Госдума ахсынньы 12 күнүгэр буолуохтаах пленарнай мунньаҕар А. Клишас уонна П. Крашенинников олохтоох бэйэни салайыныы реформатын туһунан сокуоннарын иккис ааҕыыга көрүөхтээх этилэр. “Дьэ, сарсын туох буолар?” диэн күүтэн аҕай олордохпутуна, түүн “сарсыҥҥы мунньах бэбиэскэтиттэн боппуруос уһуллубут” диэн сурах кэллэ. “2025 сылга көһөрөргө” диэбиттэр. Бай! Туох буоллаҕай? Быһыта-орута түмэн суруйдахха, уопсай хартыына маннык.
Утарсыы
Ыраах олорон, элбэҕи билбэппит. Сокуон барылын туһунан туох киирсии, атааннаһыы, кэпсэтии буола турара дуораана эрэ иһиллэр. Бастаан өссө 2022 с. хомуньуустар фракциялара “анал эпэрээссийэ бара турар кэмигэр дойдуну салайыыга уларытыылары тохтотон эрэргэ, мораторий биллэрэргэ” диэн этии киллэрэ сылдьыбыттара. Онон сокуон көрүүтүн тохтоппуттара. Онтон “бэрэсидьиэн быыбарын кэнниттэн” диэн быһаарбыттара. Кэмниэ кэнэҕэс, быйыл саас, ыам ыйыгар “сокуон барылын иккис ааҕыыга күһүн көрөргө, сыл бүтүөр диэри ылынарга” диэн ааптардар биллэрбиттэрэ. Ол тухары улахан дьүүллэһии, ырытыы суоҕа. Баар да буоллаҕына, норуоттан ыраах, үөһэ ханна эрэ.
“Бэбиэскэттэн устарга”
“Көһөрөр туһунан быһаарыы-ны Госдума сэбиэтигэр, бары баартыйалар фракцияларын тутаах бэрэстэбиитэллэрэ киирэр уорганнарыгар, бэбиэскэни дьүүллэһэр мунньахха ылыммыттар” диэн буолла. Сэбиэт мунньаҕа сабыылаах эрэсиимҥэ барбыт, инньэ гынан тугу эппиттэрэ биллибэт. Ол да буоллар мунньахтан ахтыылар бааллар.
Бу сокуон барылын дьүүл-лэһиигэ, “оппозицияҕа сылдьааччы” дэнэр баартыйалар фракцияларыттан, ону кытта Татарстантан талыллыбыт дьокутааттар кириитикэлээн тыл этээри бэлэмнэммиттэрэ биллэр. Холобур, Госдумаҕа КПРФ фракциятын күүстээх бөлөҕө сокуону утаран, тыл эппит дьоһун видеота аҕыйах чаас иннинэ аҕай тарҕаммыта. Аны ол иннинэ Татарстан Аҕа баһылыга Рустам Минниханов спикер В.Володиҥҥа “биһиги бу сокуон барылын утарабыт, ылыммаппыт, 2 таһымнаах ОБС хаалларыҥ, Арассыыйаны биир халыыбынан салайар сатаммат” диэн сурук суруйан, барыбытын соһуталаабыта. Татаардар, биллэн турар, санааларын мэлдьи аһаҕастык этэллэр, бу да сырыыга кутуйах хороонун кэҥэппэтилэр. Кинини батыһан, Башкортостан Аҕа баһылыга Радий Хабиров эмиэ “икки таһымнаах ОБС-ны эрэгийиэннэр бэйэлэрэ быһаарыахтаахтар” диэбитэ иһилиннэ. Эрэгийиэннэртэн эмиэ араас этии киирбит буолуохтаах. Ааптардар ону көннөрү “иккис ааҕыыга 940 көннөрүү киирбититтэн, 332-тэ ааһар, 395 туоруур” диэбиттэр.
Оттон эспиэрдэр “дьүүл-лэһии кэмигэр бу докумуону оппозиция фракцияларыгар эрэ буолбакка, “Ньыгыл Арассыыйа” бэйэтин иһигэр эмиэ ылымматахтар” диэн сабаҕалыыллар. Тоҕо диэтэххэ, суох оҥоһуллар поселениелар салалталара, дьокутааттара, үлэһиттэрэ – бу үксэ “ньыгыллар” бэйэлэрин дьонноро, чилиэннэрэ. Баартыйа аптарытыата ол кэннэ төһө таҥнары күккүрүө биллибэт. Урукку курдук, быыбарга 70–80%, чэ, 50%-ны да ылар уустук буолуон, ама, өйдөөбөт буолуохтара дуо?
