Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Васильевич Гоголевы кытта кэпсэтии кэнниттэн Ил Дархан А.Николаев “өрөспүүбүлүкэ сайдыытын билиҥҥи кэмигэр парламент састаабыгар хайаан да элбэх идэтийбит юрист баар буолуохтаах” диэн мээнэҕэ эппэтэх эбит дии санаатым. Сир, баай-дуол боппуруостарыгар сокуон өттүнэн бөҕөргөтүммэккэ, көмүскэммэккэ олоруу элбэх үлэни атахтыыр, кэскилгэ да охсууланыан сөп. Хата, билиҥҥи Ил Түмэн бу боппуруостарга эппиэттэһэр кыахтаах дьонноох эбит.
Ил Түмэн быһаарыыта – сокуон күүстээх
Петр Васильевичтан “Ил Түмэн т/х-тыгар анаммыт I декадатынан туох быһаарыыны ылан эрэҕит?” диэн ыйыппыппар, арыый ыраахтан саҕалаата.
–Бастаан, Ил Түмэн бүгүҥҥү үлэтин ис хоһоонун буолбакка, тас тэрээһинин сырдатыым. 2018 с. “Ил Түмэн үлэтин саҥардыы сүрүн усулуобуйатынан, норуот киэҥ эйгэтигэр тахсыы буолуохтаах” диэн сүбэлэспиппит. Норуот бэйэтэ талбыт дьокутааттарыттан күүтэр үлэтин хайдах толорон иһэрбитин көрдөрөөрү, Ил Түмэн информацияҕа бэлиитикэтин уларыттыбыт. Билигин пленарнай мунньахтарбыт аһаҕас эпииринэн интэриниэт ситимигэр быһа тахса турар буоллулар. Иккиһинэн, былырыын олунньуга Майаҕа “Тыа сирин сарсыҥҥыта” диэн улахан тэрээһин мунньаҕы ыыппыппыт. Онно көлүөнэлэри ситимнииргэ, нэһилиэнньэни Ил Түмэн тула түмэргэ үлэ ыытыах буолбуппут. Өрөспүүбүлүкэни араас кэмҥэ салайа сылдьыбыт дьоммут үтүмэн уопуттарынан, киэҥ билиилэринэн көмөлөһүннэрэргэ Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин иһинэн уопсастыбаннай-консультативнай сүбэ тэриммиппит. Билигин технологиялар муҥутуур сайдыбыт кэмнэригэр эдэр ыччаппытыгар онно эппиэттэһэр өйү-санааны иҥэрэргэ сөптөөх усулуобуйа тэрийиэхтээхпит. Парламент өрөспүүбүлүкэ кыһалҕаларын быһаарарга үлэлиир сокуонунан көрүллүбүт мэхэньиисимнэрдээх. Араас таһымнаах бэрэстэбиитэллээх уорганнары, аҕыйах ахсааннаах норуоттар дьокутааттарын ассамблеялара уо.д.а. курдук тэрилтэлэри кытта үлэни сааһылаатыбыт. Урут Ил Түмэн үлэтин сыл аҥаардыынан былаанныыр буоллаҕына, биһиги сыллааҕыга көстүбүт. Саамай сүрүнэ, Ил Түмэн үлэтэ түмүктээх буоларын хааччыйар туспа тиһик баар буолуохтаах. Тыа сирин, олохтоох салайыныыны кытта ыкса үлэлэһэргэ “муниципальнай чаас” диэн үлэ саҥа көрүҥүн киллэрэн эрэбит. Уустук боппуруостары, кыһалҕалары бастаан парламент төгүрүк остуолларыгар, “муниципальнай чааска” эспиэрдэри мунньан үөрэтэн, илдьиритэн, тугу оҥоруохтаахпытын быһаарабыт. Онтон дьокутааттар СӨ салалтатын позициятын “бырабыыталыстыба чааһыгар” чуолкайдыыллар. Ситэриилээх уорган кыайан быһаарбат буоллаҕына, “парламент истиилэрин” тэрийэн, быһаарыылаах түмүгү таһаарабыт. Ол толоруута хонтуруолга киирэр. Түмүк быһаарыыларбытын билигин, төһө кыалларынан, Ил Түмэн уурааҕынан ыытарга кыһаллабыт. Ил Түмэн туһунан сокуоҥҥа “парламент уураахтара сокуон тэҥэ күүстээхтэр, ону бырабыыталыстыба боломуочуйатын иһинэн олоххо киллэриэхтээх, толоруохтаах” диэн сурулла сылдьар. Киллэрбэт түгэнигэр хонтуруоллуур кэмитиэт бэйэтин боломуочуйатынан тустаах дьайыылары оҥоруохтаах. Ону систиэмэлии сылдьабыт.
