаала – дьоно-сэргэтэ. Онон, үбү, уурууну нэһилиэнньэҕэ туһаайабыт. Ону тэҥэ улууспутуттан көччөх буолан көппүт дьоммут күүстэрэ, кыахтара оруоллаах. Чурапчы сүрүн күүһэ – түмсүүгэ.
Кэллим да, кэлэрдии кэллим
– Хаарбах дьиэттэн көһүү бырагырааматынан үлэ күүскэ барбыта харахха тута быраҕыллар.
– 2012 сыллаахха нэһилиэк баһылыгынан турарга этии көтөҕүллээтин кытта, итиннэ болҕомтобун уурбутум. 16-лыы кыбартыыралаах, икки этээстээх саҥа дьиэҕэ көһүү олус сонун дьаһаныы этэ. “Сотору эһиги дьиэҕит көтүрүллэн, таас дьиэҕэ буор босхо көһүөххүт” диэтэхпитинэ, дьон итэҕэйбэттии, көрөллөрө-истэллэрэ. Бэлиэтээбитиҥ курдук, күүстээх үлэ барда, дьон ылынна, үөрэннэ, астынна. Саамай үөрэрим диэн, бэл, ыраах сытар Кындал учаастагар аҕыс кыбартыыралаах таас дьиэ дьэндэйдэ. Олус таба көтөҕүллүбүт, аттарыллыбыт бырагыраама салҕанар.
– Бу күннэргэ тутууга сыһыаннаах бэлиэ түгэннэр буолбуттарын тэлэбиисэринэн көрбүппүт.
– Оннук. Күүтүүлээх түгэммит үүнэн, улуус киин балыыһатын иккис уочаратын тутуута саҕаланна. Онкология кэбиниэтэ үлэҕэ киирдэ. Чурапчы успуорт туоната буоларын быһыытынан, киэн туттар уолбут Александр Федотовка анаммыт успуорт саалатын иккис этээһин олоччу тустууга анаатыбыт. Биир үөрүүлээх сонуммут диэн, быйыл архыып-бибилэтиэкэ тутуутун саҕалыахпыт. Социалистическай Үлэ Дьоруойа Роман Константинов аатынан Болугур орто оскуолатын саҥа таас дьиэтин тутуу саҕаланна. Быйыл Хайахсыт оскуолата, Хадаарга элбэх хайысхалаах киин үлэҕэ киириэхтэрэ. Салгыы уһуйааннары саҥардыы боппуруостара тураллар. Хадаарга, Чурапчыга, Хатылыга гаастааһын күүһүрэр. Арыылаах, Бахсы нэһилиэктэрэ олоччу киин ититиигэ киириэхтэрэ. Болтоҥоҕо үлэ саҕаланыаҕа. Элбэх биллиилээх дьоммут үбүлүөйдэрэ буолуоҕа. Онон, 100 күн иһигэр Чурапчы инникитин былаана чопчуланна.
– Хас биирдии күүстээх эр киһи кэннигэр кэрэ аҥаар турар. Кэргэниҥ, оҕолоруҥ кэлистилэр дуо?
– Саамай сүрүн тыылым – кини. Аленам өйөөбөтө буоллар, бу дуоһунаска сананыам да суох этэ. Миэхэ уунан сылдьыы боппуруоһа турбат. Кэллим да, кэлэрдии кэллим. Үөрэх дьыла түмүктэннэҕинэ, дьонум олоччу көһөн кэлиэхтэрэ. Улахан уолум Москубаҕа – юрист идэтигэр, иккис уолум Саха гимназиятыгар – ахсыс кылааска, соҕотох мааны кыыһым “Айыы кыһатыгар” иккис кылааска үөрэнэллэр.
Дьоҥҥо аһаҕас киһибин. Сүбэлэһэрбин сөбүлүүбүн. Дьон этэрин ырытан, ырыҥалаан көрөн эрэ баран быһаарабын. Саастаах дьон алгыһын, эдэр дьон эрчимин, чугас дьонум сүбэтин суолталыыбын. Онон, инники үлэбэр бэйэм эрэ санааларбар олоҕурбакка, дьонум санаатын, туруорсуутун учуоттуурум эрэбил.
Оксана ЖИРКОВА кэпсэттэ.
