Сай ортото ходуһаҕа саха дьоно тиритэ-хорута кыстыгы туоруур оту ыларга туруналлар. Төҥүлү нэһилиэгин Нөмүгү сайылыгар сарсыарда аайы тыраахтардар тыастарын кытта эр дьон ходуһаҕа киирэллэр, дьахтар аймах ыамҥа турунар. Бу – Николай Баишев, норуокка биллэринэн, Куола Бойсуоп, хаһаайыстыбата. “Түҥ” дэһэр оҕо сааска байыаннайдар ааттарын ылынан, оонньуурбут. Ким эрэ Салдаатап, ким эрэ Мотуруосап, оттон мин Бойсуоп буолан (Баишев диэҥҥэ чугаһатан), “байыаннай” билиэттэнэрбит. Ол аатым иҥэн хаалбыт”, – диэн, кини күлэ-күлэ, быһаарар. Бойсуоп хаһаайыстыбатын курдук Төҥүлүгэ хас да баар. Бэрдьигэстээх сайылыгар Артем Борисов, Билиргэ Айсиэн Сметанников уонна Михаил Шарин эмиэ төгүрүк сылга сүөһү-ас ииттэн олороллор. Нөмүгү маанылаах сиригэр, дьиҥнээх саха сайылыгар сылдьан, хаһаайыны кытта кэпсэттим.
Кырдьаҕастарым “имнэммиттэрэ”
– Николай Михайлович, уруккута туох үлэһит этигиний?
– Сааһым тухары тыа хаһаайыстыбатын үлэһитэбин. Аармыйа кэнниттэн урут оттообут сирдэрбэр звено салайааччытынан сылдьыбытым. Оччолорго үлэ барыта – илиинэн. Быыкаа уолаттары айаас акка көлүллүбүт мунньар массыынаҕа олордорбут. Билигин эбитэ буоллар, эппиэккэ тардыллыа этибит. 1983 сыллаахха көлө-илии звенота буолбуппут. Сопхуос тыраахтардары биэрбитэ. Икки сылынан сопхуос бытарытыллан, мин аччаабыт хаһаайыстыбаҕа хаалбытым. Үчүгэй мэхээнньиктэр анараа сопхуоска барбыттара. Онон, мэхээнньиктииргэ күһэллибитим. Төһө тыраахтары өрөмүөннээбиппин ааҕан сиппэппин. 90-с сылларга ыһыллыы кэмин мүччү түһэн, кэлэктиибинэй хаһаайыстыбанан өссө уонча сыл олорбуппут. Мин оттуурум-мастыырым, сылгыбын көрөрүм-истэрим. Ынахтары урут сопхуоска бииргэ үлэлээбит эдьиий кэриэтэ киһим Валентина Шарина көрөрө. Отун-маһын хааччыйарбыт.
– Үчүгэйкээн сирдээх-уоттаах Нөмүгү сиригэр олохсуйууҥ устуоруйата хайдаҕый?
– Бу сир – былыргыта Стручковтар аймах олохторо. Тыһыынча сүөһүгэ чугаһата сылдьыбыттар. 999 буолар эбит. Тыһыынчанан төрөөбүт сүөһү өлө турара үһү. Бу өтөхтөн үс улуус кулубата үөскээбит. Үөрэхтэнэн, тэйэн хаалбыттар. Бииргэ төрөөбүт эдьиийдэрим Дуня, Настя, Катя Горькай аатынан сопхуос көлө-илии звенотугар оттууллара. Кинилэргэ Төҥүлүттэн өйүө таһарым. Оҕуһунан от мунньар 11 саастаах кыра отчут бэйэбиттэн үрдүк бугул тахсар окко, тыраахтардаах, бэлисипиэттээх отчуттарга олус ымсыырарбын өйдүүбүн.
Аҕам өлбүтүн кэннэ, убайдарбын батыһан, бу эргин бултуурум. Оччолорго от бөҕө куруланара. Дурдаҕа кур оту тэлгээн, хонорум. 5-6 куһу ытарым. Биир тылынан эттэххэ, сылдьарым тухары бу эргин талаһарым. Хаһан эмэ олохсуйар испэр баҕа санаалааҕым.