Т/х-тын декадата: сирэ суох ас кэлбэт
“Т/х-тын бастакы декадата урут буоларын курдук тыас таһааран баран умнуллубат ини, сокуон өттүгэр туох үлэни ыытаары сылдьаҕытый?” – диэн чопчулаһабын.
– Бу декада Ил Түмэн үбүн-харчытын, билиитин-көрүүтүн барытын түмэргэ, дьокутааттар 10 күн устата туһааннаах тиэмэҕэ иҥэ-тоҥон киирэллэригэр, кыһалҕаны өйдүүллэригэр анаан оҥоһуллар. Парламент үлэтэ дьоҥҥо туһалыыр түмүктээх буолуохтаах. Бастакы декадабыт түмүгэ т/х-тын сис кэмитиэтин сыллааҕы үлэтин түстүүр, сыал-сорук туруорар бырагыраама буолан таҕыста. Ол аата кэмитиэт декада түмүгүнэн, т/х-тыгар аналлаах 12 сокуоҥҥа, ону таһынан судаарыстыбаннай боломуочуйаны биэрии, бородууксуйаны оҥорон таһаарааччыларга көмө, судаарыстыба өҥөтүн оҥорор, барыта 15 сокуоҥҥа туох уларытыы киирэрин, онно туох тэрээһиннэр: муниципальнай чаас, парламент истиилэрэ дуу – ыытыллалларын, туох түмүк ситиһиллэрин чопчулуур былааннаах үлэни ыытыа.
– Т/х-тын сайдыытын атахтыыр ханнык улахан кыһалҕалары туруорустулар?
– Бастатан туран, т/х-тын сирэ-уота тиийбэтин боппуруоһа күүскэ турда. Кырдьык, сокуоннар ситэтэ суохтарынан үлэ дьонун хатыйар, олуйар өрүттэр бааллар. Сопхуостар эстэллэригэр үлэһиттэр сири паай быһыытынан үллэстибиттэрэ. Ити быраабы бигэргэтэр сокуоннар оҥоһуллубуттара. Онон бааһыналарга, ходуһаларга, мэччирэҥнэргэ паай ылбыт дьон сиргэ юридическай бырааптаах олороллор. Намҥа ыытыллыбыт мунньахха улуустар бэрэстэбиитэллэрэ сиргэ т/х-тын бородууксуйатын бэйэҕэ турар сыанатын үрдэтэр “сиэрэй, күлүк рента” баарын эттилэр. Холобур, киһи сирин оттообутуҥ манньатыгар отуҥ 30-40 %-нын, эбэтэр сүөһү аҥаарын дуу, бүтүн атаҕы дуу сирдээх киһиэхэ биэрэллэр. “Оттуурга уматык бөҕөнү барыыбыт, тиэхиньикэ сапчааһын, амортизациятын, ити “күлүк рентаны” барытын эптэххэ, киилэ үүтү ыыр көлөһүммүт сыаната 82 солк. буолар” дииллэр.
– Буут эти көлөһүн тоҕон оҥороҕун, онон “оттуур сир соболоҥун” ороскуоттарыгар киллэрэллэрэ сөп ээ. Оттон туһаныллыбат сири былдьыыр сокуон тоҕо үлэлээбэтий?
