Арассыыйа Трампка “Беринг муоратын аннынан тоннель хаһан, Аляскаҕа тахсар транснациональнай тимир суол маҕыстыраалын арыйыахха” диэн этиитин үгүс дьон итэҕэйбэтэ. Ол эрээри ити – кырдьык, бу киһи аймах сүүстэн тахса сыл буолбут ыра санаата.
Саха сирэ 2011 с. Дьокуускайга “Арассыыйа Хотугулуу-Илин өттүн инфраструктуратын кэлим сайыннарыы” диэн аан дойдутааҕы кэмпириэнсийэни ыытан, ити бырайыагы хамсатыыга эмиэ кылаатын киллэрбитэ. Онно пленарнай мунньахха Евразияны уонна Эмиэрикэни холбуур транснациональнай маҕыстыраалы дьүүллэспиттэрэ.
Ити кэмпириэнсийэҕэ биһиги “Ситим” медиа-бөлөхпүт элбэх омук суруналыыстаах пресс-киини үлэлэппитэ.
Дойдубут геобэлиитикэтиттэн бэйэбит олохпутугар төнүннэххэ, сахалар соц-ситимнэринэн тарҕанар араас элбэх олоҕо суох суруйуулары өс киирбэх оҕо курдук аһара итэҕэйэн, ылынан иһэрбит үтүөҕэ тиэрдибэтэ чахчы. Быйыл экэниэмикэбитигэр, чахчы, уустук сыл, онон албаһыран, туһанан Ил Дарханы, Ил Түмэни, Бырабыыталыстыбаны “өрөспүүбүлүкэни олигархтарга атыылаары, олохтоох омуктары эһээри, Төрүт сокуоҥҥа уларытыыны киллэрэн эрэллэр, муниципальнай быыбары бобоору гыналлар” диэн, дьону аймыы сатыыр, өрөспүүбүүлүкэҕэ былааһы суулларыыны тэрийэ, норуоту албыннаан, уокка анньан биэрэ сатыыр, өстөөх дойдулартан кытта өйөбүллээх үлэ барар. Ити дойду тутулугар суудайыы диэн сыаналаныан сөп, онон сэрэхтээх.
Оттон бүгүн нэһилиэктэр, улуустар баһылыктарын талар мөккүөргэ санаабын этиэхпин баҕарабын.
1. Биһиги Белоруссия, Татарстан сайдыыларын холобур оҥостобут, ымсыырабыт. Ол эрээри хас да үөрэхтээх, дуоһунастаах билэр дьонум Татарстаҥҥа муниципалитет баһылыктарын дьокутааттар талалларын олох билбэттэринэн соһуттулар. Омос санаатахха, Интэриниэти көр да – сокуоннара онно сылдьар ээ.
Оттон Татарстаҥҥа, чахчы, “поселение, муниципальнай оройуоннар” баһылыктарын дьокутааттар талаллар. Өйдөөх М.Шаймиев өссө бэрэсидьиэн эрдэҕинэ, “дэмэкирээтийэни утарбаппын, ол эрээри арҕаалар сыҥалыылларыгар сэрэнэбин” диэбитин эркээйи оҥосто сылдьаллар. Бэйэни салайыныыларын сокуонунан 2005 сылтан Татарстаҥҥа муниципальнай быыбардарга оройуон, поселение сэбиэттэрин дьокутааттарын талаллар. Дьокутааттар бэйэлэрин истэриттэн баһылыгы талаллар. Татаардар манна РФ Төрүт сокуонун «народ осуществляет свою власть в т. ч. и через органы местного самоуправления» диир 3 ыст. кэһиллибэт дииллэр.
Белоруссияҕа олохтоох салайыныы сэбиэскэйдии, оройуоннар исполкомнарын бэрэссэдээтэлин үөһэттэн судаарыстыбаннай былаас аныыр.
Онон Саха сирин олохтоох салайыныыга саҥа сокуонунан баһылыктар нэһилиэк, улуус Мунньаҕар талыллар буолалларыгар “саха норуотун утарыы, быраабын кэһии” диэн туох да суох. Дьокутааттар ыстаатыстара, эппиэтинэстэрэ үрдүүр. Быыбарга хайдыһыы, иирсии аны тахсыа суоҕа. Мөлтөх, сатаан үлэлээбэт баһылык ууратыллыан сөп. Билигин үлэтин кыайбат быыбардаммыт баһылыгы хайдах да уураппаккын.
