Балаҕан ыйын 9 күнүгэр Саха сиригэр өтөрүнэн буолбатах киэҥ далааһыннаах быыбар хампаанньата ньиргийэн ааста. Түмүк барыта таҕыста. Ким ханна, киминэн-тугунан талыллыбыта барыта билиннэ, чуолкайданна. Аны урукку хандьыдааттар дуоһунастарыгар официальнайдык киирэллэрэ эрэ хаалла.
Бүгүн кини биһиги хаһыаппытыгар норуот дьокутаатын быһыытынан ыалдьыттыыр.
“Ситимтэн” сиэттэрэн
– Мария Николаевна, бастатан туран, эрэллээх кыайыыгынан истиҥник эҕэрдэлиибит! Эн “Ситим” медиа-бөлөх 15 сыллаах үбүлүөйдээх сылыгар норуот дьокутаата буолбутуҥ кыайыыҥ суолтатын икки бүк үрдэтэр. Тоҕо диэтэххэ, эн үлэһит, салайааччы, профессионал быһыытынан үүнэн-сайдан тахсыыҥ төрүттээбит тэрилтэҕин кытта быһаччы ситимнээх буоллаҕа.
– 15 сыл диэн эттэххэ эрэ дөбөҥ эбит. Ылан көрдөххө, бу ааспыт 15 сыл иһигэр туох-туох буолбатаҕай, туох-туох кэлэн ааспатаҕай. Олус элбэҕи үлэлээтибит, үгүс хаһыаты, сурунаалы тэрийэн таһаардыбыт, ону ааҕааччыга тиэртибит. Онтубут, кырата, 50 сылга барыахтаах. Мин санаабар, кэлиҥҥи кэмҥэ курдук, саха прессата маннык тэтимнээхтик өссө сайда илик. Биллэн турар, туох барыта үчүгэйдээх-куһаҕаннаах буоларыныы, ити кэм иһигэр сорох хаһыат-сурунаал, тэрилтэ атахтарыгар турдулар, сорох – сабылынна. Ол гынан баран, биһиги кэлэктииппит, эрэдээктэрдэрбит көмөлөрүнэн, “Ситиммитин” тутан хааллыбыт, онтун ааһан, атахпытыгар бигэтик турдубут, матырыйаалынай, өй-санаа өттүнэн сайынныбыт, тирэхтээх буоллубут. Бэл, Арассыыйа атын эрэгийиэннэригэр үлэлии-хамсыы олорор биир идэлээхтэрбит чааһынай тэрилтэ ити курдук киэҥ далааһыннаах үлэлиирин, үрдүк ситиһиилэрдээҕин сөҕөллөр.
Ол кистэлэҥэ тугуй? Ол кистэлэҥэ – ааҕааччыларбыт, биһиги таһаарыыларбытыгар эрэнэн-итэҕэйэн суруйтарар бар дьоммут. Ону таһынан үрдүк таһымнаах, идэлэрин толору баһылаабыт, дэгиттэр, нууччалыы эттэххэ, многофункциональнай айар кэлэктииппит. В.И. Ленин 1901 с. “Кыым” хаһыат силис тардыбыт “Искра” хаһыатыгар суруйбутунуу, хаһыат диэн аҥаардас бырапагаандалааччы уонна аҕытаатар эрэ буолбатах, кини тэрийээччи, көҕүлээччи эмиэ буолар. Ол да иһин күн бүгүн биһиги эрэдээксийэлэрбит бэйэлэрэ номнуо үгэс буолбут бырайыактардаахтар, дьон-сэргэ көтүппэккэ сылдьар тэрээһиннэрдээхтэр. Холобур, сүүйүүлээх сурутуу, сэтинньитээҕи, ыам ыйынааҕы кэнсиэрдэрбит, “ЗОЖигай” бэстибээлбит, Гиннесс рекортара, араас төгүрүк остуоллар. Итини таһынан норуоттар икки ардыларынааҕы кэмпириэнсийэлэр, бэстибээллэр, о.д.а. Ити тэрээһиннэргэ биһиги тэрилтэбит аҥаардас сырдатааччы эрэ буолбакка, тэрийээччи, көҕүлээччи уонна иилээччи-саҕалааччы быһыытынан кыттар. Оттон онно барытыгар суруналыыстарбыт быһаччы кытталлар уонна сылтан сыл үүнэн, сайдан иһэллэр. Буола турар тэрээһини тиийэн суруйар уонна ол тэрээһини бэйэҥ тэрийэриҥ диэн тус-туһунан буоллахтара. Бастатан туран, ити барыта биһиги суруналыыстарбыт таһымнара үрдүүрүгэр уонна буола турар быһыыны-майгыны атын хараҕынан, атын өттүттэн көрөн сыаналыылларыгар олус туһалаах. Ол иһин суруналыыстарбыт объективнайдык суруйаллар. Биһиги кыһалҕаны араас өттүттэн көрөргө, онно туораттан эспиэртэри кытыарарга, дьон-сэргэ санаатын истэргэ, учуоттуурга кыһаллабыт.