– Ити улахан кыһалҕа сүрүн төрүөтэ – сиргэ быраап чопчуламмакка турар. “Туймаада” ҮАПК-ҕа көрсүһүүбүтүгэр СӨ баайга-дуолга миниистирэ Е.В. Григорьева “бүгүҥҥү күҥҥэ сири бас билиигэ юридическай боппуруос турбат, ол гынан баран биирдиилээн дьон таһымыгар, т/х-тыгар кыһалҕалар баалларын туоратарга үлэлиибит” диэбитэ. Бу эйгэни бэрээдэктиир сокуон нуормата баар курдук. “Сирдээх киһи бэйэтэ үлэлээбэт, үс сыл устата туһаммат, ону таһынан көрбөккө сирин уоҕун мөлтөттөҕүнэ, сэтиэнэҕинэн, талаҕынан саба үүннэҕинэ эппиэтинэһи сүгэн, сирэ былдьаныахтаах” диэн этиллэр. Буруйдаах бастаан суутунан эппиэтинэскэ тардыллар. Ол кэннэ сыл аҥаара устата чөлүгэр түһэрбэт, туһаммат буоллаҕына, былдьыыр быһаарыы ылыллар. Ол эрээри, маны хайдах толорор боппуруоһугар кэлэн иҥнэн хаалаҕын. “Бу киһи хайдах, тоҕо туһаммакка олордо, төһө өр туһаммата, сирин барытын дуу, сороҕун дуу, рекультивация үлэтин ыыппыт дуу, суох дуу?” диэн уо.д.а. чахчылары миэстэтигэр тиийэн, ымпыктаан-чымпыктаан, юридическай өттүнэн сыаналаан, аакталаан, докумуоҥҥа тиһэн иһиллиэхтээх. Бу маны ким оҥорор? Боломуочуйалаах үлэһит үс сыл устата кэтээн көрө сылдьан, сылын аайы “маннык кадастровай нүөмэрдээх сир туһаныллыбата” диэн дакаастыыр чахчылары тиһэн, халыҥ дьыала оҥорон суукка түһэриэхтээх. Ол кыаллыбат, тустаах хамнастаах киһи баар да, үлэтин ситэ толорбот, суукка төрүөт буолар докумуон оҥоһуллубат. Итинник ыарахаттар олус элбэхтэр. Маны барытын бэрээдэктииргэ СӨ сиргэ, баайга-дуолга министиэристибэтэ улахан үлэни ыытыахтаах.
– Сири кытта үлэ түгэҕэ хаһан көстүөй?
– Ханнык баҕарар сокуон ис тутулун көрдөххө, бу нуорма ханнык усулуобуйаҕа үлэлиирэ, туох быраап, эбээһинэс баара, толоруллубат буоллаҕына, эппиэтинэһи ирдиир сааҥсыйа киириэхтээҕэ суруллар. Оттон биһиэхэ инники икки өттө сокуоҥҥа баар, оттон үһүс, хамсатар сааҥсыйа суох. “Эппиэтинэскэ тардыллыахтаах” диэн уопсай тылынан суруллар. Туох эппиэтинэстээҕэ чуолкайа суох. Аны эбээһинэһи толоруу болдьоҕо эмиэ чопчуламмат. Онон үлэни сарсыҥҥыга, өйүүҥҥүгэ хаалларан иһэллэр. Инньэ гынан бу үлэ, баҕар, бүгүҥҥү Ил Түмэн ыҥырыытын болдьоҕун кэмигэр бүппэккэ да хаалыан сөп. Ол эрээри, саҕалыахтаахпыт, оччоҕо эрэ түмүк көстүө.
Сири былдьыыртан дьон сэрэхэдийэр
Сир боппуруоһа сытыытынан, т/х-тын эйгэтигэр бастаан сокуон сааһыланыахтааҕа көһүннэ...
– Биһиги мэччирэҥтэн саҕалаан, сүөһүнү аһатар базаны быһаарбатахпытына, т/х-тын сайыннарар кыахпыт суох. Ол сир эрэ нөҥүө оҥоһуллар. Дьон мээнэҕэ декада кэмигэр сир боппуруоһун сытыытык көтөхпөт. Сүөһү аһын өлгөм үүнүүтэ сириҥ өҥ, уохтаах буоллаҕына эрэ ситиһиллэр. Сири туһаныы биир күдьүс буолбатах, мелиорация үлэтин ыытарга бас билээччилэр бары сөбүлэһиэхтээхтэр, ол эмиэ уустуктардаах. Онон сири туһаныы быраабын сааһылыырбыт эрэйиллэр.
– Чааһынай бас билии усулуобуйатыгар нэһилиэк дьоно мустан “сирбитин барытын холбуубут” диэн тэриннэхтэринэ эрэ, сүөһү аһылыгын хааччыйар база түргэнник тэриллэр кыахтаах. Түҥ-таҥ эрдэ олордохпутуна, сааһыланара уһуур.
– Сири былдьыыр боппуруостан дьон дьиксинэр. Дойду таһымыгар эрэгийиэн аайы усулуобуйа араас, аны түмүгэ хайдах буолара биллибэт. Билигин баар сыһыаннарга олоҕуран бэрээдэктиир үлэни саҕалыахпытын сөп, ол эрээри ханнык уустуктар, күүппэтэх кутталбыт ойон тахсаллара биллибэт. Ол иһин мин Арассыыйа юристарын сийиэһигэр “сири судаарыстыба туһатыгар ылары холоон көрөргө, ханнык эрэ кэмҥэ биир дуу, бөлөх дуу эрэгийиэннэргэ сири-уоту быһан, болдьохтоон, кэтээн көрөр мэхэньиисимнээх быраап эспэримиэнин оҥоруохха” диэн боппуруос көтөхпүтүм. Тоҕо диэтэххэ, Арассыыйа курдук киэҥ дойдуга барытын саба тутан, үбүлээн хамсатар уустук. Федеральнай сокуоҥҥа “былдьаммыт сир аһаҕас атыыга тахсыахтаах” диэн императивнай нуорма сылдьар. Атыыга барбатаҕына, судаарыстыба саамай алын сыананан атыылаһан ылыахтаах. Ол аата, судаарыстыба туһатыгар сири ылар буоллахха, атыылаһар пуонда тэрийэн, үп-харчы көрүнэн олоруохтааххын.
