Дойду үрдүнэн бүгүҥҥү балаһыанньабыт хаһааҥҥытааҕар да кытаатан, тыҥаан турарын бары истэ-билэ сылдьаҕыт. Онон, үгүһү-элбэҕи эридьиэстии барбакка, кэккэ биллэр-көстөр дьоммутуттан санааларын, анаарыыларын, кэтээн көрүүлэрин ыйыталаһабыт.
Александр УАРОВ, үйэ чиэппэрин устата Ил Түмэн дьокутаата, парламент кэмитиэтин салайааччыта, билигин биэнсийэлээх:
– Биһиги, сахалар, аҕыйах ахсааннаах норуоппут. Миллиардынан ахсааннаах омуктарга тэҥнээтэххэ, ол диэн хааппыла эрэ буоллаҕа. Онон, мин санаабар, билигин бара турар мобилизация биһиэхэ, аҕыйах ахсааннаах омуктарга, хайа эрэ өттүнэн охсуулааҕа өйдөнөр. Тоҕо инньэ диибиний? Урут ыраахтааҕылаах Арассыыйа саҕана саха курдук кыра омуктары аармыйаҕа ыҥырбаттар этэ. Аҕа дойду сэриитигэр хоту улуустартан эмиэ ылбатахтара.
Быстах хомуур бастакы долгуна аһара ыарыылаахтык ааста. Сыыппараны сырсан, былааны толоро сатаан туох да түбэһиэх хомуйбуттара. Маннааҕы байаҥкамааттар, үлэлии үөрүйэҕэ суох буолан, толоос алҕастары таһаарбыттара. Дойду бэрэсидьиэнэ улахан сэрэтии биэрбитин кэннэ, дьэ, арыый бэрээдэктэннилэр. Инньэ гынан, алҕас ыҥырыллан барбыт элбэх ыччаппыт төннөн, улуустарыгар тиийэн үлэлии сылдьаллар. Билигин бараары бэлэмнэнэ, хайыы үйэ миэстэтигэр тиийэн сэриилэһэ сылдьар ыччаппыт элбэх. Итиннэ, биллэн турар, ийэлэрэ, бииргэ төрөөбүттэрэ, кэргэттэрэ, оҕолоро, аймахтара бары долгуйар, айманар буоллахтара. Хомуур бастакы долгунугар түбэспит уолаттар ийэлэрэ, дьиэ кэргэннэрэ ньиэрбэлэрэ тулуйбакка, ыгылыйбычча, сыыһа-халты дьаһаныылара, туттуулара, саҥарыылара тахсыбытын бары истэ-билэ сылдьабыт.
Холобур быһыытынан эттэхпинэ, Сунтаар улууһун баһылыга Анатолий Григорьев солбуйааччытын кытта бэйэтинэн Уссурийскайга тиийэн, арҕаа бараары сылдьар уолаттарын сирэй көрсүтэлээтэ, этэҥҥэ сылдьалларыгар алҕаата, көмө мал-сал, ас-үөл илдьэн биэрдэ. Манан кини биир дойдулаахтарын туһугар дууһатынан ыалдьарын, долгуйарын көрдөрдө. Бу кэмҥэ Ил Дархан Айсен Николаев Донецкай куораты чөлүгэр түһэрэр ыччаты, дьону илдьэ баран, эмиэ атын эрэгийиэннэртэн биир бастакынан көмөлөһөр хардыыны оҥордо. Путин этэн турар, “300 тыһыынча киһи туолла да, быстах хомууру тохтотобун” диэн. Тэлэбиисэргэ Москуба уобалаһа уонна куората былааннарын толорбуттарын таһынан, төһө эмэ элбэх киһи бэйэтэ тылланан баран эрэрин кэпсииллэр. 300 тыһыынча бу күннэргэ туолуо дии саныыбын.
