Кулун тутар 21 күнүгэр улуус дьокутааттарын Сэбиэтин тыа хаһаайыстыбаҕа хамыыһыйатын иһинэн тэриллибит үлэлиир бөлөҕү кытта Абый нэһилиэгэр кыстык хаамыытын билсиһэ тахса сырыттым. Бөлөх улуус дьокутаата, хамыыһыйа бэрэссэдээтэлэ Вера Слепцова, улуус баһылыгын солбуйааччы Алексей Павлов, улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын управлениетын начаалынньыга Михаил Ефимов, култуура управлениетыттан Валентина Чиркова састааптаах тэриллэн үлэлээтэ.
Сарсыарда 10 ч. саҕана "фермер" массыынаҕа олорсон, Абый нэһилиэгин диэки айаннаатыбыт. "Билигин Абый нэһилиэгин көтөн, бастаан Оттоох Атах учаастагар тиийиэхпит. Биэс уонтан тахса киһи олорор. Сүрүн дьарыктара сүөһү, сылгы иитиитэ. Улууспутугар баар туруу хаһаайыстыбалартан биирдэстэрэ. Ол кэннэ Абыйга баар Анатолий Стручков “Тирэх” хаһаайыстыбатыгар тиийиэхпит. Бу икки сылдьыахтаах хаһаайыстыбалар нэһилиэк ынах сүөһүтүн баһыйар үксүн тутан тураллар", - диэн Михаил Ефимов айаннаан иһэн сэһэргиир.
Оттоох Атах. Биһигини учаастак ыстаарастата Уйбаан Уйбаанабыс Слепцов көрүстэ. Олохтоох кулууп дьиэтигэр мустан кэпсэттибит. Дьоҕус, өссө Сэбиэскэй кэмтэн улаханнык ис бараана уларыйбатах эбийиэк сулууспатын толору оҥоро турар. Сынньалаҥ киинин таһынан манна олохтоох дьаһалта, фельдшерскэй киин, библиотека, сибээс хосторо бааллар эбит. "Сырыы, сибээс өттүнэн уустуктары көрсөбүт. Бэйэм биэлсэрбин. Бастакы суһал көмөнү оҥорууга эмп-том өттүнэн хааччыллыылаахпыт. Көрөргүт курдук, компьютербыт суох. Наадалаах сурук, докумуон ыытарга дьиҥэр олус наада этэ...", - диэн Татьяна Кривошапкина кыһалҕаны баарынан этинэр. “Уустуктар, кыһалҕалар өрүү бааллар. Ол үксүн транспортнай сибээспит мөлтөҕүттэн тахсар. Билигин, кыһыҥҥы кэмҥэ, ол өссө быһаарыллар эрээри, айан суола хаалла да уустуктары көрсөн барабыт. Холобурун эттэххэ, сайыҥҥы өттүгэр хаһаайыстыбабар туһанарбар анаан аҕалыныахтаах таһаҕаһым оннугар, нэһилиэнньэм наадыйарын үксүн аҕалабын. Бу хаһаайыстыбалаах киһиэхэ эмиэ ороскуот буоллаҕа”, - диэн Уйбаан кыһалҕа сүрүн биричиинэтин быһааран кэпсиир.
Учаастакка түөрт кылаастаах оскуола уонна уһуйаан дьиэтэ бииргэ тураллар эбит. Дьоҕус эрээри, ис, тас өттө билиҥҥи кэм ирдэбилигэр эппиэттиир гына оҥоһуллубут. Биһигини эдэр учуутал Ольга Слепцова көрүстэ. “Түөрт кылааһы бииргэ үөрэтэбит. Маны таһынан уһуйаан үлэлиир. Оҕо аҕыйах да буоллар, хаачыстыба өттүгэр күүскэ ылсабыт. Кыһынын оскуола дьиэбит муостатынан олус аргыйар. Бу киирэ түһүү муус кырыа буолааччы. Килиэп буһарар оһохпут алдьанан, билигин Абыйтан аҕалабыт”, - диэн оскуолатын туһунан кэпсээтэ. Бу эдэр киһи уһук, сибээһэ суох сиргэ кэлэн учууталлыы сылдьарын дьиктиргээн ыйыппыппар: “Оттоох Атах мин төрөөбүт дойдум. Мин манна улааппытым, дьонум эмиэ манна олороллор. Билиҥҥитэ атын сиргэ барар санаам суох. Ким эрэ син биир төннөн кэлэн, дойдутун сайдыытын туһугар үлэлиэхтээх буоллаҕа. Арай долгуйарым, сылтан сыл оҕо аҕыйаан иһэр”, - диэн эдэркээн учуутал хардарыытыгар ыйыппыппыттан кыбыста санаатым. Ардыгар үөс сирдэргэ сылдьан маннык өйдөөх-санаалаах ыччаты күннээххэ да тымтыктанан булар уустук буолааччы.
