Дойдубутугар “КлиКра” сокуона киириэҕиттэн олохтоох салайыныыга улахан реформа ыытыллар. Атын эрэгийиэннэргэ ити олус долгутуулаахтык, мөккүөрдээхтик олоххо киирэр эбит буоллаҕына, биһиэхэ ити чааһыгар салалтабыт сөптөөх быһаарыытынан оннунан хаалла, салгыы олорбуппут курдук дьаһанан, иннибит диэки хардыылыыбыт.
Оттон өрөспүүбүлүкэбит ити икки таһымнаах олохтоох салайыныыга киирэр суолун олохтоспут киһи – норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, М.К. Аммосов аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, үйэтин тухары бу систиэмэҕэ хорутуулаахтык үлэлээбит Семён Васильевич Кырбасов.
Биһиги ити улахан реформа олоххо киириитигэр улахан уопуттаах, бу боппуруоһу бэркэ билэр, быйыл 85-с хаарын санныгар сүкпүт Семён Васильевичтан санаатын истээри гыммыппыт. Бастаан утаа бэрт сэмэйдик “ээ, мин ол туох диэн этээри, киһиргэнэрбин, хайҕанарбын олох сөбүлээбэппин”, диэн батынаары гыммытын, күүспүтүнэн кэриэтэ кэпсэттэрдибит. Саха киһитэ бэрт сэмэй майгылааҕын туоһулуур Семён Васильевич бүгүн Саха сиригэр улуус, нэһилиэк олохтоох былааһын тэрийсиигэ киллэрбит үлэтин-хамнаһын туһунан кэпсээниттэн билиһиннэриим.
– Семён Васильевич, Саха сиригэр олохтоох салайыныыны киллэрии устуоруйатын сэгэтэн көрүөххэ. Ол инниттэн эн бу үлэҕэ хайдах сыстыбыккын эргитэн ылыахха.
– Үөрэхпин бүтэрэн баран, университекка, онтон Ирбэт тоҥ институтугар үлэлээбитим. 1982 с. институкка үлэлии сырыттахпына, горисполкомҥа ыҥыран ылбыттара. Онтон 1989 с. Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтигэр оройуоннары кытары үлэҕэ анаабыттара. 1990 сыллаахха, саҥа былаас олохтоноругар, Михаил Ефимович бэйэтин хамаандатын оҥорон олорор этэ, онно тоҕо эрэ миигин биир бастакынан киллэрбит этэ. Чопчу ханнык үлэҕэ ананыахтааҕым да биллибэт этэ. 1991 сыллаахха бастакы бэрэсидьиэммит быыбарданар, 1992 сыллаахха Михаил Ефимович миигин улуустары кытары үлэлэһэргэ сүрүннүүр управление начаалынньыгынан аныыр.
– Михаил Ефимовичтыын уон сыл бииргэ үлэлээбиккин. Төһө кытаанах салайааччы этэй?
– Киниэхэ улахан оскуоланы ааспытым. Олус ирдэбиллээх салайааччы этэ. Сорудаҕын хайаан да сүүс бырыһыан үчүгэйдик толорторон тэйэрэ.
– Өрөспүүбүлүкэ буолан, олохпут сүнньүн буларбытыгар салайыныы туохтан саҕаламмытай?
– ОБС көһүү ССРС уонна РСФСР “Об общих началах МСУ и местных хозяйств” (1990) уонна “О местной администрации в ЯАССР” (1991) сокуоннарыгар тирэҕирбитэ. Ити сокуоннарынан олохтоох дьаһалта баһылыктарын биэс сылга быыбардаан талыы көрүллүбүтэ. Ол эрээри СӨ Төрүт сокуонугар уларыйыылар киирэннэр, ити быыбардар буолбатахтара. Ити уларыйбыт Төрүт сокуоҥҥа олохтоох салайыныы бириинсиптэрэ бигэргэммиттэрэ.
1992 с. М.Е. Николаев ыйааҕынан, Саха сиригэр улуустар уонна өрөспүүбүлүкэ таһымнаах куораттар бастакы баһылыктарын анаабыттара. Инньэ гынан судаарыстыбаннай салайыы систиэмэтигэр баһылыктар институттара баар буолбута. 1991–1993 сс. ыһыллыы-тоҕуллуу кэмигэр, баһылыктар өрөспүүбүлүкэ сокуоннай былааһын тутан хаалбыттара, өрөспүүбүлүкэ экэнэмиичэскэй уонна уопсастыбаннай тутула бигэтийбитэ.