53 сааспар биэнсийэҕэ тахсыбытым. Дьэ, уонна баҕа санаам диэки хардыылаабытым. Бастаан утаа хаас ааһарын иһин, арҕаа баска үүтээн туттарга санаталыырым. Ол кэмҥэ урут бииргэ үлэлээбит, тапсан бултаабыт, олохтон барбыт кырдьаҕастарым түүлбэр киирэр буолбуттара. Дьиибэтэ диэн, дьонум көхсүлэринэн олороллор, иэдэс биэрэллэр. Туохтан эрэ көҥөнөр курдуктар. “Өбүгэлэрбит алааска киирбэттэр, тыаны солоон өтөх оҥостоллоро” диэн, Куола Эверстов диэн бырааппыныын бааһына сиригэр дьиэ туттарга быһаарыммыппыт. Онтон биир күн бу сиринэн ааһан иһэн, саҥа тахсан эрэр окко сытан, утуйан хаалбыппыт. Арай түһээтэхпинэ, кырдьаҕастарым үөрбүттэрэ-көппүттэрэ сүрдээх. Кэпсэтэрин кэпсэппэттэр эрээри, аттыбар бааллар. “Манна оҥосторбут дуу... Ойбон көлүйэбит да чугас. Кэрийэн бултуурга үчүгэй. Хаас да ааһар” дэспиппит. Онон, мас кэрдэн, төҥүргэһэ суох сирин талан, дьиэ көҥдөйүн туруоран кэбиспиппит. Ити кэмтэн кырдьаҕастар түүлбэр киирбэт буолбуттара. Бастаан утаа дэриэбинэттэн сылдьарбыт. Оннукка күн-дьыл барар, бэнсиин да баранар. Онон, сүбэлэһэн баран, эһиилигэр сэттэ сүөһүнү таһааран, олохсуйан, “һай-һат” дэһэн барбыппыт. Ити 2011 сыллаахха этэ.
– Судаарыстыбаттан туох көмөнү ылбыккыный? Аймахтары хайдах түмпүккүнүй?
– Көрдөһө-ааттаһа үөрэммэтэх киһибин. Бастаан тэриллэрбит утаа дьаһалтаттан кэлэ сылдьан, тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы бырагыраамата баарын туһунан эппиттэрэ. Онон, докумуон хомуйсан, кирэдьиит ылан, тыраахтар атыыласпыппыт. Бастакы сылларга эр дьон эрэ олорбуппут. Таба тириитэ тэллэх, сабыыта суох түннүк, ыскаатара суох остуол, итиннэ-манна табах сотото, судургу аһылык... Онтон кэргэним, эдьиийим кэлэннэр, өрө тардан, чыҥха атын хартыына буолбута. Сотору иккис эдьиийим, кийииттэрим кыттыспыттара. Сыыйа оҕолор, сиэннэр кэлитэлээбиттэрэ. “Дьиҥнээх сирбэр кэллим, оннубун булуннум, санаабын ситтим” диэн санаа, дьэ, киирбитэ.
– Эйиэхэ тус бэйэҕэр сүрүн өйөбүлүҥ кимий, тугуй?
– Бастатан туран, кэргэним. Эр киһини киэргэтэрэ – аҥаара. Саханы саха дьахтара киһи оҥорор. Баска ыттыбакка, мындыр өйүнэн сылдьар кэрэ аҥаар хайа да бэйэлээх эр киһини айааһыыр, сүнньүн булларар. Ону тэҥэ тугунан да солбуллубат өйөбүлүм – бииргэ төрөөбүттэрим.
Саха сүөһүтэ киһини иитэр айылҕалаах
– Саха сүөһүтүн тэнитииҥ хайдах саҕаламмытай?
– Эрдэ симментал боруода сүөһүлээҕим. Дьиҥэр, уларытар туһунан улаханнык санаабакка сылдьыбытым. Саха сүөһүтүн тутар хаһаайыстыбалаах табаарыстаахпын. Киниэхэ баар оҕус сиэннэригэр тураары хаайан, батарарга санаммыт этэ. Сүөһүгэ сыһыаннаах дьон ити кыһалҕаны билэллэр. Биир оҕус хас да көлүөнэ сырыттаҕына, төрүөх төннөр. Онон, атаһым этии көтөҕөн, тэҥ ыйааһыннаах идэһэҕэ мэнэйдэһэн, Моссооттуур диэн алталаах оҕуһу сиэтэн аҕалбытым.