Володин уонна Крашенинников “хапсыһыылара”
Ол быһаарыылаах Сэбиэт мунньаҕар, сокуон ааптара П.Крашенинников В.Володины кытта “хапсан ылбыттарын” суруйаллар. Крашенинников спикергэ “сокуон барыла хайаан да көрүллэ охсуохтаах” дии сатаан баран, “эйигин кытта кэпсэтэр син биир тэлэбиисэри кытта кэпсэтэр курдук” диэн мөҕүттүбүт. Дьэ, спикери тэлэбиисэргэ холуур, хайдах курдук тойонуй! Оннук абарбыт буоллаҕа. Онуоха Александр Куренной диэн дьокутаат Крашенинниковы тылыттан иилэ хабан ылан “эйиэхэ дакаастыы сатыыр, тэлэбиисэри итэҕэтэ сатыыр курдук” диэн хардарбыт. Дьэ, ити барыта сокуон барылыгар улахан мөккүөр, киирсии бара турарын көрдөрөр.
“Тыа сирин уонна элиитэтин харыстааҥ”
Онон мунньахха ханнык да “консенсус” көстүбэккэ, КПРФ фракциятын салайааччытын бастакы солбуйааччыта, саастаах дьокутаат Николай Коломийцев “сокуон барылын көрүүнү көһөрөн эрэргэ” диэн этии киллэрбит.
Пресс-кэмпириэнсийэҕэ спикер В.Володин: “Дьүүллэһэн баран, этиилэри уонна көннөрүүлэри учуоттаан, сокуон барыла өссө эбии үөрэтиллиэн наада диэн түмүккэ кэллибит”, – диэбит. Сарсыныгар пленарнай мунньах сабыылаах чааһыгар спикер бу тиэмэҕэ чаас аҥаара тыл эппит, сокуон ааптардарыгар “фракциялары кытта сүбэлэһиҥ, биир тылга кэлиҥ уонна тыа сирин уонна элиитэтин харыстааҥ” диэбит. Онон “хайаан да ылыллыахтаах” диэн соҥнонор сокуон барылын көрүүтүн Володин “тохтотон, 2025 сылга көһөрөн эрэргэ” диэн быһаарбыт. Ол эрээри ханнык ыйга эҥинэ ол билиҥҥитэ чопчулана илик. Володин тоҕо “оппозиция санаатын” иһиттэ? Баҕар, “Крашенинниковтааҕы уодьуганнаан, тохтото түһэр” инструкциялаах буолан, итинник быһаарыыны ылыммыт буолуон сөбө буолуо дуу? Оннук инструкцияны киниэхэ биир эрэ киһи биэриэн сөп. Ол кимэ өйдөнөр. Бэрэсидьиэн В.В. Путин бэйэтэ “олохтоох былаас дьоҥҥо саамай чугас буолуохтаах” диэн эппитин санатабыт. Оттон бу сокуонунан ол ыраатан эрэ биэрэр.
Фракциялар утараллар
Эрэгийиэннэр бэлиитикэлэрин уонна олохтоох бэйэни салайыныы кэмитиэтин солбуйааччы бэрэссэдээтэлэ Михаил Матвеев, “КПРФ фракцията сокуон барылын утаран куоластыырга бэлэмнэммиппит” диэбит. Хомуньуустар сүрүн сөбүлэспэт өрүттэрэ – олохтоох бэйэни салайыныы саамай намыһах кэрискэтин – поселение (биһиэнинэн нэһилиэк) таһымын – суох гыныы.
“Сиэрдээх Арассыыйа” – кырдьык иһин (СРЗП) эмиэ поселениелары суох гынары утары куоластыахпыт диэн быһаарбыт. “Муниципальнай былаас бөдөҥсүйдэҕинэ, дьонтон ыраатан эрэ биэрэр, ол нэһилиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын элбэх боппуруоһун быһаарарга мэһэйдиирэ өйдөнөр. Муниципальнай дьокутааттар аҕыйаан, ол бартыыйынай-бэлитиичэскэй систиэмэ кэхтиитигэр тиэрдиэҕэ”, – диэбит “сиэрдээхтэр” пресс-сулууспалара.