2. Татарстаҥҥа олохтоох быыбардарга, сүрүннээн, баартыйаларынан дьокутааттар талыллаллар. Оттон биһиэхэ улуус, ордук нэһилиэк быыбарыгар баартыйалар олох кыттыбаттар. Баартыйанан күрэстэһии, норуокка сыымайдыыр кыах биэрии суох. Ол түмүгэр 4,5 тыһ. бэйэни салайыныы дьокутаатыттан бэрт эрэйинэн 4 тыһ. курдук дьон көстөр. Оттон дьокутааттар хайаан да наадалар: нэһилиэк бүддьүөтүн бигэргэтэллэр. Баһылыыр баартыйа манна ыкса үлэлэспэтэ буоллар, нэһилиэктэр аҥаардара, бүддьүөттэрэ бигэргэммэккэ, сабыллыбыттара ырааппыт буолуон да сөп курдук. Бу туһунан оппозиция тоҕо толкуйдаабатый?
3. Трайбализм, сахалыы алааһымсыйыы, атын оройуон дьонун киллэрбэт буола сатааһыны кытта сэбиэскэй былаас тыйыстык охсуһара. Ол түмүгэр каадыры т/х-тын, бырамыысыланнай оройуоннарынан анаан үлэлэтэн, үчүгэй салайааччылары үүннэрэрэ. Билигин бырамыысыланнай оройуоннарга улуус баһылыгын үлэлэтэн сайыннарар кыахпыт суох. Үчүгэй үлэлээх диэн сыаналыыр баһылыктарбытын – Д.Тихоновы, Н.Андреевы, С.Саргыдаевы – бырамыысыланнай оройуоннарга быыбарга турдахтарына, талаллара саарбах. Аны, холобур, тыа улууһугар сэргэхсийии киллэрээри, Нерюнгриттан үчүгэй салайааччыны аҕалан быыбардаттахха, таларбыт саарбах. Быыбар өрөспүүбүлүкэ элбэх омуктаах норуотун “Баҕа баҕатыгар, чоху чохутугар” диэбит курдук, сахалыы уонна нууччалыы диэн тус-туһунан араарыы суолугар киллэрдэ. Бырамыысыланнай оройуоҥҥа, куоракка урукку курдук саха салайааччы хаһан да быыбардаммат, тыа улууһугар нуучча тыллаах хайа да омугу талаллара саарбах. Холобур, Маринычевы билигин Сунтаарга дуу, Чурапчыга дуу баһылыкка туруор эрэ – талбаттар. Ити өрөспүүбүлүкэ тулхадыйбат тутулун ыһыан сөбүнэн кутталлаах. 90-старга курдук, бырамыысыланнай оройуоннар туох эмэ буолла да, “арахсабыт” диэн туруохтарын сөп.
Сонньуйан эттэххэ, “быыбар хаалыахтаах” диэн муннукка ытыыр В.С. Поскачины, А.Н. Максимовы, А.Иванову да билигин быыбарга туруорар киһи, хайа да, бэл, саха нэһилиэгин, улууһун дьоно талаллара саарбах.
4. Сэбиэскэй кэмҥэ бырамыысыланнай оройуоннарга саха салайааччылара ананан, билиилэрин-көрүүлэрин сайыннараллара, уопутураллара. Билигин быыбарынан үлүһүйэн – ол сарбылынна. 1983–1989 сс. Нерюнгри норуодунай дьокутааттарын Сэбиэтин исполкомун бэрэссэдээтэлин салайбыт П.С. Фёдоровы куорат олохтоохторо билиҥҥэ диэри ытыктыыллар. Мииринэйгэ быыбар баарын тухары А.Т. Попов курдук саха салайааччыта тахсара саарбах.
Ол түмүгэр улуустарбыт баһылыктара бырамыысыланнаска уопуттара суоҕунан, бырамыысыланнай буолуохтааҕар, т/х-тын тэрилтэлэрин сатаан тэрийбэккэ, бүддьүөттэрин оҥостуммакка, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр иитиллэргэ найыланнылар. Ити – сыыһа, баһылык сирдьит буолуохтаах. Сайдыыны биир мүнүүтэ тохтообокко көрдөөһүн, булуу, киллэрии – кини быһа эбээһинэһэ. Аҕыйах сылынан Арассыыйа Арктиканы баһылыыр, сайыннарар үлэни күүһүрдүө, эппиттэрин курдук, 200 тыһ. дьон атын эрэгийиэннэртэн кэлиэхтэрэ. Кинилэри кытта үлэлииргэ бырамыысыланнай оройуоннарга, тыа улуустарыгар ыстаал курдук хатарыллыбыт, дьон ытыктыыр ыллыктаах тыллаах, муударай өйдөөх, дьоһуннаах салайааччылары үүннэрэн көрсүөхтээхпит. Сатаан кэпсэппэт, салайбат дьону сэниэхтэрин, истимиэхтэрин сөп.
