Олунньу 26 күнүгэр Госдуума ОБС туһунан сокуону иккис ааҕыыга көрдө. Сокуон ис хоһоонун туһунан уопсастыбанньык Уйбаан Уйбаанабыс Шамаевы кытта кэпсэттибит.
– Норуокка “КлиКра сокуона” диэн ааттаммыт сокуон ис хоһооно тугуй?
– Биллэрин курдук, бүгүн дойду үрдүнэн олохтоох бэйэни салайыныыны (ОБС) хас таһымнаах гынар туһунан улахан мөккүөр бара турар. Сокуон бастакы ааҕыыны 2022 сыл тохсунньуга ааспыта. Ол тиэкискэ сурулла сылдьарынан, “Арассыыйа эрэгийиэнэ барыта биир таһымнаах ОБС-га көһүөхтээх” диэн. Сокуон итинник ис хоһоонноох ылыллан хааллаҕына, биһиэхэ үс сынаарый баар буолар. Бастакыта, улуустар бары муниципальнай уокурук буолан хаалаллар, нэһилиэктэр ОБС-лара суох буолар. Иккиһэ, нэһилиэктэр турар бэйэлэринэн муниципальнай уокурук буолаллар, оччоҕуна улуус муниципальнай тэриллии буолара тохтуур. Үсүһүнэн, нэһилиэктэр түөлбэнэн, холобур, урукку сопхуостар чэрчилэринэн холбоһон муниципальнай уокурук буолаллар, улуус муниципальнай тэриллии буолара эмиэ тохтуур.
Бары билэрбит курдук, былаас бастакы барыйааны олоххо киллэрэргэ дьулуһар, дойду уопсастыбаннаһа бэрт симиктик да буоллар, ону утарылаһа сатыыр.
Алтынньы 30 күнүгэр Татарстан баһылыга Рустам Минниханов: “Биһиги, Татарстан олохтоохторо, икки таһымнаах ОБС-ны ордоробут, ОБС бу көрүҥүн тутуһарбытыгар кыахта биэриҥ”, – диэн туруорсубутун кэннэ улахан хамсааһын таҕыста.
Тохсунньу 20 күнүгэр спикер Вячеслав Володин Госдума сэбиэтин мунньаҕар фракциялар бары кыттыһан көннөрүү киллэрэллэригэр дьаһайбыта. Бу көннөрүү оҥоһуллан, олунньу 17 күнүгэр сис кэмитиэккэ дьүүллэһиини ааста, аны сокуон барылын иккис ааҕыытыгар ылыналларын кэтэһэбит.
– Ким уонна тоҕо поселениелар (нэһилиэктэр) ОБС-ларын суох гынар интэриэстээҕий?
– Былаас араас интэриэстээх күүстэртэн турар. Ардыгар былааска сылдьар бөлөхтөр бэйэ-бэйэлэригэр утарыта турар буолан хаалыахтарын эмиэ сөп. Татарстан баһылыга Р. Минниханов күүстээх сайабылыанньа оҥорбутун кэннэ, үрдүкү былаас бу боппуруоска икки аҥыы хайдыста: поселениелар ОБС-лаах буолалларын көмүскэһэр уонна суох гына сатыыр күүстэр бааллара билиннэ.
Госдума дьокутаата Михаил Матвеев этэринэн, бу реформаны күлүккэ сылдьан күөртээччилэр москубалар буолаллар. “Кинилэр сокуон олоххо киирэрин кэтэспэккэ, Москуба аттыгар баар поселениелар салайынар былаастарын суох оҥорон, олус үрдүк сыаналаах сири таптаабыттарынан дьаһайа олороллор” диир М. Матвеев. Кини этэринэн, москубалар салайан олорбут хас да эрэгийиэннэригэр, холобур, Пермь уобалаһыгар, эмиэ итинник суолу тутуспуттар.
