Публичнай истии – түмүктээх буолуо дуо?

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонугар киирэр уларытыылар барылларын “дьону-сэргэни кытта дьүүллэһэбит, дьон санаатын истэбит” диэн, ааспыт нэдиэлэҕэ Ил Түмэн дьиэтигэр аһаҕас (публичнай) истии буолан ааста. Бу – кэнники кэмҥэ биир улахан уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй сабыытыйа.

Дьон-сэргэ: “Алтаай Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонугар уларытыылары баһылыктара А.Турчак Эл Курултай мунньаҕар көннөрү боппуруос быһыытынан киллэрэн баран, түргэн баҕайытык уларытан кэбиспитин курдук буолбата. Биһиги былааспыт кэм дьон санаатын истэр эбит”, – диэн эгди буолбута. Уопсастыбаннай түмсүүлэр, биирдиилээн уопсастыбанньыктар, көхтөөх актыбыыстар, ыччаттар “биһиги этиибитин учуоттуохтара” диэн эрэх-туран сананан, төһө да кылгас кэм хаалбытын иһин, Ил Дархан киллэрбит барылын дьүүллэһэн, тустаах этиилэрин бэлэмнээн барбыттара.

Саха сирин олохтоохторо сытыы боппуруостары дьүүллэһиигэ төһө кыалларынан көхтөөхтүк кытталларын уруккуттан да билэбит. Онон ханна эрэ “Публичнай истиигэ киһи аҕыйах, дьон кэлбэтэх” диэн суруйбуттара да – оннук буолбатах. Үөһээ улахан саала – толору киһи, аллараа саала эмиэ толору, бэл, “көрүдүөргэ кытта олорбуттара” дииллэр. Салалтаҕа чугас, “бэйэ дьоно” дэнэр урукку-хойукку салайааччылар, бас-көс, үрдүк дуоһунастаах дьон эмиэ бааллара. Үс чаас иһигэр 31 киһи тыл эппитэ. Тыл этиитигэр 3-түү мүнүүтэ бэриллибит буолан, уһаары гыннахтарына, регламены саната олорбуттара. Тыл этиитигэр тииспэтэхтэри “этиигитин суругунан киллэриҥ” диэн буолбута. Тыл этээччилэр эмиэ этиилэрин бары суругунан биэрэн испиттэрэ.

“Мунньаҕы Ил Түмэн вице-спикерэ Афанасий Владимиров ыытар” диэни истэн, сорох дьон “оо, ыарырҕатара буолуо” дэспиттэрэ да... Владимиров мунньаҕы кимнээҕэр холкутук иилээн-саҕалаан ыытта, өрө барааччылары уоскутан, үүннээн-тэһииннээн, кэмэнтээрийдээн. Биллэн турар, саалаҕа “кинитээҕэр үрдүк ыстаатыстаах салалта, холобур, спикер А.И. Еремеев, тоҕо бэйэтэ ыыппатый, Ил Дархан тоҕо кэлбэтэ?!” диэн курдук кыйахаммыт тыл-өс эмиэ баара. Чэ, ону ким хайдах өйдүүрэ – бэйэтин дьыалата. Оттон уустук уонна эппиэттээх сорудаҕы вице-спикер А.С. Владимиров толордо.

Истии “кэмитиэт киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕа тоҕо публичнай истии форматтаах буоларый?” диэн токкоолоһууттан саҕаланна. “Бу адьас атын-атын тутуллаах-көрүҥнээх мунньахтар, тус-туспа буолуохтаахтар этэ”, – диэн дьокутаат В.Поскачин, “Сомоҕо” чилиэннэрэ, о.д.а. эттилэр. Онуоха Владимиров парламент регламеныгар маннык форматтаах мунньаҕы ыытыы сурулла сылдьарын, туох да сокуону кэһии суоҕун, Төрүт сокуон боппуруостарын дьүүллэһии маннык быһыылаахтык барарын быһаарда.

Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы О.В. Балабкина бырайыагы киллэрэр сүрүн дакылаатчыт оруолун сүктэ. Ольга Валерьевна, этэргэ дылы, оннооҕор буолуох уустук, дьону аймыыр тиэмэлээх тэрээһиннэри ыытан кэлбит киһи, ол аайы ымыр да гыммат. Онон, салалтабыт олус ыарахан сорудахха саамай хорсун “эр бэрдин” – дьахтары – анньан биэрбит курдук өйдөннө.

О.В. Балабкина Төрүт сокуоҥҥа киирэр уларытыылар уонна эбиилэр барыллара Конституционнай сэбиэккэ дьүүллэһиллибитин, “сокуону утарбат” дэммитин, барылы кытта Сэбиэт мунньаҕар Ил Түмэҥҥэ эрэ буолбакка, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр баар баартыйалар бэрэстэбиитэллэрэ бары сөбүлэспиттэрин эттэ. Кини киириэхтээх уларыйыылары, эбиилэри пууннарынан саас-сааһынан билиһиннэрдэ. Холобур, СӨ Төрүт сокуонун алта: 22-с, 72-с, 76-с, 97-с, 100-с уонна 101-с ыстатыйаларыгар уларытыылары киллэрии туһунан этиллэрин... 97-с, 100-с уонна 101-с сокуоннарга уларытыылар РФ-га олохтоох салайыныы публичнай былаас систиэмэтигэр киирэрин туһунан сокуон ылыллыбытынан киирэллэрин... Сокуоннар барылларыгар туох даҕаны сокуону кэһии суоҕун, барыта “сөп түбэһиннэрии” чэрчитинэн барарын кэпсээтэ.

Саҥа өрөспүүбүлүкэни тэрийсибит, 1992 сыллааҕы Төрүт сокуон олугун уурсубут аҕа көлүөнэ бэрэстэбиитэлэ, билим-консултаассыйа Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, ХИФУ бэрэпиэссэрэ, юриспруденция дуоктара Дмитрий Николаевич Миронов тыл эттэ. Кини СӨ Төрүт сокуона 33 сыл үлэлээн кэлбитин, 2030 сылга тэриллибитэ 38 сылын туоларын, ол эбэтэр, РСФСР 1940 с. бигэргэппит уонна 1978 с. диэри үлэлээбит Төрүт сокуонун кытта тэҥ саастанарын эттэ. Баар сокуоннарга, судаарыстыбаннай былаас уорганнарыгар, ону сэргэ СӨ Төрүт сокуонугар биһиги сыһыаммыт устуоруйа ирдэбилинэн уларыйан иһиэхтээҕин санатта. Төрүт сокуоммут 1992 с. бигэргэнэн, оччотооҕу Арассыыйа субъектара федеральнай киини кытта сыһыаннаһыыларыгар олоҕуран оҥоһуллубутун ыйда. Ол Федеративнай сөбүлэһиинэн бигэргэммитин эттэ. Миронов: “Мин быраактыка өттүнэн буолбакка, билим эрэ өттүн таарыйыам”, – диэн, национальнай өрөспүүбүлүкэлэр конституция-быраап өттүнэн ыстаатыстарыгар тохтоото. Дмитрий Николаевич РФ Публичнай былаас ситимин туһунан 414-с ФС II ыстатыйатыгар болҕомто уурар наадатын эттэ, “конституция-быраап субъектноһа баар буолуохтаах” диэтэ. Баайы атыылааһыҥҥа атын уопут туһунан туох да литэрэтиирэ суоҕун санатта. 22-с ыстатыйаҕа сыһыаннаан, бу бырайыак РФ Төрүт сокуонун 71-с ыстатыйатын 3 пуунунан сибээстээн ылылларын эттэ. Барытын “үчүгэй, сөптөөх” диэбэтэ, омсолоох түгэн эмиэ баар буолуон сөбүн курдук эттэ. Олохтоох салайыныыга судаарыстыба хонтуруоллаабат ыстатыйалара баалларын аҕынна.