Номох буолбут Моссооттуур
– Улааппыт оҕус үөрүн дойдутугар илдьэн кэбиспэт эбит дуо?
– Сылгыга даҕаны оннук биир эмэ эрэ түгэн баар. Эр дьон дьахтары батыһабыт, киниттэн тутулуктанабыт. Ол кэриэтэ оҕус даҕаны ынаҕа баар сириттэн ырааппат. Кэпсээнтэн кэпсээн диэбиккэ дылы, симментал боруода сүөһүгэ холоотоххо, “кырдьаҕас” намыһаҕа, атаҕа кылгаһа сүрдээх. Ол да буоллар, айылҕатынан аналын бэркэ өйдүүр буоллаҕа, сыалын ситиһэн тэйэр. Өйүҥ көрүөҥ этэ. Ынаҕы көхсүттэн салаан, күөйэн-хаайан, алаас аппатыгар киллэрэр. Көлөөк муҥнаах биирдэ биир ынаҕы оннук киллэрэн баран, кэннинэн тэйэн иһэн, соҕотохто тиэрэ баран түстэ. Сүрдээх улаханнык “лас” гынар тыас иһилиннэ. Оннук тиэрэ тэбэн, үрүҥүнэн көрөн баран сытта. “Пахай, оҕустанан бүттэхпит...” дэһэ турдахпытына, хараҕын көрөн кэллэ. Онтон туран, салгыы ынаҕын батыста.
Хайа да үөргэ оҕус улахан оруоллаах. Сылга кырата 40 ынаҕы буоһатыахтаах. Биир хаһаайыстыбаҕа сөп буолбат. Моссооттуур ол иһин ырааҕынан-чугаһынан “ыалдьыттыыр” буолбута. Сайылык аайыттан “онно тиийбит”, “манна сылдьар” диэн сурахтар кэлитэлииллэрэ. Биирдэ Хайыҥаттаҕа тиийбитин тутан аҕалбыппыт. Үүрэн истэхпитинэ, оҕуспут субу-субу тохтуур, аҕылыыр, сытар. Уулата сатаабыппытын – уулаабат. Онтон батыһан иһэн өйдөөн көрбүтүм – тээһэҥкэтэ атаҕар охсуллан, моһуогурар эбит. Киһи да күлүөх... Ол иһин оҕуһу мээнэ үүрүллүө суохтаах. Моссооттуур биһиэхэ эмиэ өр сылдьан, көлүөнэтин аһара түһээри гынан, иллэрээ сыл туттубуппут. Билигин кини оҕото Чөмпүйүөн үөрү буоһатан, тутан сылдьар. Саха буолан, майгыта сүрдээх сымнаҕас. Оттон Моссооттуур тириитинэн чуучала оҥоһуллан, Төҥүлүгэ быраатым Иван Борисов “Нал” кафетыгар турар. Биһиги эргин номох буолбут саха оҕуһун онно сылдьан көрүөххүтүн сөп. Көрө үөрэммит, ииппит дьон хараҕар арыый атын мөссүөннэммит эрээри, саха оҕуһун өйдөбүлүн биэрэр.
– Саха ынаҕын үүтүн, этин туһата баһаам буоллаҕа.
– Ону Кэҥкэмэҕэ олохтоох Чомчоевтар дьиэ кэргэн элбэх сыллар тухары туоһулаан кэллилэр. Урут от тиэйбит ыалгар чэйдиир үгэс баара. Саха сүөһүлээх ыалга киирдэххэ, эт сыта кытта ураты буолара. Амтанын киһи этэ да барбат. Биир бэйэм арыт сахам сүөһүтүн этин убаһа этиттэн араарбаппын. Оннук минньигэс, сүмэһиннээх буолар. Сыата тоҥмот. 80-с сылларга ымсыырбыт амтаммын, дьэ, буллум. Үүтүн туһатын эмиэ элбэхтик суруйаллар. Бэл, искэнтэн эмтиирин туоһулаан тураллар. Симментал үүтүгэр холоотоххо, сыата быдан үрдүк. Үүтүн аҥаара – сүөгэй. Үстэ үрүттээн, күөрчэхтиибит. Аннын суораттыыбыт.