Урут даҕаны этэрим, билигин даҕаны этэбин: “Кыым” – ааттаах-суоллаах хаһыат. Кини өһүөтэ, тулалыыр тулааһына – биһиги биирдиилээн суруналыыстарбыт, кинилэр ааттара-суоллара. Оттон ол – кырата суох “баай” диэххэ сөп, буолаары буолан национальнай суруналыыстыкаҕа. Кинилэр хас биирдиилэрэ ураты буочардаах. Экэниэмикэ, бэлиитикэ, тыл, духуобунас, итэҕэл буоппуруоһа, култуура, успуорт, урбаан, ыччат, тыа хаһаайыстыбатын боппуруостарыгар – барытыгар. Ол түмүгэ тугуй? Ол түмүгэр ааҕааччы интэриэһэ уһуктуохтаах. Оттон кини сэргиир буоллаҕына, тираж тахсар.
Биллэн турар, биһиги хара маҥнайгыттан кэмиэрчэскэй тэрилтэ быһыытынан тэриллибиппит сүүйүүлээх буолла. Дэлэҕэ, атын национальнай өрөспүүбүлүкэлэргэ үлэлии-хамсыы олорор, судаарыстыбаттан толору үбүлэнэр кэллиэгэлэрбит “биһиги тиражпыт түһэр, эһиги хайдах тутан олороҕут?” диэн сөҕүөхтэрэ дуо? Кинилэр үпкэ-харчыга улаханнык кыһарыйтарбакка да олорон, ырыынак усулуобуйатыгар күрэстэһэр кыахтара суох буолан эрэр. Оттон “Кыым” хаһыат бэйэтэ туспа ааттаах-суоллаах бренд буолбутун таһынан, атын хаһыаттары-сурунааллары эмиэ таһаарда. Кини аптарытыатынан, аатынан-суолунан кынаттанан, баай, дириҥ силистээх устуоруйатыгар тирэҕирэн “Байдам”, “Хатан”, “Күрүлгэн” сурунааллар, “Спорт Якутии”, “Ваше право”, “Бэлэм буол+” хаһыаттар, “Якутия24”, “Спорт Якутии”, “Кыым.ру” саайтар үүнэн-сайдан таҕыстылар. Хаһыаппыт бэйэтин тула өрөспүүбүлүкэбит национальнай бэлиитикэтин уһансар, онуоха тирэх буолар, өйү-санааны үөскэтэр уопсастыбаннас күүһүн түмэр. Уопсайынан, “Кыым” балаһаларыгар норуоту долгутар тиэмэ суруллубатаҕа диэн суох.
Тыл дьылҕата – омук кэскилэ
– Мария Николаевна, эн РФ Уопсастыбаннай палаататын мунньаҕар “хаһыаттар-сурунааллар Арассыыйа почтатын кулуттара буоллулар” диэбиттээххин. Кырдьык, кэлиҥҥи сылларга тиэйии-таһыы боппуруоһа уустугурбутун, сыана хас эмэ бүк улаатан дьон хаһыаты-сурунаалы сурутар кыаҕыттан тахсан эрэрин көрө-билэ сылдьабыт. Оттон мантан салгыы балаһыанньа уустугуран бардаҕына, “Ситим” медиа-бөлөх, таптаан ааҕар хаһыаттарбыт-сурунаалларбыт хайдах буолуохтарай диэн үгүс ааҕааччыны эмиэ долгутар.