Мустубут дьон, арааһа, юриспруденция уустук түөрүйэтин ситэ өйдөөмүнэ уонна “аһара уһаата” диэн, бэрэпиэссэри быһа үөгүлээн тохтоттулар. Онон кырдьаҕас юрист түмүк санаата иһиллибэккэ хаалла.

Саалаттан бэтэрээн Данил Киприянов О.В. Балабкинаттан Комдрагмекка төһө сыаналаах алмаас сырьета баарын ыйытта. Мунньаҕы ыытааччы “бүгүҥҥү истиигэ ол сыһыана суох” диэн кэбистэ. Онуоха мустубут дьон: ”Хайдах сыһыана суох буолуой?! Биһиги Ил Дархаҥҥа ол пуонданы дьаһайар быраабы биэрээри олоробут!” – диэн суугунаһа түстүлэр. О.Балабкина онуоха: “Манна үп миниистирэ И.Алексеев, Ил Түмэн бүддьүөккэ кэмитиэтиттэн Ю.М. Николаев бааллар, кинилэр хоруйдаатахтарына, сорох боппуруос уһуллуоҕа. Өрөспүүбүлүкэбитигэр туох даҕаны кистэлэҥ суох”, – диэбитигэр саалаҕа күлсүү буолла. Дьон туохха барытыгар итинник “реакциялыы” олордо.

Дьокутаат Ю.М. Николаев: “72-с ыстатыйаҕа Ил Дархан боломуочуйатыгар тохтоотоххо, итиннэ 14-с пуунунан кини “күндү металлар, күндү таастар халбаҥнаабат хараллыытын хааччыйара” этиллэр. Биһиэхэ хранилище буолбакка, пуонда баар, онон ити ыстатыйа уларыйыахтаах. Ол Арассыыйа уонна оннук ааттаах өрөспүүбүлүкэ сокуонугар олоҕурар”, – диэбитин да иһин, дьон суугунаһа олордулар.

СӨ үбүн миниистирэ Иван Алексеев: “Боломуочуйа барыта РФ Төрүт сокуонун ыстатыйатыгар сөп түбэһиннэрэн ыытыллар. Онон итиннэ туох даҕаны боппуруос суох”, – диэтэ. “Пуондаҕа төһө сыаналаах баай харалла сытара чуолкайа биллэр эрээри, РФ Бэрэсидьиэнин ыйааҕынан ыстатыйаҕа олоҕуран, Госпуонда сыанатын арыйар бобуллар. Ол – конфиденциальнай иноформация”, – диэтэ. Дьон күлсэн тоҕо бардылар: “Төһө сыаналаах баайдаахпытын билбэт эрээри, ону соҕотох киһиэхэ дьаһайтара биэрэбит дуо?” – дэһии буолла. Миниистир “О драгоценных камнях” сокуонунан күндү баайбыт хайдах баҕарар атыыланара, бэриллэрэ (отчуждение) бобулларын этэ сатаата.

Сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ В.М. Прокопьев Төрүт сокуон пууннара тоҕо уларыйалларын “уу тэстибэт” гына быһаарда. “100-с ыстатыйаҕа этиллэринэн, биһиги муниципалитеттарга төһөлүү эмэ боломуочуйа биэриэхпитин сөп. Ону барытын Төрүт сокуоҥҥа киллэрэ сатыыр наадата суох, ол курдук элбэх” диэн буолла.