Чувашияҕа ОБС реформатын 2022 сыллаахха күүстэринэн оҥорбуттара. Киһи дьиктиргиэх, Чувашия реформата Кытайы кытта сибээстээх, ол гынан баран, биллэн турар, Москуба чунуобунньуктарын ыгыытынан оҥоһуллубута. Бу иннигэр 2019 с. Эхветкасы уонна 2020 сыллаахха Синьялы бөһүөлэктэрин таһыгар кытайдар агропромышленнай комплекс тутаары сир ыла сатаабыттарын олохтоох дьокутааттар тохтоппуттара. Суруналыыс Э. Мочалов: “Бу тыа сирин дьокутааттара норуот интэриэһин турууласпыттарын иһин Москуба Чувашияны боччуйар”, – диир. Кини суруйарынан, Чувашияҕа реформа оҥоһуллуута сүрдээх кырыктаахтык барбыт. Утарсааччылары «биисинэскитин атахтыахпыт, аймахтаргытын үлэлэриттэн үүрүөхпүт» диэн куттааһыннаах.
Бу күннэргэ Рязань уобалаһыгар ОБС реформатын күүскэ ылсан оҥоро сылдьаллар. Ол курдук, реформаны утаран суруйар “Рязань сбоку” диэн телеграм-ханааллаах Константин Смирнову “хоруупсуйанан дьарыктанаҕын” диэн, эмискэ тутан хаайан кэбиһэллэр. Оттон нөҥүө күнүгэр Дубровическай поселение дьокутааттарын сэбиэтэ бэйэтин ОБС-тын көтүрэр мунньаҕы оҥорор. Мунньах түмүгүнэн Рязань оройуона муниципальнай уокурук буолар. Көстөрүн курдук, реформаны күөртээһин Москубаттан тахса турар. Араас финансовай-бырамыысыланнай бөлөхтөр тус интэриэстэрин сырсан, олохтоох салайыныыны садаҕалыы сатыыллар.
– Оттон Саха Өрөспүүбүлүкэтэ хайдах суолу тутуһара сөбүй?
– Дьон үксүгэр маннык киэбинэн толкуйдуур: эрэгийиэннэр бэйэлэрин географическай, эконэмиичэскэй уо.д.а. усулуобуйаларыгар сөп түбэһэр ОБС көрүҥнэрин талыахтара диэн. Хомойуох иһин, оннук буолбатах – үксүгэр сөптөөх көрүҥү талалларыгар эрэгийиэннэргэ кыах биэрбэттэр. Ити үөһэ ааттаабыт Чувашиябытыгар, Пермь уонна Рязань уобаластарыгар уо.д.а. субъектарга ОБС реформатын киллэрэллэригэр кимтэн да, тугу да ыйыта барбакка, дьүүллэһии тэрийбэккэ үөһэттэн соҥноон барбыттара. Биһиэхэ да оннук балаһыанньа үөскүөн сөп.
Саха сирин уопсастыбанньыктара нэһилиэк муниципальнай тэриллии ыстаатыһын сүтэрэрин утарабыт. Өскөтүн өрөспүүбүлүкэ икки таһымнаах ОБС көрүҥүн таллаҕына, нэһилиэктэрбит муниципальнай тэриллии быһыытынан салгыы үлэлии олорор кыахтаналлар.
– Улуус муниципальнай уокурук буоларын тоҕо утараҕын?
– Улуус муниципальнай уокурукка кубулуйда да, нэһилиэктэр олохтоох салайыныылара суох буолар. Салгыы быһаарарга, ханнык эрэ нэһилиэги ылан көрүөххэ. Ол нэһилиэкпит, чэ, Хомустаах диэн ааттаах буоллун. Эппиппит курдук, Хомустаах муниципальнай тэриллии буолан бүтэр, олохтоох дьаһалтата суох буолар. Саҥа сокуон быһыытынан Хомустааҕы салайарга улуус олохтоох дьаһалтатын территориальнай уоргана тэриллэр, ол уорганы дьаһайар салайааччы (руководитель) ананар. Кини хайдах ананара улуус устаабыгар суруллар. Хомустаахха нэһилиэк мунньаҕа тэриллибэт, Хомустаахха бүддьүөт диэн көрүллүбэт, дьокутаат диэн суох буолар. Итинник балаһыанньаҕа киирбит Хомустаах сайдар кэскилэ сабыллар. Көрөргүт курдук, бу – төннүү, кэхтии суола.