ЛДПР дьокутаата Ярослав Нилов: “Куоластааһыҥҥа быһаарыы ылыммакка олоробут, ол эрээри либэрээл-дэмэкирээттэр элбэх ыйытыылаахпыт, – диэбит. – Ол үксэ – эрэгийиэннэр, ол иһигэр Татарстан бу сокуон барылын хайдах ылыналларыгар сыһыаннаах. Сорох эрэгийиэҥҥэ муниципалитет публичнай былаас тиһигэр киирэн үчүгэйдик үлэлиир уонна үчүгэй түмүктээх”, – диэбит. “Саҥа дьон” баартыйа эмиэ бу сокуон барылын кириитикэлиир.
Ити курдук, сорох эспиэр “сокуон барылын көрүүнү көһөрүү фракциялар биир тылга кэлбэтэхтэриттэн” диэбит эрээри, оннук өйдөспөт буолуу хаһан баҕарар баар. Сүрүнэ, бу бутуурдаах сокуон барыла киирэн эрэрин сорохтор сөбүлээбэттэрэ, итэҕэһин-быһаҕаһын этэллэрэ син тиийбитэ буолуо. Ону кытта билиҥҥи уустук кэмҥэ дойдуну салайыы тиһигин уларытар, өрө-таҥнары тутар туох содулланыан өйдүүр буолан, баҕар, көһөрөн биэрэргэ сөбүлэспиттэрэ буолуо.
Дьүүллэһии баара дуо?
Этиллибитин курдук, сокуон барылын 2022 тохсунньуга көрбүттэрэ, сонно тута иккис ааҕыыта буолуохтааҕын АБДь тохтоппута. Онтон атын сүр тиэтэлинэн ылына охсуохтаах этилэр. Бу курдук суолталаах, улахан сокуону туох да киэҥ дьүүллэһиитэ, ырытыыта суох! ВАРМСУ (Всероссийская Ассоциация развития местного самоуправления) диэн дьикти тэрилтэ баара, ону кытта үөһээ салалта “сокуон барылыгар киэҥ дьүүллэһии бара турар” диэтэллэр да, дьиҥнээх дьүүллэһии суоҕа. Ким да сокуон барылын ырыппата, болҕойбото, бэйэбит бэйэбитигэр эрэ булумахтана сылдьар курдукпут. Ол да буоллар Саха сирин уопсастыбаннаһа дьүүллэһиини бастакынан саҕалаабыта диэххэ сөп. Холобур, сайын ыытыллыбыт пуорумҥа биир туспа сиэксийэни үлэлэтэн, мунньах ыытан, дьүүллэһэн, сокуон итэҕэһин ыйан, дьокутааттарга, салалтаҕа сурук суруйан күүстээх үлэ саҕаламмытын бэлиэтиир наада.
Билим дуоктара, биллиилээх уопсастыбанньык Иван Иванович Шамаев, бу күһүн Татарстаҥҥа тиийэ сылдьан, сокуон барылын онно олох да истибэккэ-билбэккэ олороллорун, туох-хайдах сокуон барыла киирээри турарын туһунан хаһыаттарга интервью биэрбитин кэпсээбитэ. Ол кэннэ, сэтинньигэ, Татарстан парламена утарарын биллэрбитэ, онтон Р.Минниханов В.Володиҥҥа суруга тахсыбыта. Дьэ, онон “татаардары биһиги уһугуннардыбыт” диэхпитин сөп. Хомойуох иһин, бэйэбитигэр Татарстаҥҥа курдук салалтаны кытта биир санаа суох. Улуустарга, нэһилиэктэргэ сылдьар Ил Түмэн дьокутааттара “үчүгэй” диэн хайгыыртан атыны тугу да эппэттэр, сокуон барылын пууннарын, ылыллан бүппүт курдук быһаараллар. Ол да буоллар “дьокутааттарбыт норуот интэриэһигэр салайтарыахтара” диэн эрэнэ саныахха.