Саха сүөһүтэ атын боруодаттан 2,5 төгүл кыра айахтаах. Айылҕатынан моҕуһа суох. Өктөөп бырааһынньыгын кэмигэр кытта талаҕы сии сылдьар буолаллар. Оннук айылҕанан салаллар аналлаах. Аны туран, сааҕа хорохооттоон түһэр. Күрдьэргэ да чэпчэки, ыраас-хороос. Эмиийэ кылгас, тымныы түстэр эрэ түүнэн бүрүллэр буолан, үлүйбэт. Биир тылынан, саха ынаҕа саха дьонун иитэр-үөрэтэр айылҕалаах. Кини майгытын майгы гынан, тулуурун тулуур оҥостон, сатабылын хатылаан сырыттахха, саха өлбөт үөстэнэр.
Харчыны сүөһүттэн ылыахха сөп
– Көлүөнэ аайы дьон уларыйар. Сиэннэргин тыа хаһаайыстыбатыгар хайдах үөрэтэн, сыһыараҕын?
– Билигин ким даҕаны харчыны босхо утары ууммат. Бааннар бары дириҥ иэскэ ыйыыллар. Оттон сүөһүҥ мэччийэн кэлэн, эти, үүтү биэрэр. Ону атыылаан, харчы гын буоллаҕа дии. Этэр этиим – ити.
“Тэрилтэҕэ үлэлээн, тоҕо хобулуктаах эдэр кыыстан сэмэлэниэхтээххитий, бэҕэһээ эрэ үөрэҕи бүтэрбит бэтэнээскигэ илин-кэлин түһүөхтээххитий?” диибин. Киһи бэйэтин баһын бэйэтэ билиэхтээх. Бэйэ тэрилтэтин тэринэн, судаарыстыбаҕа нолуок төлөөн, көҥүл сырыт буоллаҕа. Билиҥҥитэ биир да оҕо, сиэн утара илик. Ким тугу сатыырынан кэлэн, оттуу-мастыы сылдьаллар. Хаһыытыырым ханна барыай? Ол – эмиэ үөрэх буоллаҕа. Мин баарым тухары аймах үүттээх, эттээх буолуоҕа. Салгыыр эрэнэр дьонноохпун, оҕолордоохпун. Аччыктаабакка олоруохтара, дьыаланы салгыахтара. Өр сыл туруорсан, уоппут киирэн эрэр. Онон, эрэллээхпин.
Үлэ аймаҕы түмэр, биир тыынныыр, сүрүн сыаллыыр. Ким эрэ охсор, ким эрэ мунньар, кэбиһэр, күрүө тутар. Уолаттар бука бары тиэхиньикэҕэ сыстаҕастар. Алтыс кылааһы бүтэрбит уолаттар тыраахтарынан от мунньаллар. Сайылыкка кэлбит киһи үрүҥ аһы – күөрчэҕи, суораты, быырпаҕы – быспакка сиир. Үлэлээбит эрэ барыта өлүүтүн ылар. Аймаҕынан бэйэ-бэйэбитигэр олус тардыстабыт. Төҥүлүгэ даҕаны бары чугас олоробут.
Отчут сиэннэр
– Туох ирдэбили туруораҕын?
– Киэһэ утуйууга хааччах суох. Оттон турууга – баар. Үһүс ыҥырыым кэннэ уулаах биэдэрэлээх киириэхтээхпин. Оннукка тиэрдэ иликтэр. Киэһэтин сөпкө сыппыт – сарсыарда сэргэх уһуктуо, күнүн сэргэхтик атаарыа. Оттон түүнүн харахтаммыт үлэтэ-хамнаһа атахтаныа. Ону өйдөөтөхтөрүнэ, эрэсиимнэрин тутуһаллар.
– Үөрэх туһунан туох санаалааххыный?
– Өскөтүн ол үөрэх бэйэҕэ, дьоҥҥо туһалыыр буоллаҕына, батыһар оруннаах. Үөрэммит эрэ киһи диэн үөрэнэр сыыһа. Бары экэнэмиис, юрист, эмчит буолаллар. Ол хайысханан үлэлээбэт, дьоҥҥо-сэргэҕэ туһалаабат буоллахха, тоҕо күнү-дьылы, үбү-харчыны барыыр нааданый? Норуот туһугар үөрэниэххэ наада.