Аһаҕас истиигэ социология дуоктара, бэрэпиэссэр, өрөспүүбүлүкэ биир дьоһун киһитэ У.А. Винокурова: “Мин урукку Төрүт сокуон 22-с ыстатыйатыгар үлэлэспитим, ол эрэ туһунан этиэм”, – диэтэ. “Биһиги Төрүт сокуоммут Арассыыйа киэниттэн 9 ый урутаан ылыллыбыта. Ол ыстатыйабыт сүрүн бириинсибэ “үөрэх – өҥө буолбатах, бу киһи туһугар кыһамньы (благо)” диэн. Онно “киһиэхэ барытыгар үөрэнэр быраап мэктиэлэнэр, үөрэх бары кэрдииһэ босхо буолар, онтон киһи салгыы куонкуруһунан үөрэнэр” диэн сүрүн олук ууруллубута. Конституция – быһаччы дьайар Төрүт сокуон. Кэмэнтээрийдээх буолуохтаах. Холобур, “внеурочнай” үөрэх “эбии үөрэхтээһин” диэн буолбута. Бу бырайыакка ол букатын даҕаны киллэриллибэтэх...” – диэтэ. Онон Төрүт сокуоммутугар үөрэхтээһин бары мэктиэтэ (гарантия) хааларын туруоруста.

“Бастакы Бэрэсидьиэммит М.Е. Николаев элбэх этиитэ РФ уопсай сокуоннарыгар киирбитэ. Онон Ил Түмэн Арассыыйа Төрүт сокуонун 43-с ыстатыйатыгар уларытыылары туруорсарыгар этии киллэрэбин”, – диэтэ.

“Политизация”, майдаан, арҕаа дойдулар

Мунньахха кыттыбыт Ытык Сүбэ бэрэссэдээтэлэ Вильям Иванов киирбит ыстатыйаларга туох да кэһии суоҕун, ким эрэ юридическай боппуруоһу “политизациялыы” сатыырын эттэ. “Украина майдаана биһигини сөп гыммыта, онон итинник гынар табыллыбат”, – диэбитин мунньах кыттыылаахтара адьас сөбүлээбэтилэр.

Арассыыйа Дьоруойа Колесов маннык үлэ Арассыыйаҕа барытыгар бара турарын эттэ. “Онно туох эрэ үктэтиини көрдүүр уонна аймалҕан буолан эрэрин курдук оҥоро сатыыр сатаммат. Ити – биһиги норуоппутун хайытар. Биһиги өстөөхтөрбүтүгэр ол – эгэ эрэ бэрт. АБДЬ 4-с сылын бара турар. Ол – биһиги отут сылы быһа арҕаа дойдуларга бас бэринэ олорбуппут түмүгэ. Биһиги бүгүн мындырбытын, дьулуурбутун көрдөрөн, Ил Дархаммыт, Бэрэсидьиэммит тула түмсүөхтээхпит. Онон уопсастыбаны хайытымаҥ!” – диэбитигэр саалаҕа айдаара түстүлэр. “Ким даҕаны арҕааларга бэрт буолбатаҕа!” – дэһии буолла.

Диэх да курдук, бу мунньахха кэлэн олорор боростуой “уйбааннар-маарыйалар” “арҕааларга бэрт буолан” тугу гынаахтаабыттара эбитэ буолла? Олигархатка, дойдубут харчытын арҕаа күрэтэр салайааччыларга ити арыый ордук сыһыаннаах буолуон сөп этэ.

Баартыйалар утараллар

Парламеҥҥа баар баартыйалартан эттилэр. “Сиэрдээхтэртэн” С.Филиппов: “Биир өттүнэн, харчы тиийбэт түгэнигэр, туох эрэ экэнэмиичэскэй хамсаныы оҥоһуллуохтааҕа буолуо. Оттон биһиги фракциябыт “Ил Түмэнтэн көҥүлэ суох манныгы киллэримиэххэ” диэн эбэн биэриэххэ диир. Аны улуустар, нэһилиэктэр баһылыктарын кытта кэпсэттэххэ, ырыттахха, боломуочуйаларга уларытыы киирэрэ саамай сөп. Үптээх-харчылаах буоллахха – боломуочуйа бэриллэр, суох буоллаҕына – суох. Олох сайдан истэҕин аайы итинник уларыйыы киирэн иһиэхтээх. Оттон быыбар туһунан... Дэмэкирээтийэ баар буолуохтаах. Биһиги улууспут нэһилиэктэртэн турар, өрөспүүбүлүкэ – улуустартан. Онон быыбар баар буолуохтаах. Быыбар дьону-сэргэни, норуоту көҕүлүүр. Эдэр ыччат да быыбарга туруорунуон баҕарар. Билиҥҥи баһылыктар – саамай дьиҥнээх ботуруйуоттар, кып-кыра хамнаска, бобуу-хааччах бөҕө ортотугар олорон, үлэ бөҕөнү үлэлииллэр. Онон “Сиэрдээх Арассыыйа” улууска, нэһилиэккэ быыбар хааларын туруорсар. Быыбардааччыларым – Үөһээ Бүлүүгэ, Горнайга ону туруорсаллар”, – диэтэ.