– Петр Васильевич, “сахаларга сир былыр-былыргыттан уопсастыба бас билиитигэр сылдьара. 90-с сылларга норуот баайа сыыһа түҥэтиллэн олигархтарга барбыта” диибит. Ол иһин сорох дьон сири чааһынайга биэрбит урукку сокуону көтүрэн, төттөрү национализациялыан баҕарар. Итиннэ тугу диэҥ этэй?
– Сир быраабыгар субъектар бэйэлэрэ боломуочуйалаахтар. Ол гынан баран, бас билии буоларын быһыытынан, ону РФ Гражданскай Кодекса сүрүннүүр. Гражданскай сокуоннар – федеральнай былаас быһаарар эйгэтэ. Ол аата биһиги гражданскай сокуону нөҥүөлээн бэйэбит бэрээдэк олохтуур бырааппыт суох. Сокуон быспыт күрүөтүгэр хаайтаран олоробут. Чааһынай бас билии сокуонунан күүскэ көмүскэнэр.
Үүт кэтэхтэртэн хайаан да тутуллуохтаах
Т/х-тын бүгүҥҥү саамай уустук боппуруоһа: үүт харчытын сааһыланыыта. Манна П.В. Гоголев тус бэйэтин көрүүтүн кэпсээтэ.
– Ил Дархан Илдьитигэр этиллибит мэхэньиисим дьүүллэһиигэ сырыттаҕына, мин премьер В.В. Солодовка, т/х-тын миниистирэ А.П. Атласовка туһаайан “статдааннай этэринэн, бүгүн т/х-тын бородууксуйатын саамай кыччаабыта 53 %-нын кэтэх хаһаайыстыбалар оҥороллор” диэн бэлиэтээбитим. Онон кэтэхтэр судаарыстыба көмөтүн хайаан да ылаллара наадатын эппитим. Холобур, Өлүөхүмэҕэ бара сылдьан көрдөххө, сорох сирдэргэ бородууксуйа 98 %-нын кэтэх хаһаайыстыбалар оҥороллор. Онон бу уларытыыга субсидия көрөр мэхэньиисиммит чопчуланыан наада. Биһиги, бастатан туран, субсидияны көрбүт судаарыстыба интэриэһин учуоттуохтаахпыт, ол – дьон интэриэһин мэктиэтэ. Бүддьүөттэн көрүллэр көмө үп ынах сүөһү төбөтүн ахсаанын элбэтэри, дьон дохуота үрдүүрүн, ырыынакпытын тутан хааларбытын, сырьебут аччаабатын, бүгүн астыы олорор тэрилтэлэрбит бу сырьену астаан бородууксуйа оҥорон таһаарар үлэлэрэ мөлтөөбөтүн мэктиэлиэхтээх.
– Арай, сүөһү ахсаанын, бородууксуйаны элбэтэргэ кэтэх хаһаайыстыбаларга сүөһү төбөтүгэр 35 тыһ. солк. төлөннүн уонна кэпэрэтииптэргэ баран үүттэрин сайын 50 солк. сыанаҕа туттардыннар. Дохуотум оччоҕо элбээбэт дуо?