5. Быыбарга үксүн эр дьон талыллар. Дьахтар нэһилиэктэн үрдээбитэ көстүбэт. Билигин биир да улуус баһылыга дьахтар суох. Ол түмүгэр, дэмэкирээтийэ быыбара А.Я. Овчинникова, С.Е. Николаева, Л.Н. Григорьева, П.П. Фёдорова, В.А. Петрова курдук норуот ийэтин, эдьиийин курдук саныыр, ытыктыыр салайааччыларын үүннэрбэтэ.
6. Быыбар улуустарга каадыры ыһар, сайдар, үүнэр кыах биэрбэт. Быыбар бүттэ да, саҥа баһылык урукку баһылык дьонун ууратар майгыта “норуот өйүүр, сөбүлүүр” үгэһигэр кубулуйан эрэр буолбатах дуо? Улахан кыахтаах салайааччы, сайдар кыахтаах эдэр ыччат “саҥа баһылыгы утары быыбарга үлэлээбит” диэн туора көрүллэн, үлэлэриттэн ууратыллан, дойдуларыттан үүрүллэн, куораты булалларын билэ-билэ билбэтэҕэ буолумуоҕуҥ.
Хаҥалас быыбарыгар саҥа баһылык С.Г. Гребнев сүрүн күрэстэһээччитин – эдэр, кыахтаах, Овчинникова да курдук салайааччы үүнэн тахсыан сөптөөх Айталина Васильеваны – ыҥыран да кэпсэппэтэх. Хаҥаластарга уонна атын да “утары үлэлээбиккит” диэн улуустар каадырдарын ыһар салайааччыларга Үөһээ Бүлүү саҥа баһылыга В.В. Николаевы холобурдуохха сөп. Кини айдааннаах быыбар кэннэ сүрүн утарсааччыта С.А. Михалёву дьонун кытта улуус дьаһалтатыгар ыҥыран, бииргэ үлэлииргэ кэпсэппит тылын толорон иһэр эбит. Михалёв билигин Үөһээ Бүлүүгэ оскуола дириэктэринэн үлэлиир, кини хамаандатыттан улууска ким да туора көрүллүбэтэх.
Түмүккэ, үгэргээн эттэххэ, “оппозициябыт” диэччилэр бэйэлэрин дьоннорун уонна “салалтабыт өрөспүүбүлүкэ баайын олигархтарга атыылаары гынна” диир албыннарын итэҕэйбит 30–50 киһилээх мунньаҕын ыытан баран, “норуот быһаарда, норуот лиидэрин талла” дииллэрэ сүөргү. Сарсыардаттан өрөспүүбүлүкэ салалтатын холуннарыы, бэл, омук сириттэн тиийэ тарҕанар. Ол эрээри “быраастары итэҕэйимэҥ” диир ойуун өлөр ыарыыттан быыһата быраастарга сүүрэринии, кыһалҕа тирээтэ да, холуннарар, үөхсэр дьон салалтаҕа “быыһааҥ, абырааҥ” дииллэрэ чуолкай. Оттон сорохтор, “итинник” сантаастаан, харчылаах дуоһунаһы эрэйэллэрэ да буолуо.
Олоххо төнүннэххэ, быйыл дойдуга, өрөспүүбүлүкэҕэ экэниэмикэ балаһыанньата уустук, Арассыыйаны араас сааҥсыйанан муомахтаан өлөрө сатыы сылдьалларын билэҕит. Онон эһиил эмиэ “куру ыга тардыныы” буолуо дииллэр. Итинник кэмнэри сахалар былыргыттан түмсэн, өйдөһөн, бэйэ-бэйэҕэ көмөлөсүһэн туоруур үтүө үгэспитин умнумуоҕуҥ.
Оттон Украинаҕа АБДь тохтоотоҕуна, балаһыанньа сыыйа көнөн барыаҕа. Бу быйылгы быыппастыы куһаҕан түүл курдук умнуллуо. Инникигэ эрэллээх буолуоҕуҥ, “бассаап”, соц-ситимнэр куорҕаллыыр сымыйаларын итэҕэйимэҥ.
Баһылыктары нэһилиэк, улуус Мунньахтарын дьокутааттара талаллара саамай сөптөөх.
Владимир СТЕПАНОВ.