Ньургуйаана Заморщикова, “Саҥа дьон” баартыйа фракциятын салайааччыта: “Төрүт сокуоҥҥа үөрэх туһунан ыстатыйа пууна федеральнай нуорманы утарбат, уонунан сылларга оҕолорбут туһугар үлэлээн кэлбит пууннары уларытарга туох кыһалҕа баарый?” – диэтэ. – Биһиги көмүспүт, алмааспыт дьылҕата Ил Түмэнтэн көҥүлэ суох быһаарылларын тохтотуохха. Бу – ураты баай, ол туохха туттулларын уонна атыыланарын туһунан араас хабааннаах быһаарыыны Ил Түмэн дьокутааттара – норуот бэрэстэбиитэллэрэ – көҥүллээбиттэрин эрэ кэннэ ылыллыахтаах.

97-с ыстатыйа – ОБС сүрэҕэ. ОБС быыбарынан талыллар. Ону суох гыныы ОБС сүрүн бириинсиптэрин кэһэр, утарар уонна муниципальнай былааска судаарыстыбаннай былаас орооһор суолун арыйар. Бу – олохтоох дьон бырааптарын, көҥүллэрин Төрүт сокуонтан суох гыныы.

Бастакы Бэрэсидьиэммит М.Е. Николаев Төрүт сокуоммутугар саха норуотун дууһатын укпута, көннөрү кураанах сокуон тиһигэр кубулуппакка, дьиҥнээх, чахчылаах дуогабар быһыытынан оҥорбута. Самныбат саргытынан, инники дьылҕатын бэйэтэ быһаарарын туһугар турууласпыта. Дойдубут үүннүн, сайыннын диэн баҕа санаатын сүрүн сокуоҥҥа тиспитэ. Бу – Төрүт сокуон кэлэр көлүөнэҕэ хаалан, Сахабыт сирин уратытын көмүскүүр-харыстыыр ытык киһибит сүрүн кэриэһэ. Ытыктабыллаах кэллиэгэлэр, көтүмэх быһаарыыга бэрт буолбакка, саха дьонун быраабын харыстыаҕыҥ!” – диэтэ.

Гаврил Парахин, ЛДПР салайааччыта, Ил Түмэн дьокутаата, харчыта суох ханнык даҕаны боломуочуйа суоҕун санатта.

Ил Түмэн биир саастаах, ытык дьокутаата, КПРФ мэлдьи былааһы утарар тыллаах-өстөөх бэрэстэбиитэлэ Иннокентий Романов уоттаах-төлөннөөх тылы эттэ:

– Үөрэх нуормата уларыйыа суохтаах, уларытыыны киллэрии биһиги ыччаппытын хапытаалга, сир баайын хостуур бөдөҥ хампаанньаларга үөрэҕэ суох, хара үлэһит илии быһыытынан умса анньарга тиэрдиэҕэ. Иккиһинэн, Ил Дархан э.т. уонна Ил Дархан боломуочуйаларын туһунан ыстатыйаларга көннөрүүлэр федеральнай киин диктатуратын күүһүрдэллэр, федерализм тобохторун суох гыналлар, өрөспүүбүлүкэни уобалас таһымыгар түһэрэллэр. “Москубаттан анаммыт баһылык биһиги бырабыыталыстыбабытын үүрэр кыахтаныа, оттон талбыт баһылыкпыт киин былаас баҕатын тиэрдээччи эрэ таһымнаныа, ол – норуот бэйэтин салайынар быраабын кэһии!”– диэтэ.

