2024 с. ахсынньы 19 күнүгэр Ил Дархан Айсен Николаев Ил Түмэн дьокутааттарыгар уочараттаах туһаайыытын эттэ. Туһаайыы дьүүллэһиллибэт, сорудах курдук толоруллуохтаах эрэ. Улаханнык чочуллан оҥоһуллубут, Саха сирин сайдыытын киэҥ боппуруостарын хабар. Онно барытыгар тохтообокко, Ил Түмэн уопсастыбаннай, консультативнай сүбэтин чилиэнин быһыытынан, аҕыйах түгэҥҥэ санаабын үллэстээри гынабын.
Демография: оҕолорбут тыаҕа тардыһыахтаахтар
Ил Дархан демография боппуруоһугар тохтообута дириҥ ис хоһоонноох. Арассыыйа таһымыгар бэрэсидьиэн Владимир Путин демография боппуруостарыгар сэбиэт тэрийэн, Валентина Матвиенконы салайааччы оҥордо. Арассыыйа нэһилиэнньэтэ эбиллэн быстыбат. Арыый чорботон, Чечняны уонна Туваны аҕынна. Нэһилиэнньэни элбэтиигэ Арассыыйа мусульманнарын духуобунай управлениетын бэрэссэдээтэлэ Равиль Гайнутдинов элбэх ойохтонуу туһунан “өскө эр киһи кэргэттэрин көйгөтүппэт, олоххо наадалааҕы барытын хааччыйар буоллаҕына, мусульманнар таҥаралара утарбат” диэтэ. Ону Арассыыйа борокуратуурата Гайнутдинов ити этиитэ РФ Төрүт сокуонун утарар диэн, эппиэккэ тардарга модьуйан суруйда.
Михаил Николаев «Народосбережение» диэн тыа олоҕун кытта сибээстээх, дириҥ ис хоһоонноох үлэлээх. 2030 с. сахалар биир мөлүйүөн буолуохтаахпыт диир этэ. Өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин уопсай ахсаана биир мөлүйүөн буолуохтааҕын туһунан буолбатах. Өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин, наада буоллаҕына, хас да мөлүйүөн оҥоруохтарын сөп. Оччоҕо олохтоох нэһилиэнньэ аҕыйах бырыһыаны ылар кутталлаах. Михаил Ефимович хаста даҕаны “оҕолорбут аан дойдуга тарҕанан хааллылар, киин куораттарга олохсуйар буоллулар, ону хайдах тохтотуохха, быһаарыахха сөбүй” диэн санаа атастаһар этэ. “Тыа сирин суоллаан-иистээн, барытын гаастаан, интэриниэттээн, толору хааччыллыылаах дьиэлэрдээн, орто үөрэх тэрилтэлэрин тэрийэн, үлэ миэстэтэ таһааран, бырамыысыланнаска, тиэхиньикэҕэ сыһыаран, култуура дьиэлэрин, оскуолалары, уһуйааннары тутан, бары усулуобуйаны оҥордоххо, эдэр ыччат тыа сиригэр тардыһыыта күүһүрүө этэ”, – диирэ. Бүгүн саха норуота ити кыһалҕаны хайдах быһаарабыт диэн долгуйар.
Итиннэ эбэн эттэххэ, Айсен Сергеевич үс оҕо эрэ төрөөбүтүгэр буолбакка, онтон кэлэр оҕолорго барыларыгар босуобуйа ананыахтаах диэн сорук туруорбутун нэһилиэнньэ барыта өйөөтө.
Саҥа сокуон тыа сиригэр кыах биэриэхтээх
Билигин Арассыыйа үрдүнэн олохтоох салайыныы сокуона киирээри турар. Ити үөһэ этиллибит тыа сирин сайдыытыгар туһааннаах боппуруостары өйүүр, быһаарар буоллаҕына эрэ, сокуон чахчы сиэрдээх, норуокка туһалаах буолуо этэ. Сүрүн сыал былаас биир кэлим ситимин күүһүрдүү, кытаатыннарыы эрэ буолуо суохтаах.
ССРС ыһыллыбытын кэннэ, Арассыыйа романо-германскай тутулу батыспыта. Ол биһиги дойдубут тутулугар, норуотун менталитетыгар сөбө суоҕа, сыыһата көстөн таҕыста. Хас биирдии поселениены (нэһилиэги) былаахтаан, гиэрбэлээн, гииминнээн, территориялаан судаарыстыбаннай былааска бэриммэт былаас курдук оҥорон таһаарбыттара. Биирдэ өйдөммүттэрэ – Калининградтан Чукоткаҕа диэри 80 тыһ. муниципалитет үөскээбит. Балары барыларын салайар уустугун дьэ өйдөөн, олохтоох салайыныыны анал сокуон ылан, публичнай былаас, ол аата, аһаҕас былаас иһигэр киллэрбиттэрэ. Ол гынан баран олохтоох былаас (улуус, нэһилиэк) ханнык былаас көрүҥэ буолара биллибэтэ. Инньэ гынан «вертикаль власти» күүһүрдэн, былаас биир кэлим буоларыгар анаан, олохтоох былаас сокуонун ылан испиттэрэ.