Салгыы Уйбаан Уйбаанабыс хаһаайыстыбатыгар тиийдибит.
– Хаһаайыстыбабар билиҥҥитэ 80 ынах сүөһү, 70 сылгы тутан турабын. Үүт соҕотуопката суох буолан, эккэ эрэ диэн иитэбит. Айахпытыгар диэн аҕыйах ынаҕы ыыбыт. Олохтоохтор үксэ биэнсийэлээхтэр. Ыччат дьон аҕыйах. Хотоммутун бэйэбит күүспүтүнэн көрөбүт-истэбит. Учаастакпытыгар саҥа дизельнай уот станцията уонна хочуолунай тутуллуохтаах. Үлэлиир киһиэхэ дьиҥэ усулуобуйа баар. Бэйэм учууталлыы сылдьан, тыа хаһаайыстыбатыгар кэлбитим. Икки ынахтан саҕалаан, сыыйа элбэтэн барбытым. Ол иһин этэбин, үлэлиир киһиэхэ барыта сатанар диэн, - хаһаайын сэһэргиирин истэ туран, бу иннинэ биэлсэр Татьяна Кривошапкина “Уйбаан Уйбаанабыс курдук дьон баар буолан учаастакпыт кэм сэргэх. Олохтоохтор кыһалҕабытын үксүн кини быһаарар. Сайынын, суол суох кэмигэр, бородууктабытын, наадыйар малбытын кини таһар. Үлэһит киһи. Бастаан хаһаайыстыбатын саҕалыырыгар, хотуурун сүгэн баран ходуһатыгар киирэн иһэр буолааччы” диэн махтана ахтыбытын саныы биэрдим. “Сүөһү төбөтүгэр бэриллэр харчы кэмигэр түһэрэ буоллар, уотурба уонна саппаас чаас ылынарбытыгар көмө буолуо этэ. Сырыы аҕыйах сиригэр олорор буоламмыт, үп ааһыытын өттүгэр кыра да бытаарыы тустаах дьоҥҥо улахан кыһалҕалары үөскэтиэн сөп”, - Уйбаан Слепцов олохтоохтук кыһалҕатын быһаарар.
Олохтоохтору кытта хото кэпсэтэн бараммыт, салгыы Абый нэһилиэгэр айаннаатыбыт. “Тирэх” бааһынай хаһаайыстыба үлэтин туһунан билсиэхтээхпит. Салайааччы Анатолий Васильевич Стручков бэйэтэ көрүстэ.