“Бу көннөрүүлэр барыллара Саха сирин олохтоохторун интэриэһин көрбөттөр, 5-с холуонна өрөспүүбүлүкэни сырьё базатыгар кубулутарыгар, социальнай мэктиэ сууралларыгар анаан оҥоһуллар. Биһиги Ил Түмэн дьокутааттарын көннөрүүлэри утарарга ыҥырабыт!” – диэтэ.

Ол эрээри, кини бэйэтэ Конституционнай сэбиэккэ баарын, онно бу барылы баартыйалар бэрэстэбиитэллэрэ 100 % куоластаан өйөөбүттэрин эттэ. Быһата, И.И. Романов ол мунньахха бастаан утары эппэккэ өйөөн баран, билигин аһаҕас мунньахха кэлэн утарара ситэ өйдөммөккө хаалла. Дьикти позиция...

Биллэр бэлиитик, уопсастыбанньык Михаил Санников бу көннөрүүлэри тохтоторго эттэ. Холобур, 22-с ыстатыйа 2-с пуунугар, “гражданин” диэн тыл оннугар “каждый” диэн тыл киирбитэ “миграннарга ааны арыйыы” буоларын эттэ. Бэҕэһээ кэлбит мигрант бүгүн биһиэхэ үрдүк үөрэх кыһатыгар киирэр кыахтанарын, күндү металл, таас туһунан өрөспүүбүлүкэҕэ биир бэрдэ суох уопут баарын санатта: САПИ пуондата, уонча сылы быһа үлэлээбитин тухары биирдэ даҕаны чопчу күндү металларга, күндү тааска отчуоттаабатах. Санников “АЛРОСА-ттан ыйытыахха наада, сылларынан наардаан, бу пуондаҕа төһө алмаас киирбитин”, – диэтэ. Пуондаҕа билигин төһө саппаас баара билиллиэхтээҕин, ону биир киһи Ил Түмэнэ суох быһаарар кыахтанара хоруупсуйа аанын арыйарын эттэ.

Ил Түмэн дьокутаата В.С Поскачин: “Норуот – былаас төрдө. Оттон бу уларытыылар норуот туһугар буолбакка, үөһэттэн салайарга табыгастаах эрэ буоларын ситиһэргэ туһуланаллар. Олохтоох салайыныыны нэһилиэк таһымыгар хаалларан баран, судаарыстыбаннай былааһы улуус таһымыгар хаалларыахха. Оччоҕо туох да кыһалҕа суох буолуоҕа. Этэр аргуменнаргыт туох да оруола суох буолаллар, быыбары суох гына сатыыр төрүөт суох буолар. Төттөрүтүн, биһиги быыбары хааллара, сайыннара сатыахпытын наада”, – диэтэ.

Иван Шамаев, уопсастыбанньык, Саха кэнгириэһин аатыттан бырайыак хас биирдии пуунугар чуолкай ырытыылаах этиилэри киллэрдэ. Бу этиилэри кылгас кэм иһигэр, утуйар ууларын даҕаны умнан туран, юрист да, сокуонньут-дьокутаат да буолбатах дьон бэйэлэрэ бэлэмнээбиттэр. Холобур, орто оскуолаҕа оҕо босхо үөрэниэхтээх, ол кыаллар кыахтаах. “Ил Дархан уопсастыбаннай тэриллиилэри кытта сыһыана быстыан сөбүн курдук суруллубут, ону ылан кэбиһиэххэ” диэтэ. 56-с ыстатыйаҕа Ил Түмэн болумуочуйатын кэҥэтэн, “Госпуонданы хонтуруоллуур” диэни киллэрэн биэриэххэ дииллэрин эттэ.