– Билигин “Ситим” бэйэтин хаһыаттарын-сурунаалларын, тахсар ахсаанын эрэ туһугар киирсибэт. Биһиги сорукпут биллэ улаатта, үлэбит-хамнаспыт далааһыннанна. Билигин биһиги кэм-кэрдии күһэйиитинэн төрөөбүт тылбыт уонна омуннаабакка, хайдах баарынан эттэххэ, норуоппут кэскилин, кини дьылҕатын иһин киирсэбит. Тоҕо диэтэххэ, тыл сүттэ даҕаны омук эстэр. Ону бары билэбит.
Ханнык баҕарар үбүлүөйгэ түмүк таһаарар, саҥа соруктары туруорар үгэс баар. Онон билигин биһиги тылбытын, төрүт үгэспитин харыстыырбыт таһынан, ону тэнитиэх, салгыы сайыннарыах тустаахпыт. Ол гынан баран, онно аныгы кэм ыччатын түмэ тардар, кытыарар курдук, саҥалыы хайысхалаах үлэни ыытарбыт ирдэнэр. Ыччат төрөөбүт тылыгар наадыйарын, кининэн киэн туттарын, төрөөбүт тылын хаалынньаҥ, былыргы, өлбүт тыл диэбэтин курдук дьаһаныахтаахпыт, оннук үлэни-хамнаһы ыытан өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэриэхтээхпит, тиэрдиэхтээхпит. Хас биирдии бэйэтин ытыктанар, үрдүк таһымнаах исписэлиис, үлэһит быһыытынан сананар киһи икки (эбэтэр онтон элбэх) тылы тэҥинэн билэр эрэ буоллаҕына эрэллээх, ситиһиилээх курдук сананарын ситиһиэхтээхпит.
Ону “Айыы кыһата” оскуола холобуругар көрүөхпүтүн сөп. Тоҕо биһиги “Айыы кыһатын” туһугар бэрт өр кэм устата дьаныардаахтык киирсэбитий, тоҕо кини ис барааныгар тиийэ сахалыы тыыннаах буолуон баҕарабытый? Тоҕо диэтэххэ, төрөөбүт тыл оҕону-ыччаты кытта тэҥҥэ иитиллэн, сайдан тахсарыгар, кини кута-сүрэ бөҕөргүүрүгэр, тирэхтээх буоларыгар тулалыыр эйгэ туох да сүҥкэн улахан суолталаах. Мин биир баҕа санаам диэн, бэл, саха буолбатах да дьон сылдьыахтарын-үөрэниэхтэрин баҕарар сахалыы тыыннаах оскуолалар-уһуйааннар баар буолуохтарын баҕарабын. Саха тылын аата-суола, суолтата үрдээн атын омук дьоно эмиэ сэҥээриэхтэрин, үөрэтиэхтэрин баҕарабын.
Биир өттүнэн, онно бастакы дьоһуннаах хардыыны оҥордубут. Онуоха биһиги тэрийтэлээбит Гиннеспит рекортара (хомус, оһуокай, кымыс, сахалыы таҥас) төһүү күүс буоллулар. Уон сыл анараа өттүнээҕини уонна бүгүҥҥүнү тэҥнээн көрүҥ ээ. Рекордар дьон өйүгэр-санаатыгар, омуннаабакка эттэххэ, өрөбөлүүссүйэ оҥордулар. Бастатан туран, омук бэйэтин билиниитигэр, иккиһинэн, биһигини кытта олорор омуктар өйдөрүгэр-санааларыгар. Кинилэр саха төрүт үгэһигэр сыһыаннара уларыйда, өссө ытыктабыллаахтык сыһыаннаһар, атын харахтарынан көрөр буоллулар. Онон кэм-кэрдии атын сыһыаны, үлэ-хамнас саҥа хайысхатын эрэйэр буолла.