Сэрии олус уһаата: төрдүс-бэһис ыйыгар барда. Украина боппуруоһа түргэнник быһаарылларын туһугар Сергей Суровикин диэн Чечня сэриитигэр сылдьыбыт аармыйа генералын байыаннай эпэрээссийэ сүрүн хамаандалааччытынан анаатылар. Кини генерал Лебедь баар-суох чугас табаарыһа этэ. Бу киһи сыанабыла сүрдээх судургу. Бэйэтин саллааттарын олус харыстыыр, эппиэтинэстээх сыһыаннаах. Ол гынан баран, өстөөхтөрүгэр бэрт туруору сыһыаннаах, боппуруоһу түргэнник быһаарар, кытаанах ирдэбиллээх. Бу киһи байыаннай хаамыыны бэлиэр чыҥха атыннык уларытан эрэр. Урукку курдук “ньээҥкэлэһэ” сылдьыа суоҕа. Зеленскэй туга да суох. АХШ “Украинаҕа 2,5 млрд дуоллардаах көмө оҥоробут” диир да, ол көмө хаһан кэлиэр диэри, Суровикин барыларын хаптаталыаҕа. Онон, мин санаабар, Саҥа дьылга диэри байыаннай эпэрээссийэ түмүктэниэ. Оттон Зеленскэй Эмиэрикэтигэр күрүө. Саамай уһаатаҕына, эпэрээссийэ сыл аҥаара буолуо.
Биһиги Украина олохтоохторун кытта буолбакка, нацистары уонна ити дойду үрдүкү салалтатын утары киирсэр буоллахпыт. Олор бардахтарына, атын салалта кэлиэ. Украина саҥа талыллыбыт бэрэсидьиэнин кытары дуогабар түһэрсэн, син биир Белоруссияны кытта эйэлээхтик олорорбут курдук, олоруохпут. Дьиҥэ, үс бырааттыы, хаан уруулуу омуктар буоллахтара, тугу да былдьаһаллара суох.
Сотору саммит буолуохтаах. Онно Эрдоган эмиэ эйэлэһиннэрэргэ холонуохтаах. Дьэ, туох да диэбит иһин, бу сүрдээх киитэрэй киһи. Онно Зеленскэй уонна Путин көрсүөхтээхтэр. Онуоха диэри саҥа кэлбит Суровикин бэйэтин илэ көрдөрдөҕүнэ, Киеви, атын да куораттары ыллаҕына, ханна барыахтарай, сотору барыта сааһыланыа. Ити – мин тус бэйэм санаам.
Референдум кэннэ Украина икки өрөспүүбүлүкэтэ, икки уобалаһа Арассыыйа састаабыгар киирдилэр. Украиналар, сирэйэ-хараҕа суох, көрдөрбүтүнэн туран, Белгороды ытыалыы тураллар. Мин итини атаҕастабыл курдук ылынабын. Биһиги Төрүт сокуоммутугар суруллан сылдьар, өскөтүн ким эрэ хайа эрэ территориябытын тыытар күннээх буоллаҕына, сэриини биллэриэхтээхпит. Дьиҥнээҕэ, сокуон быһыытынан, оннук. Путин билиҥҥитэ тугу эрэ кэтэһэр. Биһиги онон сымнаан биэриэхпит суоҕа. Муостаны үлтү тэптэрии кэннэ эппитэ дии, “уон оччонон иэстэһиэхпит” диэн. Тылыгар турда, иэстэстибит. Украина бүгүн уонтан тахсан куората, ол иһигэр Киев эмиэ, туох баар уоттарын ситимин, ыстаансыйаларын, сибээстэрин, байыаннай базаларын үлтү тэптэрдибит. Билигин туохтара да суох. Путин, үгэһинэн, кэннигэр туох эрэ кистэлэҥ саппаастаах сылдьар. Бакаа аһаҕас сэриини биллэриэн баҕарбат. Ол иһин ити Суровикины анаан, байыаннай эпэрээссийэни түмүктээн, барыларын хам баттыаҕа. Ити – мин тус санаам.
Оттон Эмиэрикэ 12,5 млрд дуоллары Украинаҕа анаата, Дьобуруопа – 5 млрды. Кинилэр баҕалара: АХШ аҥаардастыы айбардыырын туһугар, тугу да кэрэйбэккэ туран, сэриини уһатыы. Ону биһиги төлө көтүөхтээхпит. Манна провокациялыыр ньыма олус элбэх. Холобур, Польшаны Украина курдук оҥоруохтарын эмиэ сөп. Кинилэр өттүлэриттэн Польша билигин саппаас өйөбүл быһыытынан турар, оттон биһиги өттүбүтүттэн – Белоруссия. Сэрии итинник уһаан-тэнийэн хааллаҕына, балаһыанньа өссө ыарыан сөп. Чэ, ону бу күннэр көрдөрүөхтэрэ.