1994 сыллаахха “Саха сиригэр олохтоох салайыныы туһунан” сокуон ылыллыбыта, онно олоҕуран 1995 сыллаахха бастакы улуус баһылыгын, дьокутааттарын быыбардара буолбута.
1996 сыллаахха “Куорат, улуус дьаһалталарын туһунан” сокуон ылыллыбыта, онно олохтоох дьаһалта диэн тугун, хайдаҕын чопчулаабыттара. Итинник салайыы систиэмэтэ өрөспүүбүлүкэҕэ 2003 сылга диэри үлэлээбитэ.
– Каадыр боппуруоһа хаһан баҕарар сытыытык турар. Аан бастаан Михаил Ефимович улуус баһылыктарын бэйэтэ анаабыта, онтон, дьэ, быыбардыыр буолбуппут. Онно баҕалаах дэбигис көстүбүтэ дуо? Каадыры хайдах аттарбыккытый?
– Бастакы баһылыктары аныырга улахан уоппуттаах, бартыыйынай, салайар үлэҕэ миккиллибит, сопхуостары салайан олорбут сэбиэскэй кэм салайааччылара анаммыттара. Оттон аан бастаан баһылыктары талыыга норуокка биллэр-көстөр, улахан уопуттаах салайааччылар кандидатураларын нэһилиэнньэ, улуустар бэйэлэрэ таһаарбыттара. Каадыр тиийбэтэ диэн соччо суоҕа, бары даҕаны өрө көтөҕүллэн, төрөөбүт улуустарын сайдыытыгар үлэлэһиэн баҕалаах дьон элбэҕэ. Билигин бастакы баһылыктарбыт үлэлэрин-хамнастарын устуоруйаҕа умнуллубат гына хатаатыбыт, кинилэр үтүөлэрин-өҥөлөрүн үрдүктүк сыаналыыбыт.
– Муниципальнай реформа хайдах барбытай?
– Саха сиригэр саҥа былаас систиэмэтигэр көһүүбүт олохтоохтук 2002 сылтан киирбитэ. Ити сыл олунньу 23 күнүгэр СӨ Бэрэсидьиэнин иһинэн оччотооҕу вице-бэрэсидьиэн А.К. Акимов салалталаах олохтоох салайыныы Сэбиэтин бастакы мунньаҕа буолбута. Онно буолаары турар муниципальнай реформаны дьүүллэспиппит уонна өрөспүүбүлүкэҕэ ОБС көһүү кэнсиэпсийэтин барылын көрбүппүт. Нуорма-быраап аактара, ОБС үбү-харчыны көрүү, кинилэр административнай-территориальнай таһымнара уонна каадыры бэлэмнээһин курдук тыын суолталаах боппуруостары көрбүппүт.
Онтон 2002 сыл балаҕан ыйын 29 күнүгэр ОБС киллэрэр туһунан нэһилиэнньэ референдума буолбута. Онно 80-ча бырыһыан Саха сирин олохтооҕо “ОБС киирэбит” диэн бигэтик куоластаабыттара. Ити референдум бэрт үрдүк таһымҥа барбыта.
Ити сыл ахсынньы 29 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ быыбардааччылара аан бастаан Ил Түмэн дьокутааттарын, баһылыктары уонна олохтоох дьокутааттары талбыттара, дьэ, онтон ыла олохтоох салайыныыга толору киирбиппит.
– Эттэххэ эрэ дөбөҥ. Дьиҥэ, наһаа улахан, сөҕүмэр үлэ бардаҕа дии. Ис-иһигэр киирдэххэ, уустуга да ханна барыай...
– Биллэн турар, саҥа саҕалааһын хаһан баҕарар уустук буолар. Мин, омуна суох эттэххэ, Саха сирин бары муннугар сылдьыбытым. Норуокка быһааран биэрии, өйдөтүү, миэстэтигэр кыһалҕаны үөрэтии... Мөккүөр да ханна барыай, баар бөҕө буоллаҕа. Ол эрээри биһиги, балаһыанньаттан тахсарга орто сүнньүн булан, чэпчэкитик туораабыппыт. Уопсайа олохтоох салайыныы туһунан өрөспүүбүлүкэ 15 сокуонун барыла оҥоһуллубута, мэтэдьиичэскэй сэбиэт тэриллибитэ. Ил Түмэни кытары ыкса сүбэлэһэн, көмөлөсүһэн наһаа үчүгэйдик үлэлээбиппит.