Итиннэ даҕатан эттэххэ, Айсен Сергеевич Николаев Дьокуускайга мээрдии олорон аан бастаан 2012 сыллаахха биһиги оһуокайга Гиннесс рекордун олохтуурбутун өйөөн, “мы, сохраняя наши традиции, приумножаем” диэн олус бэргэнник эппитэ. Бастаан ити этиини мин аҥаардас уруй-айхал доҕуһуоллаах көннөрү кырасыабай тыл эрэ курдук истибитим. Ол эрээри, ити этиини толкуйдаан, ырыҥалаан көрөн баран, ис хоһоонун кэлин, дьэ, өйдөөтүм – ырааҕы көрөр, дириҥ суолталаах тыллар эбит. Ол аата баар үгэспитин аҥаардас тутан хаалыыга, харыстааһыҥҥа эрэ үлэлэспэккэ, кинини салгыы сайыннарыахтаахпыт, тарҕатыахтаахпыт. Ол суолтатын хас биирдии киһи этигэр-хааныгар иҥэриниэхтээхпит, өйдөтүөхтээхпит. Үгэспит хас биирдии ыал дьиэтин модьоҕотун атыллыырын, дьиэ кэргэҥҥэ олохсуйарын, онно иитиллэн салгыы сайдарын ситиһиэхтээхпит.
Айыы дьиэтэ булгуччу тутуллуо
– “Кыым” хаһыат Айыы дьиэтин тутуута ону кытта быһаччы ситимнээх буоллаҕа?
– Биллэн турар, быһаччы ситимнээх. Барыта ити үөһэ эппиппиттэн сиэттэрэн тахсар. Онон биир тутаах сорукпут – Айыы дьиэтин тутуу.
Биһиги, сахалар, нууччалыы эттэххэ, олус толерантнай дьоммут. Өрөспүүбүлүкэбитигэр олус элбэх итэҕэл, религия сайдар. Православнайдар, эрмээннэр таҥараларын дьиэтигэр, мусульманнар мэчиэттэригэр, буддистар дацаннарыгар – барыларыгар биир тэҥ үтүө сыһыаннаахпыт, ытыктыыбыт. Уонна бэйэбит олус толерантнайбыт, сэмэйбит бэрт буолан дуу, күн баччааҥҥа диэри бэйэбит итэҕэлбит дьиэтин – Айыы дьиэтин – туһунан дорҕоонноохтук туруорса иликпит. Биһиги бэйэбит итэҕэлбит дьиэтэ эмиэ баар буолуохтаах, дьон-сэргэ наадыйар, ону тутар моральнай бырааптаахпыт. Билигин биһигини бэйэлэрин эрэ итэҕэллэрин дьиэтин туруорсаллар, бэйэлэрин эрэ итэҕэллэрин соҥнууллар диэн ким даҕаны буруйдуур, үтэр-анньар кыаҕа суох.
– Айыы дьиэтин тутуута 3 сыл иһинэн түмүктэниэхтээх диэн этэ. Билигин дьыала ханна тиийдэ, туох диэн буолан турарый?
– 2016 сыллаахха биһиги “Кыым” хаһыаты суруппут дьон Айыы дьиэтин тутуутугар кылааттарын киллэриэхтэрэ, үс сыл тохтоло суох суруппуттар ааттара-суоллара Айыы дьиэтин Мэҥэ кинигэтигэр киириэ диэн биллэрбиппит. Күн бүгүн сурутууттан 225,341,19 солкуобай үп киирэн турар. Ааҕааччыларбыт ол туоһута Дьаралык суруктары номнуо тутан олороллор.
Куорат сиргэ сир-уот боппуруоһун быһаарар уустук соҕус эбит. Аны туран, биһиги Айыы дьиэтин ким даҕаны сылдьыбат, кытыы, кый-бырах уһук сиргэ тутуохпутун баҕарбаппыт. Онон билигин сирин-уотун боппуруоһун быһаарсабыт. “ОлоҥхоЛенд” сиригэр туруорсабыт. Киэҥ-куоҥ, үчүгэй сиргэ. Ирина Дмитриевна Алексеева, куорат сүрүн архитектора, өйүөх курдук. Онон 2021 сылга, “Кыым” хаһыат 100 сыллаах үбүлүөйүгэр, Айыы дьиэтэ булгуччу баар буолуо. Ол туһуттан “Кыым” хаһыаты биһиэхэ үрдүкү Айыыларбыт эрэнэн-итэҕэйэн туттарбыттар, кини уота-күөһэ умуллубатын, онтун ааһан норуот итэҕэлин, төрүт үгэһин харыстаан салгыы сайыннардын, тарҕаттын диэн.