– “Нэһилиэк онто да суох кыра бүддьүөттээх, дьокутааттара тугу да быһаарбаттар, дьон көһө турар, онон олохтоох бэйэни салайыныыланан да өнүйбүтэ ханна баарый?” диэччилэр эмиэ бааллар...
– Европа норуоттара олохтоох салайыныыны хас эмэ үйэ устатыгар чочуйдулар. Биһиги, Арассыыйа олохтоохторо, ол иһигэр сахалар, үйэ чиэппэрэ эрэ кэрчик кэмҥэ булумахтанныбыт, онтубутун да сүгүн олордумаары гыннылар.
Саха сирин нэһилиэктэрэ эстибиттэрин-быстыбыттарын туһунан аҥардаастыы саба быраҕан саҥарыы букатын сыыһа. Төттөрүтүн, ити бэрт кылгас кэм иһигэр сүрдээх элбэх оҥоһуллубутун, ситиһиллибитин тоҕо өйдөөн көрбөппүтүй?
Санаан көрүҥ, 70 сыл устата өйбүтүн-санаабытын тулаһалаан турбут сэбиэскэй былаас, ол былааһы тутан олорбут хомуньуус баартыйа биирдэ мэлис гыммыттарын үрдүнэн, ыһыллан-тоҕуллан хаалбакка, нэһилиэктэргэ дьаһалталар тэриллэн, баһылыктар норуот мандаатын ылан, сүүрэн-көтөн, оскуола, дьыссаат, суол бөҕөтүн туттаран, кииннээн ититии, уу турбата киллэрэн, дьиҥэр, киһи өйүгэр баппат сүҥкэннээхэй үлэни оҥорбуттарын кыайан өйдөөн көрбөппүт, сыаналаабаппыт. Олохтоох бэйэни салайыныыны садаҕалаан баран, дьэ өйдүөхпүт, хайдахтаах баһылыктар үлэлээн-хамсаан ааспыттарын. Оннук баһылыктары норуот быыбара эрэ оҥорон таһаарар.
Хомустаах “территориальнай уорганын салайааччытынан анаммыт” киһи нэһилиэк туһугар төһө умса-төннө түһүөн, кыайыылаах-хотуулаах буолуон билбэтим.
– Урут, сэбиэскэй кэмҥэ, анаммыт сэбиэт бэрэссэдээтэллэрэ бэркэ салайан олорбуттара диэн, ону холобур аҕалаллар.
– Сэбиэскэй кэмҥэ улуус аайы райком диэн сүҥкэннээхэй тэрилтэлэр баар этилэр. Райком үлэһитин аппараата райсовет, билиҥҥи дьаһалта киэнин кытта араа-бараа буолуо. Райкомнары обкуом киинниир. Дьэ, бу тэрилтэ сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри идеология үлэтин уонна каадыры дьарык оҥостор. Оройуон киинигэр, нэһилиэктэргэ баар дьону барытын үөрэтэ, ырыта, сыымайдыы олороллор. Үрдүлэринэн чыычааҕы, алларанан күүдээҕи аһарбат тэрилтэ диэн ол баара! Кинилэр нэһилиэк Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэллэрин, сопхуос киинин уонна отделение бары каадырдарын барытын ааҕа-билэ, уста, аныы, үрдэтэ, намтата олороллор. Биллэн турар, оннук систиэмэ хас биирдии миэстэҕэ, оччотооҕу кэм ирдэбилинэн, саамай сөп түбэһэр дьону нэһилиэк бэрэссэдээтэлинэн булан олордор буоллаҕа дии. Ол дьон үлэлээминэ! Ити баараҕай систиэмэ билиҥҥи улуус баһылыгын тулалыыр кыракый хамаанданы кытта тэҥнэммэт даҕаны.