Дьиҥэр, Арассыыйаҕа олохтоох салайыныы формальнай этэ. Тоҕо диэтэххэ, поселениелар бэйэлэрин бүддьүөттэрин кыайан оҥостумматтар. Мин Арассыыйа Бырабыыталыстыбатын састаабыгар киирсэн, уопут атастаһа Германияҕа хаста да бара сылдьыбытым. Германияҕа олохтоох салайыныы “Земли” диэн ааттанар. Олор бүддьүөттэрин бэйэлэрэ оҥостоллор. Ону тыырыыта икки халыҥ туомнаах кинигэ буолар эбит. Саха сирин ылан көрөр эбит буоллахха, нэһилиэктэри үбүлээһин үөһэттэн түһэр, Үп министиэристибэтэ үөһэттэн түҥэтэ олорор. Ити – былаас улуустары, нэһилиэктэри салайар биир сүрүн ырычааҕа. Ол иһин дьокутааттар улуус аайыттан талыллан, лоббизмынан дьарыктаналлар. Улахан корпорациялартан талыллыбыт «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа дьокутааттара корпорацияларын интэриэһин көмүскүүллэр. Судаарыстыбаннай былаас олохтоох салайыныы каадырга боппуруостарын быһаарсыыга дьайар кыаҕа суох этэ. Сүнньүнэн, улуустар уонна нэһилиэктэр каадырдарын боппуруостарын бэйэлэрэ быһаарыналлар. Ол иһин кытаанах бэрэбиэркэни ааспатах, тустаах үөрэҕэ суох дьон талыллан кэлэр буолан, кэлиҥҥинэн олохтоох салайыныы салайааччылара хоруупсуйаҕа түбэһэн, эппиэккэ тардыллаллара элбээтэ.
Сокуон барыла ахсынньыга көрүллүөхтээҕэ. Бырайыагы оҥорооччулар Крашенинниковтаах Клишас суруйбуттарынан барарын, татаардар улахан омук буолан, “Арассыыйа курдук киэҥ нэлэмэн дойдуга биир халыыбынан салайыыны утарабыт” диэн турдулар. Госдума сабыылаах мунньаҕар спикер Вячеслав Володин уонна юрист Павел Крашенинников мөккүһэн турбуттар. Володин татаардар этиилэрин диэки оҕунна быһыылаах, онон сокуону ылыыны көһөрбүттэрэ.
Мин толкуйдуурбунан, тыа сирин сайдыытын утарбат, кыах биэрэр сокуон тахсыан наада. Субъектарга олохтоох салайыныыны учуоттуурга кыах биэриэхтээхтэр. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит ону күүтэн олорор. Сокуон барылын чочуйарга өрөспүүбүлүкэбит инники алта этиитин ылыммыттара. Билигин ылыллыахтаах муниципальнай тэриллии сокуонун бырайыагар Госдумаҕа «муниципальнай уокурук» өйдөбүлүн өссө да толору быһаарбакка сылдьаллар эбит. Публичнай былаас өйдөбүлүгэр былаас ханнык көрүҥнэрэ киирэллэрэ чуолкайдана илик. Ол туһунан Олохтоох салайыныы сокуонун билиҥҥи барылын СӨ Ил Түмэнин олохтоох салайыныыга бастайааннай кэмитиэтин салайааччыта Владимир Прокопьев илдьиритэн быһаара сатаата. Олохтоох салайыныы сокуона олоххо киирдэҕинэ уонна киин былаас субьектарга бэйэлэрин быһаарыныыларыгар көҥүл биэрдэхтэринэ, элбэх сокуоҥҥа көннөрүү уонна эбии киириэхтээх...