– Хаһаайыстыбабын, бастаан сопхуостар ыһыллыыларын саҕана, 1995с. тутан хаалбытым. Инники ТХПК этим, кэлин, ИП К(Ф)Х диэн буоллум. Билиҥҥитэ, кыралыын улаханныын 68 ынах сүөһүлээхпин. Судаарыстыба, эригийиэн өттүттэн өйөбүл суох буолбатах. Баар. Ол эрэн биһиги улууска ол тоҕо эрэ кыаллыбат. Оттонор ходуһа сирдэрбитинэн тэҥнээтэххэ, хоту улуустартан барыларыттан табыгастаах сиргэ олоробут. 2003 с. аҥардас Талахтаах диэн ходуһабытыттан 1000 т резервнэй оту оттообуппут. Бэйэм 1995 с. ыла тыа хаһаайыстыбатын өттүгэр ыытыллар бырагыраамаларыгар биирдэригэр да киирсибэтэҕим. Ирдэбилэ уустуктардаах этэ. Нолуокка биир да солкуобай иэстээх буоллаххына, кыайан кыттыбаккын. Бу турар хотону бэйэбит күүспүтүнэн туппуппут. Урут, 2010 сс. Диэри, нэһилиэккэ ыабыт үүппүтүн соҕотуопкаҕа туттарар этибит. Нэһилиэк үрдүнэн барыта 88 хаһаайыстыба үүт туттарааччы баара. Билигин 11 эрэ хаһаайыстыба хаалла. Үүтү туттарар заготовительнай сыах арыйыахха диэхпитин билигин туохпут да суоҕун кэриэтэ. Кэмигэр нэһилиэккэ заготовканы биэртэрэ эбитэ буоллар, баҕар билигин да тигинэччи үлэлии олорор буолуо этибит. Улууска тыа хаһаайыстыбатыгар ыытыллар бэлиитикэни да, үлэни да иһиттэн билэбин. Мин санаабар, билиҥҥитэ бу салаа хантан эмэ тардыстан сайдар кыаҕа суох турукка кэллэ. Билигин саатар сүөһүбүт төбөтүгэр түһэр харчытын кэлиитэ олус бытаарда. Кыһыҥҥы суолбут буоллаҕына сотору сабыллыа. Оттон тиэхиньикэбитигэр саппаас чааһы куораттан эрэ ылынар кыахтаахпыт. Үп ааһыыта бириэмэтигэр хамсаан иһэрэ буоллар, биһиэхэ, хаһаайыстыбалаах дьоҥҥо, ол буолуо этэ көмө. Туох барыта кэмигэр оҥоһуллар буоллаҕына эрэ хотуулаах. Мин ааспыт үйэ 80-с сс. тыа хаһаайыстыбатыгар, онтон 1995 с. бу салааҕа салайааччы быһыытынан үлэлээн кэллим. Билигин нэһилиэккэ да, улууска да тыа хаһаайыстыбатын билэр, ис сүрэҕиттэн үлэлэһэр киһи суоҕун кэриэтэ буолла. Хоту улуустарга туһунан бырагыраамалар ылыллан үлэлиэхтэрин наада. Транспортнай схемата эҥин барыта бигэргэтиллибит. Оччоҕо эрэ туох эрэ хамсааһын тахсыа этэ. Билиҥҥитэ, холобурун эттэххэ, Красноярскай, Алтай кыраайдарын кытта тэҥ ирдэбилгэ киирсэбит. Ол сөбө суох дии саныыбын. Абый улууһугар тыа хаһаайыстыбата суох буолуутун ончу сөбүлэспэппин. “Абый” сопхуоһа урут куораты аһатан олорбут, өрөспүүбүлүкэҕэ биир бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьар сопхуос этэ... - диэн Анатолий Васильевич санаатын үллэһиннэ.
– Үлэлиир бөлөхпүт сүрүн соруга улууспутугар тыа хаһаайыстыбатын өттүгэр билиҥҥи туругун билсии, сыаналааһын буолар. Муус устарга, кыһыҥҥы суол хаалыан иннинэ, атын нэһилиэктэргэ сылдьаталаан, онно баар хаһаайыстыбалар үлэлэрин билсиэхпит. Нэһилиэктэргэ барыларыгар сылдьан бараммыт, түмүкпүтүгэр улуус Сэбиэтин Мунньаҕын сессиятыгар киирбит боппуруостары ырытыһыахпыт, быһаарсыахпыт, - диэн улуус Сэбиэтин тыа хаһаайыстыбатыгар хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Вера Слепцова иһитиннэрдэ.
Билигин, аан дойду үрдүнэн үөскээбит сытыы быһыыга-майгыга, Россия бэйэтин тыатын хаһаайыстыбатын салаатыгар болҕомтону күүскэ уурда. Тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыыга үгүс өйөбүллэр, көмөлөр баар буолан эрэллэр. Баҕар, Анатолий Васильевич мунчаарар быыһа үтүө өттүнэн эргийэн, сайдар суол бу кэмҥэ буолаарай...
Василий Тимофеев
Ааптар көҥүлүнэн «Хотугу Кыым» хаһыаттан
Сэҥээриилэр