Бу кэмҥэ Арассыыйаҕа үп-харчы, олох-дьаһах өттүгэр балаһыанньа ыарыа дуо? Урут да этэр этим, билигин да этэбин: Арассыыйа курдук элбэх харчылаах, кыахтаах судаарыстыба суох. Солкуобай олус күүһүрдэ. 100 миллиард дуоллар, евро Үп министиэристибэтигэр таах хамсаабакка сытар. Аны туран, 400 миллиард юань эмиэ хамсыы илик. Киин баан 300 миллиард дуолларын “тоҥорбуттара”. Ол эмиэ – биһиги харчыбыт. Итиэннэ “Фонд благосостояния” – 12 триллион. Маннык уурунуулаах судаарыстыба, дьонун-сэргэтин хоргутуо суоҕа.
Георгий Артемьев, Ил Түмэн урукку дьокутаата, билигин биэнсийэлээх:
– Бу сыл олунньу 24 күнүгэр Арассыыйа бэрэсидьиэнэ: “Биһиги Украинаҕа быстах кэмҥэ байыаннай эпэрээссийэ ыытабыт”, – диэн биллэрбитэ. Онно сүрүн сыалынан “денацификация” уонна “демилитаризация” диэн икки улахан хайысханы быһаарбыта. Манна сыһыаннаан тус санаабын, анаарыыбын этиэхпин баҕарабын. Байыаннай эпэрээссийэ – быстах кэмҥэ буолбакка, уһуннук барар хампаанньа. Кэлин дьон-сэргэ куттаммакка “сэрии” диэн тылы аһаҕастык туттар буолла. Оттон биһиги үрдүкү салалтабыт “сэрии” диэн тылы хара ааныттан тоҕо туттубатаҕай? Өскөтүн Арассыыйа “сэрии” диэн тыл туттубута буоллар, аан дойду барыта биһигини “сэриини саҕалаабыт агрессор” быһыытынан ылынан, үрдүбүтүгэр саба түһүөхтээх этилэр. Ол иһин “быстах кэмҥэ ыытыллар анал байыаннай эпэрээссийэ” диэн биллэрбиттэрэ. Бу хампаанньа лаппа уһуннук барар чинчилэннэ.
Бастатан туран, билигин Украина үрдүкү салалтата – Зеленскэй уонна кини хонтуората – ньиргиччи үлэлии олороллор. Парламеннара эмиэ үлэтин тохтоппокко, сокуон бөҕөтүн таһаарар. Аны СБУ (Служба безопасности Украины) диэн туох баар разведканы салайар улахан биэдэмистибэ эмиэ тууһугуран туран үлэлиир. Тас омуктартан көмө бөҕөнү ылан, күннээҕинэн эрэ буолбакка, инники өттүгэр былааннаахтык көрөн, генеральнай ыстааптара бу сулууспаны кытта бииргэ үлэ бөҕөтүн ыыталлар. Онон сүрдээх киэҥ далааһыннаах сэрии бара турар. Бэлиитикэ өттүттэн этэр буоллахха, билиҥҥи туругунан “быстах байыаннай эпэрээссийэ, хампаанньа” диэхтээхпит дииллэр. Дьон, ону хайыай, ылынар.
Иккиһинэн, Львов уобалаһа Польшаны кытары кыраныыссалаһа сытарынан сибээстээн, Дьобуруопаттан Арассыыйаҕа киирэр тимир суол эриэлсэтин уларыппыттара. Онон Украинаҕа тимир суолунан түүннэри-күннэри сэрии сэбэ, наймыламмыт сэрииһит дьон тохтоло суох киирэ тураллар. Өрүскэ суудуналар төттөрү-таары кэлэ-бара тураллар. Украинаттан сир баайын сүрдээх элбэҕи илдьэ бараллар. Оттон төттөрү кэлэллэригэр уматык бөҕөтүн аҕалаллар. Онон сүүрэр-көтөр байыаннай тиэхиньикэлэрин тиһигин быспакка үлэлэтэ, сүүрдэ-көтүтэ, сэриилэһэ сылдьаллар.
