Сылгыны иитии үбүлэниитэ улаатыахтаах

Улахан учунайдарбыт Л.Н. Владимиров, А.В. Чугунов  этэллэрин курдук, кырдьык,  сылгы этэ “мэҥэ двигатель” буолар, былыргы  сахалар итини эттэринэн-хааннарынан билбит суоллара. Билим этэринэн, киһи тымыра, капиллярдарын кытта уһуна 44 600 килэмиэтир буолара быһаарыллыбыт. Сылгы этин бачча уһун тымырын килиэккэтэ аһаҕас эниэргийэлээх буолан, сууйан-сотон, ыраастаан, сахалар уһун үйэлэммиттэрэ чуолкай.

Сылгы – киһи үйэтин уһатар

Бэрэпиэссэр, биология билимин дуоктара А.Ф. Абрамов кинигэтигэр сурулларынан, урут 100 тыһ. киһи баһыгар сүүстэрин ааһыар диэри олорбут 108 саха баар эбит. Өссө онно 80-90 саастаахтара  ахсааҥҥа киирбэт эбит, элбэхтэрэ бэрт буолан учуоттамматаҕа чахчы. Быраастар бэйэлэрэ «биһиги дьону эмтээн көмөлөһөр сыыппарабыт 10% иһинэн эрэ буолар», – диэн билинэллэрин суруйаллар.

Урут эмп, укуол, табылыакка, балыыһа диэни көрбөтөх-билбэтэх саха дьонун үксэ сылгы-ынах иитэн, бултаан-алтаан, айылҕаттан   итигэстээн аһаан уһун үйэлэммиттэрэ чуолкай. Ону бүгүн Үөһээ Бүлүү Нам нэһилиэгин олохтооҕо, 90 саастаах кырдьаҕас сылгыһыт Иннокентий Васильевич Кардашевскай-Киэсэ Хардаһыабыскай холобура көрдөрөр. Кини олох кыра сааһыттан ат миинэн, “иппотерапия” диэни билбит кырдьаҕас. Иннокентий Васильевич үйэтигэр укуол ылбатах, табылыакка сиэбэтэх, балыыһаҕа найыламматах, онон хондуруос, дабылыанньа диэни билбэт. Тоноҕоһо билигин да ыстаал куруһуна курдук үлэлиир. Иҥэһэҕэ үктэннэ да, ат үрдүгэр биирдэ кыырайан тахсар. Манна сылгы, ордук мииниллэр ат, киһи доруобуйатыгар туһалыыр уһулуччу суолталааҕа көстөр.

Өбүгэлэрбит сылгы иитэн, киэҥ Саха сирин баһылаабыттара. РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин этэр «пространственное развитие территорий» диэн соругун, биһиги, Арассыыйа биэс гыммыт биирин ылан олорор сирдээх сахалар, толорбокко олоробут. Ил Түмэн, Бырабыыталыстыба бэрэсидьиэн соругун наадалаахха ааҕа  илик, ол иһин сылгы иитэр кэтэх дьоҥҥо биир да солкуобай көрүллүбэт. Ол түмүгэр сылгыларбыт нэһилиэктэр, улуустар кииннэригэр, куораттарга бөхтөөх кэнтиэйнэрдэри хаһар “бомжка” кубулуйан эрэллэр. Сахалар уһун үйэлээхтэрэ учуонайа да суох дакаастаммытын үрдүнэн, дьыссааттарга, оскуолаларга, балыыһа тэрилтэлэригэр баччааҥҥа диэри саньытаарынай ирдэбилгэ сөп түбэспэт диэн, сылгы этэ көҥүллэммэт. Ама да, ыарыһахтар «доруобуйалара тупсуо” диэн куттаналлара оччо айылаах үһү дуо?

Саха омукка сылгы суолтата

1. Олоҥхо сылгыта суох аан дойдутааҕы киһи аймах чулуу айымньыта буолар кыаҕа суох.