– Сорохтор “икки таһымнаах ОБС тыа сирин эстэ, онон икки таһымнаахтан аккаастанар наада, нэһилиэктэргэ ОБС-ны оннунан хаалларыахха, улууска судаарыстыбаннай былааһы киллэриэххэ” дииллэр.
– Н.Д. Кириллин “Ил” баартыйа бэрэссэдээтэлэ эрдэҕинэ, 1999–2000 сс. оруобуна бу мадьыалы туруорсубут докумуоннарбыт бааллар. Ол гынан баран, 2003 с. ОБС туһунан 131-с №-дээх Федеральнай сокуон тахсыбыта, онон ОБС дойду үрдүнэн икки таһымнаах мадьыалга көспүтэ. Ол түмүгэр оройуоннар судаарыстыбаннай былаастара симэлийдэхтэрэ дии.
Билигин Арассыыйа биир да эрэгийиэнигэр оройуоннааҕы судаарыстыбаннай былаас уоргана суох. Субъектарынан көрдөххө, олохтоох судаарыстыбаннай былаас элээмэтэ Свердловскай уобаласка баар. Ол курдук, былаас уорганнарын үлэлэрин сааһылыыр наадатыгар уобалаһы биэс салайар уокурукка үллэрбиттэр, уокурук аайы управляющай анаммыт. Хас биирдии управляющай уобалас бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ сололоох буолбут. Уобалас сокуонугар суруллубутунан, салайар уокурук административнай-территориальнай эдьинииссэ буолбатах, уокурукка судаарыстыбаннай былаас уоргана тэриллибэт диэн. 2017 с. “управленческай уокуруктар” диэни суох гыммыттар эрээри, уокуруктар дьаһалталара билигин да үлэлии олороллор. Уһун үйэтэ суох тэрилтэ быһыылаах. Мантан көрдөххө, бүгүҥҥү Арассыыйаҕа, улууска судаарыстыбаннай салайыы уорганын киллэрэр, түөрүйэ быһыытынан кыаллар да буоллаҕына, дьиҥ олоххо киириитэ олус уустук.
– Оччоҕо эн этииҥ туох диэн буоларый?
– Өскөтүн субъект ОБС-та биир дуу, икки дуу таһымнанарын бэйэтэ быһаарар бырааптаннаҕына да, дьыала онон түмүктэнэн хаабат. “Улуустары муниципальнай уокурук оҥортооҥ, нэһилиэктэргит ОБС-ларын суох оҥоруҥ” диэн өрөспүүбүлүкэ былааһын үөһэттэн ыгар күүстэр баар буолуохтарын сөп. “Бааллар да быһыылаах” дии саныыбын. Ол түбэлтэтигэр федеральнай былаас араас ырычаахтарын хамсатан, эрэгийиэн былааһын ыган-түүрэн, улуустары муниципальнай уокурук оҥорорго үлэлэтиэхтэрэ.
Оннук түөрэккэй, кутталлаах балаһыанньаҕа тиийбэт инниттэн хас биирдии нэһилиэк эрдэттэн турунан Ил Дархаҥҥа уонна Ил Түмэҥҥэ икки санааны чопчу тиэрдиэхтээх:– өрөспүүбүлүкэ салалтата икки таһымнаах олохтоох салайыныы мадьыалын талара наадатын;– нэһилиэк олохтоох салайыныыны чөл тутан хааларын туруорсарын.Маннык быһаарыныыны нэһилиэк мунньаҕынан ылыныахтаах.
Нина ГЕРАСИМОВА.
Сэҥээриилэр