Яков Сивцев, уопсастыбанньык: “Дьиҥинэн, атын эрэгийиэннэргэ холобур буолуохтаах этибит, ону тоҕо төттөрү түһэ сатыыбытый? Ити барытыгар охсуоҕа, холобур, оскуолаларга... 72-с ыстатыйаҕа: уопсастыбаннай тэрилтэлэр публичнай былааска киирбэттэринэн сибээстээн, Ил Дархан кинилэри кытта аахсыбат балаһыанньата киирэрин утарабын. Публичнай эрэ буолбакка, уопсастыбаннай тэрилтэлэр эмиэ хаалыахтаахтар. 74-с ыстатыйаҕа, юрист буолбатахпын эрээри, ханна даҕаны “баһылык ону быһаарыахтаах” диэн суруллубатах. Итини сотон кэбиһиэххэ. Сокуоҥҥа баар буоллаҕына, оннук үлэлээтин, оттон Төрүт сокуоҥҥа киирэрэ сыыһа. 76-с ыстатыйаҕа “роспуск” диэн баар, онно эмиэ 414-с ыстатыйаҕа олоҕураллар. Тоҕо хайаан да оннук гыныахтаахпытый? Эбиитин Ил Дархан э.т. итинник гынара олох сыыһа. Талбыттарынан айбардыылларыгар көҥүл биэрэбит дуо?” – диэтэ.

Горн Платонов диэн Сунтаар Кириэстээҕиттэн үлэ бэтэрээнэ быыбарга туһаайан бэрт интэриэһинэйи эттэ: “Саха сирэ олохпут таһымынан дойдуга 72-с миэстэҕэ сылдьабыт. Ол биир төрүөтэ – нэһилиэк баһылыктара таһымнара суох. Уулуссаҕа хаама сылдьар, ким элбэх билсиилээх-көрсүүлээх, уруулаах-аймахтаах, кырасыабайдык саҥарар дьон быыбарга турунан, нэһилиэк баһылыга буолан, салайан кэллилэр. Профессионал салайааччылар нэһилиэктэргэ суох буолан, олохпут-дьаһахпыт манныкка кэллэ. Ол өссө дириҥиир чинчилээх. Онон нэһилиэк таһымыгар хамыыһыйа тэриллэн үлэлиирэ сөп дии саныыбын. Дьокутааттар да таллыннар. Улуус баһылыгын этиитинэн, салайааччынан профессионалы таллыннар. Салайааччы оруола оччоҕо үрдүөҕэ”.

Егор Борисов, сенатор: “Арассыыйа субъектарыттан биһиги эрэ Гохраннаахпыт. Биһиэхэ онно туох харалла сытар испииһэгэ баар. Ол – сокуоҥҥа олоҕуран оҥоһуллубута. Ол эрээри, Ил Дархан билигин оннук дьаһайар кыахтаннаҕына да, харчы судаарыстыба хааһынатыгар “хааппылатыгар тиийэ” киириэҕэ. Урут, Комдрагмет эрдэҕинэ, субъект салайааччыта бэйэтэ дьаһайарын саҕана оннук этэ. Билигин – оннук буолбатах. Атыылыыр буоллахтарына, харчы син биир судаарыстыбаннай бүддьүөккэ киирэр”, – диэтэ. Онуоха саалаттан ол испииһэктээх докумуоннар ханналарын ыйыттылар. “Докумуон Үп министиэристибэтигэр баар. Итэҕэйбэт буоллаххытына, бэрэбиэркэлээҥ”, – диэн буолла.