2. Олоҥхо бухатыыра оҕуһу мииммитэ үһүйээҥҥэ да суох.

3. Ыһыах ата, сэргэтэ, кымыһа, үтэһэлээх сылгы этэ суох – ыһыах буолбат. Ыһыах аал уотун алгыһа, итэҕэлэ кымыстаах, сиэллээх буоллаҕына, ыһыах сиэрэ-туома ситэри буолар.

4. Саха сирин гиэрбэтэ сылгы ойуулаах Айыы бэлиэлээҕинэн, нэһилиэк, улуус, өрөспүүбүлүкэ ыытар бэлиитикэтин сирэйэ буолан, аан дойдуга биллэр-көстөр, биһирэнэр.

5. Биэ үүтэ, кымыһа саханы эстэртэн быыһаабыта, сэллиги эмтиирэ былыргыттан биллэр.

6. Биэ үүтэ, кымыһа ковид-19 ыарыыны даҕаны эмтиир кыахтааҕа атын дойдуларга дакаастанна.

7. Сахалар былыр-былыргыттан ыраахтааҕыга атынан айанныыллара. Cайдыы муҥутуур чыпчаала дэнэр XXI үйэ даҕаны сахалар бэйэлэрин аттарынан ыраах айанныылларын тохтоппоттор.

8. Саха норуотун ускуустубата, ырыата-тойуга, хомуһа, оһуокайа сылгыга тирэҕирэр буолан, омук дойдуларын тыйаатырдарыгар көрөөччүлэр сүһүөхтэригэр туран, дохсун ытыс тыаһынан биһирииллэр.

9.  Аан дойду иккис сэриитигэр сахалар тыһыынчанан сылгылара сэриигэ туттуллан, Кыайыыга дьоһун кылааттарын киллэрбиттэрэ.

10. Саха сирин алааһыгар сылгы кистээбэт, мэччийбэт, эбиитин сылгыһыт суох буоллаҕына, ол аата норуота тыла суох, бүтэһигэр норуота да суох, эстибит дойдуга кубулуйуон сөп.

11. Сир баайа син биир хаһан эрэ хостонон бүтүөҕэ. Бэрэсидьиэн В.Путин ыал экэниэмикэтин сайыннарыыга туһаайбыт этиитин олоххо киллэриэххэ. Хоту дойду тымныытыгар ньыматыйбыт сылгы, ынах сүөһү иитэр тухары куруук баар буолуо. 

Иккис бэрэсидьиэн В.А. Штыров: «Сайдыаҕы баҕарар буоллахха, тыа сирин сайыннарыахха, оҥорон таһаарар бородууксуйатын өрө тутуохха»,– диэбитэ. Тыа сирин сайдыыта сүрүн сорук буолуохтааҕын туһунан этэн-тыынан турар. Тыа хаһаайыстыбата өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн 15%-тан итэҕэһэ суох үбүлэниитин ситиһиэххэ наада диэн туруорсубута.

Ыстатыыстыканы эрэнэр буоллахха, өрөспүүбүлүкэҕэ 180 тыһ. сылгы баар, онтон биэтэ – 70 тыһ. Тыһы кулунчук  4-5 сылынан  биэ  буолар. Ыстатыыстыка этэринэн, биэ 60%-на төрүүр. Ол аата, 70 тыһ. биэттэн 2022 с. 42 тыһ. кулун төрүүр. Олортон тыһы кулунчуга аҥаара, 21 тыһ. кэриҥэ, буолар. 

Мөлүйүөн сылгыланарга тугу гынабыт?

Учуонай Леонид Владимиров этэрин курдук, Саха сиригэр 1 мөлүйүөн сылгыны үөскэттэххэ, бэрэсидьиэн В.Путин этэр киэҥ сири хабан тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы, өбүгэлэрбит быраҕыллыбыт сирдэрин иккис тыынныыр кыаллыа этэ. Ону көҕүлүүргэ быйылгыттан биир төрөөбүт биэҕэ 45 тыһ. солк. көмө көрүллэрин  ситиһиэхтээхпит.