“Албанияҕа эрэ маннык”
– Аан дойдуга биир таһымнаах бэйэни салайыныылаах дойду – соҕотох Албания, – диэбит дьокутаат Михаил Матвеев. Оттон кини, устуоруйа билимин дуоктара, Самара университетыгар олохтоох бэйэни салайыныы устуоруйатыгар лиэксийэ ааҕар. – Билигин биһиэхэ Албанияҕа баар мадьыалы соҥнуу сатыыллар. Былаас ситэриилээх, бэрэстэбиитэллээх уорганнара суох гыныллыбыт поселениетын көрүҥүн. Биһиэхэ ону суох гыннахтарына, 17 тыһ. поселение, 30 тыһ. муниципальнай дуоһунас уонна 100 тыһ. олохтоох таһым дьокутаатын мандаата суох оҥоһуллуо. Олохтоох бэйэни салайыныы аллараа таһымыттан боломуочуйа 80%-на, ону кытта 5 триллион солк. федерация субъегар көһөн биэриэҕэ. Билиҥҥи кэмҥэ бу дойдуну салайыыны хайдахтаах курдук ыһыллыыга, бутуурга тиэрдиэн сөбүн ордук Сибииргэ уонна Уһук Илиҥҥэ ким да толкуйдаабат. Сүрүнэ – ол кэмҥэ, айдаан быыһыгар, биллибэтинэн муниципальнай сирдэри баһылыы охсуу буолар диэн сэрэйиэххэ сөп. Сокуон ааптардара Клишас уонна Крашенинников инньэ диэбэттэр.
Сири былдьаары?
– Ол эрээри бу реформаны хара бастакыттан Москуба анныгар “москвичтар” көҕүлээбиттэрэ. Поселениеларга олохтоох былаас уорганнарын суох гынан баран, биир нэһилиэнньэлээх пууну эбэтэр куораты атыҥҥа холбоон, олор бас билбит сыаналаах сирдэрин баһылаабыттара. Олохтоох бэйэни салайыныыны онно суох гыммыттара ыраатта, күбүрүнээтэр билигин онно талбытынан айбардыыр. Ол кэннэ салгыы ити ньыманы атын “москвич” (Решетников) күбүрүнээтэрдиир эрэгийиэнигэр – Пермь кыраайыгар – туһаммыта. Ол эрээри Москуба да аннынааҕы уобаласка, Пермҥэ даҕаны олохтоохтор 80%-ра поселениелары суох гыммыттарын сөбүлээбэттэр. Билигин Арассыыйа сайдыытын “тирэх (опорнай) нэһилиэнньэлээх пууннар” диэннэринэн көрөөрү, ыытаары гыналлар. Оччотугар бу олохтоох бэйэни салайыныы уорганнара суох гыныллыбыт, былааһа суох хаалбыт, “тирэҕэ суох” дэриэбинэлэр дьылҕалара хайдах буолара өйдөнөр. Дьон онтон маассабай көһүүтэ саҕаланыа – куораттарга, оройуон кииннэригэр. Дойдубут иччитэхсийэр. Өссө бу сокуоҥҥа илии баттаммытын кэннэ, икки эрэ сылынан ылына охсорго диэн ааптардар ыксаабыттара. Тоҕо? Туох содуллаах буолуон, ама, өйдөөбөттөр дуу?
Эрэгийиэннэр бэйэлэрэ быһаарыахтаахтар
Илья Гращенков, Эрэгийиэннээҕи бэлиитикэ сайдыытын киинин дириэктэрэ: “Арассыыйа – тутулунан да, географическай балаһыанньатынан да олус ураты дойду. Киин федеральнай уокурукка, Волга эрэгийиэннэригэр олохтоох бэйэни салайыныы ситимэ чугас-чугас, хойуутук сытар. Сибиир, Уһук Илин эрэгийиэннэригэр балаһыанньа олох атын. Ону барытын биир таһымнаах салайыыга киллэрэргэ диэн судургу быһаарыыны ылына сатыыр – миэстэтигэр олохсуйбут уратыны учуоттаабат буолуу. Мин санаабар, көхтөөх эрэгийиэннэр, Госдума иннигэр бэйэлэрин позицияларын көмүскээн, билиҥҥи санааны уларытан, 2025 сылга сокуону “эрэгийиэннэр ханнык ОБС көрүҥүн талалларын бэйэлэрэ быһаараллар” диэн көннөрүүлээх ылыналларын ситиһиэхтэрэ”, – диэбит.
Биһиги эмиэ Саҥа дьыл үүнээри турдаҕына, үчүгэйи ыраланыахха.
Нина ГЕРАСИМОВА.
Хаартыска: Коммерсант