– Хаһаайыстыба салайааччыта хайаан да эр киһи буолуохтаах дуо?
– Ол – айылҕа сокуона. Дьахтар анала – атын. Кыратык куолулаатахха, “Дьахтар өйө аһынааҕар кылгас”, “Дьахтар оронуттан оһоҕор диэри санаата түөрт уонна уларыйар” диэн бэргэн этиилэр бааллар. Итилэри аныгы дьон дьахтары түһэрэр өйдөбүлгэ сыһыарар. Дьиҥэр, дьахтар өйө-санаата сытыытын, киэҥин туоһулуур. “Кыыс оҕо – омук анала” диэни эмиэ атыннык ылынар дьон баар. Кыыс оҕо атын омукка кэргэн барбакка, бэйэтин омугун сайыннарар аналлаах диэн этии өйдөбүлүн баһааҕырдаллар. Дьахтары үөҕэр, түһэрэр тыллары көҥүл туттарбыт сүөргү.
Саха – дьахтар таҥаралаах. Тыйыс тымныы кыһыннаах дойдуга олорор дьону дьахтар сатабыла баччаҕа диэри тыыннаах аҕалбыта. Онон, дьахтар киһи дьиэни-уоту тутар, дьиэ кэргэни тапталынан сылытар аналлаах. Холобур быһыытынан эттэхпинэ, ийэ кынным баара эрэ 29 сааһыгар биэс оҕолоох огдообо хаалбыт. Бэркэ иистэнэрэ, бэл, уһанара. Кинини ийэм кэриэтэ ылынарым, 14 сыл ийэ тапталын билбитим диэн махтана ахтабын.
Онон, бу санааны түмүктээн эттэххэ, дьахтар сатабыллаах ыйыытынан, өйөбүлүнэн эр киһи муоһаны тутуохтаах.
Билиҥҥи бэлиитикэни сирбэппин
– Сарсыардааҥҥы ыам, үүт туттарыыта, сүөһү аһатыыта, саах күрдьүүтэ... Киэһэтин ол эмиэ хатыланар... Биир кэлим олох сылаппат дуо?
– Ити эппитиҥ “Сарсыарда аайы күн тахсар, киэһэ аайы киирэр” диэбиккэ тэҥнээх. Олоҕуҥ укулаата буоллаҕа. Биллэн турар, салгымтыалаах. Ол иһин дьону таба туруоруохха наада. Холобур, үс күн ыа, үс күн сынньан. Үлэ миэстэтэ оннук аттарыллыахтаах, хамнас да сөбүгэр төлөнүөхтээх.
– Сынньанарбар ким миигин солбуйар? Ол киһи хантан хамнастанар?
– Үлэтэ, дьарыга суох сылдьааччы хара баһаам. Арай итини быһаарааччы – судаарыстыба, харчыны сиэпкэ уктубакка, туһааннаах дьоҥҥо тиксэрэр үтүө суобастаах чунуобунньуктар. Оннук усулуобуйаҕа киһи бары үлэлээх-хамнастаах буолуо этэ.
– Сүөһүлэриҥ бас быатын бэркэ толкуйдаабыккын.
– Хайа баҕарар киһи үлэтин чэпчэтинэ сатыыр. Биһиги даҕаны арааһы боруобалаабыппыт. Сүөһү баһыгар сылдьар тимэх курдук маска долборук быатын кэтэрдэн кэбиһэҕин. Быаны баайа, эрийэ турбаккын. Итинник быа түргэнник кэтэрдиллэр, түргэнник төлөрүйэр. Ньирэйи да киһи кыайа тутар. Тырахтарыыстаан, мэхээнньиктээн, арааһы толкуйдуу, силбии тута үөрэммиппин.
Сүөһү бас быатын албаһа
– Тыа хаһаайыстыбатын билиҥҥи балаһыанньатын туһунан туох санаалааххын?