“Дьобуруопа ити айылаах көмөнү Украинаҕа босхо бэлэхтиир дуу, иэс биэрэр дуу?” диэн боппуруос турар. Онно манныгы өйдүөхтээхпит. Күн бүгүн да Арассыыйа салалтата Украинаҕа ньиэби уонна гааһы биэрэ олорор. Дьэ, маны киһи өйдөөбөт. Быһата, Арассыыйа утарылаһа, сэриилэһэ олорор өстөөхтөрүн бэйэтэ уматыгынан хааччыйа олорор. Тоҕо итиннигий? “Арассыыйа уонна Украина олигархтарын икки ардыгар түһэрсиллибит дуогабар быһыытынан, хардары-таары көмөлөсүһэн, сэриини уһата, итинтэн улаханнык байа-тайа олороллор” да диэтэхпинэ, улаханнык сыыстарбаппын.
Аны билигин быстах хомуур ыытылла турар. Олох тэрээһинэ суох саҕаламмытын бары да истэ-билэ олороҕут. Куйаар ситимэ толору. Бэл, бу бэҕэһээҥҥи иһитиннэриигэ аһынан-үөлүнэн, малынан-салынан, сэрии сэбинэн хааччыйыахтаах сулууспа генерала илэ бэйэтинэн 1,5 тыһ. саллаат кэтиэхтээх таҥаһын, аһыахтаах аһын-үөлүн чааһынай гарааһыгар уоран ууруна сытыарарын, ону таһынан дьиэтигэр үлүгэрдээх элбэх харчы кистэнэ сыппытын туппуттарын эппиттэрэ. Бу киһи күн сарсын Молдоваттан Австрияҕа дьонугар көтөр билиэттээх олорор эбит. Көрбүккүт курдук, сорох итинник суобаһа суох үрдүкү салалтабыт дьоно бу байыаннай эпэрээссийэттэн байан-тайан олороллор. Ол туоһута ити сылдьар. Оннук уоруйах ахсаана биир эрэ киһинэн муҥурдаммата чахчы.
Ааспыт өттүгэр улахан сыыстарыы тахсыбытын түмүгэр, аармыйа билиҥҥи структуратыгар туох да дьиссипилиинэ, эппиэтинэс диэн суох. Генералларбытыгар тиийэ итинник таҥнарыы бара турар. Киин байыаннай уокурук хамандыыра тутуллубутун эмиэ бары билэр буолуохтааххыт. Бу киһи бэйэтин уокуругун дьонун сэриигэ умса анньан баран, Украинаҕа кистэлэҥ сибидиэнньэлэри биэрэ олорбут. Бу киһи билигин тутуллан, хаайыыга силиэстийэҕэ сытар.
Онон, түмүктээтэххэ, икки уобалас, икки өрөспүүбүлүкэ Арассыыйа састаабыгар киирдилэр. Сэрии олор кыраныыссаларыгар тиийэн баран тохтуо дуу, салгыы барыа дуу диэн кэтээн көрөбүт. Билигин, өскөтүн улахан сайабылыанньа оҥорботохторуна, Украина барыта сэрии сэбиттэн босхолонон, НАТО-ҕа киирэр кыаҕа сарбыллар. Европа дойдуларыттан киирэр сэрии сэбин тохтотор курдук кыраныыссаны быстахпытына эрэ кыайар кыахтаахпыт.
Аны туран, босхоломмут сирдэргэ дьон өйө-санаата булкуллубутун чөлүгэр түһэрии – судургута суох сорук. Сүрдээх улахан үлэ бардаҕына эрэ ол көнөрө буолуо. Онон бу кылгас кэмнээҕи хампаанньа буолбакка, бэрт уһуннук барар хампаанньа диэн өйдүөхпүтүн наада.
Билигин сорох дьон иннигэр саамай тыҥаан турар боппуруос: “Тоҕо биһиги бу былааһы, олигархтары көмүскүүбүтүй?” Онно хоруйдуохтаахпыт. "Биһиги олигарх былааһын буолбакка, дойдубутун көмүскүүбүт!” НАТО судаарыстыбалара бары Украинаны сэрии сэбинэн хааччыйан, биһиги дойдубутугар ынырык улахан кутталы үөскэттилэр. Ол иһин билигин быстах хомуурга сыһыаннаах тэрээһиннэргэ бары көхтөөхтүк кыттарбыт уонна өйүүрбүт ирдэнэр.