Сорох дьон тыл, төрүт үгэс диэн буолла да, тоҕо эрэ букатын түҥ былыргыны, сайдар кыаҕа суох, олохтон хаалбыт көстүүнү саныы түһэллэр. Ол гынан баран, биһиги оннук санааны туора соттубут. Тоҕо диэтэххэ, мин “Кыымтан” атын аныгы хаһыаты өссө билбэппин. Онтун аһаан, кини туруктаах буолуу бэлиэтэ буолла дии саныыбын. Бу сыллар тухары туох даҕаны балысхан охсуулаах араас кириисис, экэниэмикэ өрө тахсыыта-түһүүтэ кэлэн ааста. Оннук буола да турар. Оттон ити курдук уустук кэмҥэ 10 тыһыынчаттан тахса саха ыала “Кыым” хаһыаты сурутар буоллаҕына, ол – кини туруктааҕын бэлиэтэ, индикатора диэххэ сөп. Ол гынан баран, биһиги онон эрэ уоскуйан, сөп буолан олорунан кэбиһиэ суохтаахпыт. Төттөрүтүн, онтон дьиксиниэхтээхпит. Тоҕо сорох дьон хаһыаты суруппакка нэдиэлэ ахсын атыылаһарый? Тоҕо диэтэххэ, кини харчытын биирдэ ууран биэрэр кыаҕа суох буолан иһэр. Нэдиэлэҕэ биирдэ биир хаһыаты атыылаһар кэм судургу буоллаҕа. Онон биһиги кини сатаан сурутар, сарсыҥҥы күҥҥэ эрэллээх буолар кыаҕын төнүннэриэхтээхпит.
Дьокутаат – дьон эрэлэ
– Биэс сыллааҕыта эн Ил Түмэн быыбарын иннинэ Ньурбатааҕы быыбардыыр уокурукка праймеризка кыттыбытыҥ. Быйыл туох санааттан Дьокуускай Набережнай уокуругуттан турдуҥ?
– Киһи кыайары уонна кыайтарары сатыахтаах. Өскөтүн эн кырдьыктаах, чиэһинэй киирсиигэ сиэрдээхтик кыайтардаххына, хаһан эрэ кыайар, өрөгөйдүүр күнүҥ син биир үүнэр. Мин биэс сыллааҕыта чиэһинэй праймеризка Владимир Михайлович Прокопьевка кыайтарбытым. Быйыл биир дойдулаахтарым, ньурбалар, Владимир Михайловичка иккистээн эрэнэн, өссө төгүл дьокутаат мандаатын туттардылар, кини чахчы норуот дьокутаата буоларын бигэргэттилэр, улуус сайдыытыгар өҥөтүн үрдүктүк сыаналаатылар.
Оттон Дьокуускай Набережнайдааҕы уокуругун туһунан судургутук быһаардахха, бу уокурук – көҥүл тыыннаах уокурук. Хаһан даҕаны ким эрэ ыйыытынан-кэрдиитинэн куоластаабат үгэстээх. Мантан Эрнст Берёзкин, Иван Шамаев, Андрей Федотов, 12 сыл устата улахан тэрилтэни салайбыт Игорь Никитин курдук чахчы дьоһун хандьыдааттар турбуттара. Онон мин быыбар сиэрдээхтик, кырдьыктаахтык барбыт буолан, дьокутаат буолбуппун өссө төгүл итэҕэйдим. Набережнай уокуругу сөбүлүүрүм, сэҥээрэрим диэн, манна олус элбэх эдэр ыал олорор, саҥа түөлбэлэр үөскүүллэр. Оттон мин ол түөлбэ бэйэтэ туспа ааттаах-суоллаах, этэргэ дылы, ураты “сирэйдээх” буолуон баҕарабын. Бу уокуруктан турбут сүрүн биричиинэм – ити.
Итини таһынан бу сыллар усталарыгар илиибитин араарбакка үлэлээн кэлбит боппуруостарбытын – национальнай бэчээт сайдыыта, төрөөбүт тыл, төрүт үгэс, култуура, духуобунас, тыа сирэ, айылҕа харыстабыла уо.д.а. боппуруостар кыһалҕалара сокуон таһымыгар тахсан, өссө үчүгэй көмүскэллээх буолалларын баҕарабын.