– Көмүскэл суох буолбатах. Арай таба дьаһаныы, аттарыы суох. Биир сыл ким эрэ өрөгөйдүүр, ким эрэ мэлийэр. Мэлдьи үчүгэйи эрэ өйөөһүн баар. Оттон ким эрэ ыраатыаҕын бэрт кыраттан иҥнэн сылдьара буолуо. Биир ынахха 35 тыһ.солк. биэрэн баран, үүтү туппаттар. Ити – сүөһүнү эһии суола. Сүүһүнэн ынах оҕотун кытта сыһыыга сылдьар. Төһөлөөх киһи ол үүтү иһиэ, аһыа, абыраныа этэй? Туора омук аһынан киһи буолбаккын, ырааппаккын. Саха айылгытынан даҕаны этэ, үүтэ суох сатаммат. Оттон сүөһүлээх дьон тахсыа, харчыланыа этэ. Мин санаабар, Арассыыйаҕа тахсыбыт сокуоннары өрөспүүбүлүкэ бэйэтин балаһыанньатынан уларытан дьаһайыахтаах. Үүт сыаната бэнсиин сыанатын кытта тэҥнэстэҕинэ эрэ, дьон уоскуйуо, санаата кэлиэ.
Оттооһун үгэнэ
Сүөһүлээх – өлбөт-сүппэт үөстээх
– Билигин элбэх киһи сүөһү оннугар сылгыны тутууну барыстааҕынан ааҕар. Онно эн санааҥ?
– Итини сыыстарыы дии саныыбын. Сылгыга “барыһы биэриэ” диэн эрэнэр сатамньыта суох. Өбүгэлэрбит да этэллэринии, сылгы хаһыҥнаах сарсыарда хагдарыйар үүнээйи кэриэтэ кэбирэх. Хас биирдии сылгыһыт “уун утаарбыт” дэнэр сылгы быкка ыстарыытыгар түбэһэр. Сылгы 70 бырыһыана айылҕаттан тутулуктаах. Киһи ону көрө сылдьан, мөлтөх, саастаах сылгылары туттан баран, убаһанан барбыта ордук. Саха сылгыта куһаҕан дьылы сэрэйэн, оҕотун төрүөн иннинэ быраҕар үгэстээх. Ол – бэйэни харыстаныы биир өрүтэ. Биир сыл сылгы этин сиэбэккэ туттуна түһэн, эһиилигэр табыллыахха сөп. Бэйэм кэтээн көрдөхпүнэ, сылгыга 13 сыл буола-буола куттал үөскүүр. Ол иһин сылгыны удьуордаан иитэ сатыахтаахпыт. Саха сылгытын саҕа үчүгэй суох. Сылгы хаанын, быарын туһатын киһи бары билэр. Эмтиирэ элбэх.
Сылгыттан барыс, ону да табылыннаҕына, биир эрэ кэмҥэ киирэр буоллаҕына, ынаҕыҥ күн аайы дохуоту биэрэ турар. Онон, сылгыга сүөһүнү сыһыары иитэр оруннаах. Сүөһүлээх киһи өлөн-охтон биэрбэт.
Хаһаайыстыба тутаах үлэһитэ Семен Петров
– Хайдах саҕалыахха нааданый?
– Биэ алтатыттан туурсуйар, ол эбэтэр үчүгэйдик төрүүр-ууһуур. Онуоха диэри ылбат-биэрбэт. Сылгы үс сылга иккитэ төрөөтөҕүнэ, дохуот баар диэн түмүк оҥостуохха сөп. Үс сылга биирдэ төрүүрэ – үчүгэйэ суох. Туохха барытыгар бэлэм буолар ордук. Ол иһин кооперативтааһын диэни киллэрэ сатыылларын оруннааҕынан ааҕабын.
– Кэпсэтиибитин туох тылларынан түмүктүөҥ этэй?
– Хаһаайыстыба тирэҕэ – аймах. Бу сыллар тухары харчы туһугар буолбакка, аймаҕы биир тыынныыр, төрүт дьарыкка сыһыарар туһугар үлэлээтим. Биир талаҕы тосту тутуохха сөп. Оттон миинньиккэ түмүллүбүт талаҕы тоһутар кыаллыбат. Аймах күүһэ оннук.
Оксана ЖИРКОВА кэпсэттэ.Айталина БАИШЕВА хаартыскалара.