Төрөөбүт биэҕэ 45 тыһ. солк. көмө көрүлүннэҕинэ, бүддьүөттэн төһө үп ороскуоттанарын уонна сылгыбыт төһө элбиирин боростуойдук ааҕан көрүөҕүҥ.

Көрөргүт курдук, 15 сылынан сылгыбыт ахсаана 560 тыһ. тиийиэн сөп. Биһиги бэйэбит илиибитинэн тутан-хабан кытайдыы сөҕүмэр сайдыы тэтимин олохтуо этибит.

Кэтэх ыаллар биэлэрин ынахтаах ыаллар курдук туһунан субсидиялыыр ордук. Саха сирин үрдүнэн, кэтэхтэргэ, ортотунан 20 тыһ. биэ баар. Өрөспүүбүлүкэ ыстатыыстыкатын дааннайынан сылга ортотунан  60%-на төрүүр. Оччотугар кэтэхтэргэ сылга 12 тыһ. төрөөбүт биэ баар буолар. Төрөөбүт биэ төбөтүгэр төлөнөр көмө кэтэхтэргэ да, тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга да барыларыгар тэҥ кээмэйинэн 45 тыһ. солк. төлөнүөхтээх. Оччоҕуна өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 540 мөл. солк. наада. Сиртэн хостонор баайынан аатырар Саха сирин кыаҕар, отой улахан суума буолбатах.

Киһи аймах гиэньийэ Карл Маркс: «Элбэх дьону дьоллообут киһи – ол саамай дьоллоох киһи”,– диэн этэн турар.  Бу этии нэһилиэк, улуус, өрөспүүбүлүкэ салайааччыларыгар балысхан сайдыыны көҕүлүүллэригэр күүстээх идиэйэ буолар кыахтаах.

Өрөспүүбүлүкэ салалтата санаатын ууран, төрөөбүт норуоттарын, тыа сирин дьонун Карл Маркс этэрин курдук, дьоллуур буоллаҕына, сылгыны иитиини элбэтии – өрөспүүбүлүкэ тыатын сирин сайыннарар соҕотох суол. Тоҕо диэтэххэ, сылгыны элбэтии өрөспүүбүлүкэ элбэх кыһалҕатын быһаарар кыахтаах.

Бастакытынан, Ил Дархан 2021-2030 сыллар  өрөспүүбүлүкэҕэ Доруобуйа сылларынан биллэрбитэ.

Иккиһинэн, 2021 с. биллэриллибит Доруобуйа сыла түмүктэниитигэр Ил Дархан өрөспүүбүлүкэҕэ биирдиилээн дьоҥҥо туһуламмыт (персонализированнай) мэдиссиинэ олоххо киириэхтээҕин туһунан этии оҥорбута. Бу улахан соруктары быһаарыыга аар-саарга аатырбыт саха сылгытын элбэтии, оҥоһуллар бородууксуйатын үксэтии улахан төһүү буолуохтара.

Бу туруорсуулар олоххо киирдэхтэринэ, сылгыны иитиини саҥа таһымҥа таһаардахха, бэл, бүгүҥҥү бэлиитикэлэһии сытыы боппуруостара тыаһа-сыма суох намырыйыахтара. “Биир ньыгыл Арассыыйа” баартыйаны, Бырабыыталыстыбаны, Ил Түмэни, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин кытта өйдөспөт буолуу, утарыта турсуу өйөбүл биллэриллибит күнүттэн-чааһыттан барыта тохтуур. Бэйэ-бэйэни итэҕэйбэт буолуу тымныы тыына ириэриинэн солбуллар.

Кырдьыгынан эттэххэ, ааспыт Госдуума быыбарыгар “Биир ньыгыл Арассыыйа” хотторуутун түмүгэр ким да кыайбатаҕа. Бары сүүйтэриилээх хаалбыппытын бэркэ билэр инигит?