– Эн төһө даҕаны норуот дьокутаата буолбатаҕыҥ иһин, бу сыллар усталарыгар дьон-сэргэ туһугар дьокутааттан итэҕэһэ суох үлэни-хамнаһы тэрийэн ыыттыҥ. Ол иһигэр федеральнай таһымҥа эмиэ. Онон үлэ-хамнас тэрээһинигэр бэйэҥ тус көрүүлэрдээх, өйдөбүллэрдээх буолуохтааххын. Саҥа талыллыбыт Ил Түмэн үлэтин-хамнаһыгар туох көрүүлэрдээххиний?
– Биллэн турар, норуот биһигиттэн өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун олоҕун-дьаһаҕын тупсарар быһаарыылары эрэйэр. Бастатан туран, кини Ил Түмэни бэйэтин быраабын көмүскээччи быһыытынан көрөр. Сорох дьон кэлин дьокутааты бырааһынньыктан бырааһынньыкка сылдьар, лиэнтэ эрэ быһар дьарыктаах эбэтэр успуонсардыыр тойон курдук көрөр буоллулар. Ол – сыыһа өйдөбүл. Мин сүрүн соругум – Ил Түмэҥҥэ биир даҕаны дьон олоҕун таҥнары тардар, айгыратар, быраабын күөмчүлүүр сокуон ылыллыбатын ситиһии, ол туһугар кыһаллыы. Биллэн турар, онно эмиэ араас быһыы-майгы баар буолуо, үөскүө эрээри, мин Рифат Шайхутдинов диэн Госдума үс ыҥырыытын тухары дьокутааттаабыт, бэйэтэ туспа көрүүлэрдээх, үөрэх саҥа сокуонун итэҕэһин-быһаҕаһын уонна биэнсийэ реформатын утары куоластаабыт салайааччылаах “Гражданскай платформа” диэн саҥа баартыйаттан турбут тутулуга суох киһибит.
Күн бүгүн Ил Түмэҥҥэ Саха сирин бары улуустарын бэрэстэбиитэллэрэ бааллар. Онон кинилэр ортолоругар мин эмиэ дьокутаат буолан киирбиппинэн киэн туттабын. Оттон ол – кимнээҕэр да улахан эппиэтинэһи сүктэрэр. Ити санаабын кэллиэгэлэрим эмиэ өйдүүллэрэ, ылыналлара буолуо уонна саамай сүрүнэ дьону-норуоту сатаан истэр буолуохтара диэн эрэнэбит.
– Арай талар түгэн үөскээтэҕинэ, ханнык кэмитиэккэ үлэлииргин ордоруоҥ этэй?
– Биллэн турар, ону мин быһаарбаппын, барыта сүбэ быһыытынан барар эрээри, күн баччааҥҥа диэри үлэм сүнньүнэн экология, култуура, дуохуобунас боппуруостарынан, социальнай, бэчээт эйгэтинэн үлэлээн кэллим уонна салгыы үлэлэһэргэ бэлэммин.
– Оттон биисинэскин кытта дьокутаат үлэтин хайдах дьүөрэлиэххиний?
– Бастайааннай уонна таһыттан сылдьан үлэлиир дьокутааттар бааллар. Мин биисинэһим бөдөҥ биисинэс буолбатах. Онон үлэлииргэ судургу уонна ол, сүрүннээн, социальнай хайысхалаах, уопсастыба кыһалҕаларын быһаарарга, информацияны тиэрдэргэ туһуланар.
Дьокутаат үлэтин далааһына киэҥ, олус элбэх. Ону быһаарар уонна быһаарыы сөптөөх буоларын туһугар, мин үлэбэр-хамнаспар эспиэрдэри кытыарар санаалаахпын. Хаһыаты салайбыт буоламмын, сибээһим, билэр-көрөр дьонум, исписэлииһим, алтыһар дьонум олус элбэх. Холобур, быыбар кэмигэр миигин ким-ким өйөөбөтөҕөй? Олор истэригэр урбаанньыттар, култуура диэйэтэллэрэ, бэлиитиктэр, учуонайдар, бырамыысыланньыктар, тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ – бары бааллар. Онон мин ханнык даҕаны эйгэҕэ эспиэрдэри кытыаран боппуруос, кыһалҕа быһаарыллыытыгар үлэлэһэргэ бэлэммин.