Саха тылын кыһалҕатын сөпкө ааттаата
Саха тылын сүтэрбэт туһунан боппуруоска анаан тохтоото. Омос көрдөххө, сөптөөх үлэ оҥоһуллар курдук гынан баран, элбэх кыһалҕа баарын санатта. Кырдьыга да оннук. Бүрээттэр төрүт тылларын сүтэрэн, сахаларга ымсыыраллар. Оттон сахаларга, биһиэхэ, билиҥҥи туругунан оннооҕор уһук бөһүөлэктэргэ кыра оҕолор наар нууччалыы саҥарар буолан эрэллэр. Биир өттүнэн ылан көрдөххө, ити олох сокуонун курдук, улахан омук тыла өтөн киирэн, кыра тылы симэлитэр. Оннооҕор “аан дойду таһымыгар нуучча тыла симэлийээри гынна” диэн түрбүөнү тардаллар. ССРС сууллубутун кэннэ, наар аангылыйа тылы киллэриигэ үлүһүйбүттэрэ. Жириновскай “нуучча тылын харыстааҥ, омук тылыгар үлүһүйүмэҥ” диэн хаста да сытыытык этэн турардаах. Биһиэхэ, Ил Түмэҥҥэ, докумуон эргиирэ икки судаарыстыбаннай тылынан оҥоһуллара тылы харыстыырга, сайыннарарга иннибит диэки хардыы буолар гынан баран, балаһыанньаны быһаарбат. Ил Түмэн, Бырабыыталыстыба мунньаҕа быраабыла курдук нуучча тылынан барар. Ол эрэ буолуо дуо, бэрт кыра да тэрээһин, ыы-быччары олохтоох нэһилиэнньэ мустан олордоҕуна, нууччалыы ыытыллар. Нууччалыы үчүгэйдик саҥарар оҕолор, дьон учуонай буолаллар, бэлиитикэҕэ карьера оҥостоллор, былааска тахсаллар. Итини барытын төрөппүт көрөн олорор. Олохтоох интэлигиэнсийэбитин үүннэрэр баар-суох сирбитигэр – университекка – үөрэх нуучча эрэ тылынан барар. Арассыыйа Үрдүкү суутугар “дьыала барыта нуучча тылынан киириэхтээх” диэн сокуону утарар быһаарыы ылыммыттара көнө илик. Ол иһин Саха сиригэр силиэстийэни, гражданскай дьыаланы, сууту да нуучча тылынан ыыта сатыыллар. Атын кыһалҕабыт – дорҕоону тутуһа сатаан, саха тылын кырамаатыкатын киһи билбэт гына уларыттылар. Өлүктүйбүт тыллары, киһи тыла өҕүллүбэт тылларын тилиннэрии элбээтэ. Онон эдэр ыччат судургутук нуучча тылын тутуһар. Сахалыы кинигэлэри таһаарар «Айар» тэрилтэҕэ судаарыстыба сылга 20 эрэ мөл. солк. үбүлүүр. Оттон ыт харыстабылыгар 100 мөл. солк. көрүллэр.
Онон ис-иһигэр киирдэххэ, эрэдэһин элбэх.
“Саха сирин Дьоруойа” аат олохтонор буолла!
1990 с. ССРС норуодунай дьокутааттара: К.Е. Иванов, мин, П.Д. Осипов, А.С. Борисов күүспүтүн холбоон, Н.А. Кондаковка, А.А. Мироновка, Н.С. Степановка Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа ааты бэрдэрэн турабыт. Ытык иэспитин төлөөбүт курдук сананабыт.
Этиллибитин курдук, 2025 с. Арассыыйаҕа да, Саха да сиригэр Аҕа дойдуну көмүскээччилэр сылларынан биллэрилиннэ. 2025 с. Украинаҕа АБДь сыалын ситэн бүтүө диэн эрэл баар. Кыра Саха сиригэр Арассыыйа Дьоруойа 9 баар буолла, өссө да тахсыахтара. Саха сирин хорсун буойуннара дойду, аан дойду үрдүнэн билиннилэр, сахаҕа сыһыан уларыйда. Элбэх уол дьоруойдуу быһыыны көрдөрөн тыыннара быһынна. Сорохторун билбэккэ да хаалабыт. Мин норуодунай суруйааччы Сайаны кытта кыттыһан, Аҕа дойду сэриитигэр, АБДь-га уһулуччулаах дьоруойдуу быһыыны көрдөрбүттэргэ “Саха сирин Дьоруойа” аатын олохтуохха диэн туруорсубуппут үс сыл буолла. Билигин уонча субъекка бэйэлэрин дьоруойдарын аатын олохтоотулар. Приморьеҕа күбүрүнээтэр Кожемяко парламеҥҥа быһаччы сорудаҕынан олохтоммута ыраатта. Ити боппуруоһу бастаан өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү Ытык Сүбэтэ, онтон өрөспүүбүлүкэ бэтэрээннэрин сэбиэтэ, өрөспүүбүлүкэ Уопсастыбаннай палаатата өйөөбүттэрэ. Өрөспүүбүлүкэ наҕараадалыыр сокуона сыыһалардаах буолан, иҥнэ сыппыта. Ону Төрүт сокуон сүбэтэ уонна борокуратуура өйөөн, Арассыыйа Үрдүкү суута “Саха сирин Дьоруойа” диэн судаарыстыбаннай наҕарааданы Ил Түмэн олохтуурун сөптөөх диэн быһаарда. Сокуоҥҥа көннөрүүлэри киллэрэр барылы оҥоруу хаалла. Уопсастыбаннай палаата экс-бэрэссэдээтэлэ, билигин норуот дьокутаата Н.Д. Бугаев, Арассыыйа Дьоруойдара, Эр Санаа уордьан кавалердара бары өйүүллэр. Онон эрэл баар...
Аҕа дойду сэриитигэр уонна АБДь-га уһулуччулаах дьоруойдуу быһыыны көрдөрөн, тыыннара быстыбыт буойуннарга “Саха сирин Дьоруойа” ааты олохтуур туһунан боппуруоһу уопсастыбаннас киэҥник өйөөтө, хаһыаттарга, тэлэбиидэнньэҕэ, араадьыйаҕа элбэх этии киирдэ. Саха сирин Ил Дарханын дьаһалтата, Ил Дархан Айсен Сергеевич Николаев өйүө диэн эрэнэбит.