2003 сыллаахха аан бастаан олохтоммут муниципальнай тэриллиилэр улахан тургутууну ааспыттара: муниципальнай тэриллиилэр сокуонунан үптээх-харчылаах, бас билэр баайдаах-дуоллаах буолуулара, бүддьүөттэр икки ардыларынааҕы сыһыан олохтонуута, туһааннаах министиэристибэлэр уонна муниципальнай тэриллиилэр үлэлэрэ уонна боломуочуйалара чуолкайдаммыта. Судаарыстыбаннай бас билиини муниципальнай бас билиигэ биэрии тиһэх түһүмэҕэ ыытыллыбыта. Саха сиригэр 446 муниципальнай тэриллии баар буолбута.
2004 сыллаахха олохтоох салайыныы сайдыытын кэнсиэпсийэтэ бигэргэммитэ. Сокуонунан муниципальнай тэриллиилэр кыраныыссалара бигэргэммитэ уонна кинилэр ыстаатыстара быһаарыллыбыта – муниципальнай оройуон, куорат уонна тыа сирин поселениелара. Кинилэр экэнэмиичэскэй тирэхтэрэ оҥоһуллубута.
– Кыраныыссаны быһыыга мөккүөр баара дуу?
– Саха сирин административнай-территориальнай кыраныыссатын улаханнык уларыппакка, оннунан хаалларарга быһаарыммыппыт. Биллэн турар, сорох улууска, нэһилиэккэ кыра өйдөспөт түгэннэр бааллара, сир боппуруоһа оччоттон баччаҕа диэри кими баҕарар долгутар буоллаҕа. Ол эрээри барыта эйэ дэмнээхтик, айдаана суох быһаарыллыбыта.
– Федеральнай киини кытары ыкса үлэлэстэххит.
– Элбэхтэ кэлии-барыы, алтыһыы буолбута. Бастаан утаа биһигини “тоҕо баччааҥҥа диэри дьаһаммакка олороҕут?” диэн сирэй-харах анньар курдук этилэр. Бу уустук боппуруос ымпыгар-чымпыгар тиийэ үөрэтиллэн, ыксала суох ылыллыахтааҕын быһааран биэрэр этибит. 2004 сыл ыам ыйыгар РФ Бэрэсидьиэнин Уһук Илиҥҥэ боломуочуйалааҕа Константин Пуликовскай дойду баһылыгар Уһук Илин уокурук судаарыстыбаннай былаастарын уорганнара “РФ олохтоох салайыныыны тэрийии уопсай бириинсиптэрин туһунан” сокуону олоххо киллэриилэрин отчуоттаабыта. Онно Пуликовскай муниципальнай реформаны ыытыыга Саха сирин уопутун киэҥник тарҕатар туһунан эппитэ.
– Онтон икки таһымнаах олохтоох салайыныыга киирдэхпит.
– 2005 сыллаахха өрөспүүбүлүкэҕэ икки таһымнаах ОБС көһүү бэрт үчүгэйдик ыытыллан, бигэтик олоххо киирбитэ. Хас биирдии нэһилиэккэ, куоракка быыбар ыытыллыбыта. Ити саҥа тэриллибит поселениелар устааптара судаарыстыбаннай бэлиэтээһини ааспыттара. Ити сыл Саха сирин муниципальнай тэриллиилэрин Сэбиэтин тэрийиигэ үлэ барбыта уонна муниципалитеттар бэрэстэбиитэллэрэ кыттыылаах бастакы сийиэһи ыытар туһунан быһаарбыппыт.
2006 сыллаахха, кулун тутарга, ити бастакы сийиэспит ситиһиилээхтик ыытыллыбыта. Онно 579 дэлэгээт мустан муниципальнай реформа стратегиятын уонна салгыы хайдах салаллыахтааҕын дьүүллэспиппит, кыһалҕалары анаалыстаабыппыт, салгыы сайдар саҕахтарбытын быһаарбыппыт.
– Билигин олохтоох салайыныыга саҥа уларыйыы киирдэ. Итиннэ эн санааҥ?
– Саха сирэ олоҕурбут систиэмэни ыспакка, салалтабыт сөптөөх быһаарыытынан икки таһымнааҕы оннунан хаалларбыппыт саамай сөптөөх. Билигин Дьокуускай мээрин быһаччы быыбардыыр буолбакка, үөһэттэн куораты салайар менеджер ананарын курдук номнуо быһаардылар. Оттон улуус баһылыктарын быыбарын оннунан хаалларар сөп. Норуот итэҕэлин ылбыт баһылык ордук эппиэтинэстээхтик үлэлиэҕэ, быыбардааччыларыгар быдан чугас буолуоҕа.
Дмитрий ИВАНОВ сэһэргэстэ.