Уопсастыбанньык Сардаана Сыромятникова:

– Мин кыра оҕолоох ийэбин. Оҕолорум кэскиллэрин туһугар кэлэн турабын. Ийэлэр тус санааларын этэллэрэ хайаан да наада. Күнтэн күн туох буоларыттан, ийэлэр олус долгуйабыт. Ханнык даҕаны уларыйыы буоллун – ол биһигини хаарыйар. Онон маннык уустук кэмҥэ бу курдук ыксалынан Төрүт сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэртэн туттунан эриэҕиҥ, – диэтэ.

Денис Ноговицын, АйТи- эйгэтигэр үлэлиир ыччат:

– Мин IT уонна инновация эйгэтигэр үлэлиибин. Хаачыстыбалаах босхо үөрэх – биһиги өрөспүүбүлүкэбит уонна норуоппут инники кэскилэ. Бүгүн, ИИ эйгэтигэр саҥа технологиялар балысханнык сайдар кэмнэригэр, “үөрэх бары кэрдииһин хааччыйыы, чуолаан 10–11-с кылаастары хаалларыы булгуччулаах!” диибит. Сүрүн орто үөрэххэ эрэ мэктиэни хаалларыы – ыччат толору үөрэҕи ыларыгар кутталы үөскэтэр. Арҕаа дойдулары кытта күрэстэһэргэ, биһиги үөрэхтээх, үрдүк таһымнаах буолуохтаахпыт. Онон Саха өрөспүүбүлүкэтин бары гражданнарыгар үөрэх бары таһыма босхо буолуохтаах, – диэн тыл эттэ.

Сэмэн Оготоев, уопсастыбанньык:

– Быыбар туһунан 97-с ыстатыйа сокуон ханнык да нуорматын кэспэт, утарбат. Онон бу ыстатыйаны тыыппаккытыгар ыҥырабын. “Ботуруйуоттуу быһыы” диэн тугуй? Бу – Ийэ дойдуну уонна Төрүт сокуону салалтаттан көмүскээһин, – диэн эттэ.

Гаврил Старостин, уопсастыбанньык, “Амманы көмүскүөххэ” хамсааһынтан:

– Биһиги дьүүллэһэн баран “22-с ыстатыйаҕа уларытыыны киллэрии – кэннибит диэни хардыы” диэн түмүккэ кэллибит. Нэһилиэктэргэ онто суох сарбыйыы бөҕө буола турар. Бу уларытыы нэһилиэктэр оскуолаларыгар охсуоҕа, 11-с кылаас таһымыттан 9-с кылаас таһымыгар түһэрии буолуоҕа. Тыа оскуолата күрэстэһэр кыаҕа суох буола түһүөҕэ. Ону сэргэ, биһиги нэһилиэк, улуус баһылыктарын быһаччы быыбардыыры туруорсабыт. Бу уларытыылар Төрүт сокуону суурайаллар. Онон дьокутааттарбытыгар бу барылы ылымматтарыгар ыҥырабыт.

Анна Дмитриевна Каженкина, Чурапчы улууһа, үлэ бэтэрээнэ: “Төрүт сокуон этэринэн, норуот, ол аата биһиги, бэйэтэ куоластыахтаах, быыбардыахтаах. Талбыт дьокутааттарбыт биһиги этиибитинэн сирдэтиэхтээхтэр. Бүддьүөппүт сиртэн хостонор баайтан турар. Бүддьүөт оҥоһуутугар булгуччу алмаас, атын даҕаны баайбыт киирэрин көрүөхтээххит, ол кэннэ биһиэхэ отчуот оҥоруохтааххыт”, – диэтэ.

А.С. Владимиров: “Аһаҕас истиигэ эһигини иһиттибит. Этиилэргитин көрүөхпүт уонна хоруйун биэриэхпит”, – диэтэ. Үчүгэй этиилэри ылыныы эҥин туһунан тугу да эрэннэрбэтэ.

Онон, араас санаа үөскүүр. Бүтэһиктээх көннөрүүлэри киллэрэргэ этиилэрбитин учуоттуохтара дуо? Дьэ, көрүөхпүт, истиэхпит.

Нина ГЕРАСИМОВА.