– Ити икки өрүттээх. Биир ыал ынах төбөтүгэр харчы ылан баран үүтү туттарымыан сөп. Холобур, бүддьүөт хамнастаах үлэһитэ икки ынаҕын төбөтүгэр көмө ыла олоруо, ол оннугар үчүгэй хаачыстыбалаах үүтүнэн-этинэн оҕолорун, сиэннэрин аһатан, доруобай ыччаты улаатыннаран, норуот генофондата бөҕөргүүрүгэр улахан кылааты киллиэриэ. Иккиһэ, кэтэх хаһаайыстыбалартан үүтү туппатахпытына, биһиги үүппүт уопсай объемун, т/х-тын оҥорон таһаарар бородууксуйатын сүтэрэбит. Оччоҕо амырдар, атын да эрэгийиэннэр, дойдулар биллибэт, саарбах хаачыстыбалаах үүт астара босхоломмут ырыынакпытын толорон, биһигини үтүрүйэн кэбиһиэхтэрэ. Бородууксуйабытын батарар ырыынакпытын сүтэриэ суохтаахпыт. Ити – дьоммут үлэлээх, дохуоттаах буолалларын мэктиэтэ. Ырыынагы бөҕөргөтөргө биһиги кыахтаах тэрилтэлэри тутуохтаахпыт, өйүөхтээхпит. Онтон ити этэр иккис барыйааҥҥын көрүөххэ. Сүөһүтүн “чиптээн” баран бэйэтин хотонугар тутар, төбөтүгэр 35 тыһ. ылар. Ону таһынан, тэрээһиннээх хаһаайыстыбаҕа баран үүтүн туттарар, субсидия үллэстэр. Меркурийга киллэрээччи тэрээһиннээх хаһаайыстыба. Ити эмиэ үлэлиэн сөп. Бэйэм тус санаам, эппитим курдук, чааһынайдартан үүт хайаан да тутуллуохтаах, ол мэхэньиисимҥэ киириэхтээх. Ил Дархан “ити мэхэньиисими бырабыыталыстыбаҕа норуот дьокутааттарын, улуус баһылыктарын кытта бииргэ оҥоруҥ” диэн сорудахтаабыта. Үүтү тутар буоллахха, чааһынайдартан үүт хаачыстыбатын үрдэтэллэрин ирдиэхтээхпит. Саҥа мэхэньиисимҥэ кинилэр ынах ыыр анал тэриллээх буолалларын хааччыйыы учуоттаныахтаах. “Аҕыйах ынаҕы ыырга тоҕо ону ыарахан сыанаҕа атыылаһабын, уот харчытыгар ороскуотурабын, онто да суох үүт туттарарга көҥүл ыларга элбэҕи төлүүрүм ороскуокка тэбэр” диэн боппуруос туруон сөп. Ол иһин дьоҕус, тыа сиригэр аныгы тиэхиньикэни, технология сайдыытын киллэриэхтээхпит. Декада кэмигэр баар кыһалҕаны үөрэтии, санааны атастаһыы эрэ буолбута. Салгыы, Т/х-тын министиэристибэтэ бэйэтин көрүүтүн эттэ, биһиги салгыы кинилэри кытта олорон кэпсэтиэхпит.
– Аны кыһын Ил Дархаҥҥа “т/х-тын сайдыытын көҕүлүүр маннык мэхэньиисими олохтуурга быһаардыбыт” диэн дакылааттыыр буоллаххыт?
– Ол иһин норуот дьокутааттара үлэни эрдэ саҕалыахтаахпыт. Былырыын т/х-тын госбырагырааматын көрүүгэ бырайыактыыр бөлөхтөр тэриллибиттэрэ, “олорго дьокутааттар киириэхтээхтэр” диэн туруорсубуппут. Ол эрээри, сайын, уоппуска кэмэ буолан, кыттыы сэмэй соҕус этэ. Ити былырыыҥҥы алҕаспытын өйдөөн, билигин сайыҥҥыга хаалларар санаабыт суох. Уопсайынан ыллахха, декадабыт сыалын-соругун ситтэ. Салгыы иккис декада биллэриэхпит. Онно тиийэрбитигэр дьоммутугар бастакы декада түмүгүнэн тугу оҥорбуппутун отчуоттуохпут.
“Одобрямс” буолбатах, боломуочуйаны кэспэккин
“В.В. Путин Илдьитигэр этиллибит Төрүт сокуоҥҥа уларытыылары киллэриигэ этии бөҕөнү ыыталлар. Оттон Ил Түмэн тугу оҥордо?” – диэн ыйытыыбар Петр Васильевич хоруйа, сокуону билбэт киһиэхэ, элбэх саҥаны арыйар.
– Бэйэм Төрүт сокуон быраабыгар 20-тэн тахса сыл идэтийэн үлэлээтим. Билим хандьыдаатын, дуоктарын диссертациятын бу тиэмэҕэ МГУ-га көмүскээбитим. Исписэлиис быһыытынан эттэхпинэ, уопсастыбаҕа “эрэгийиэннэр парламеннара онно мөлтөхтүк кытталлар” диэн сыыһа мөккүөр таҕыста. Эрэгийиэннэр парламеннара олорботулар, болҕойон көрдүлэр. Госдума бастакы ааҕыыга Төрүт сокуоҥҥа киирэр уларытыылар сокуоннарын барылын ылан баран, эрэгийиэннэр парламеннарыгар “этиилэргитин киллэриҥ” диэн сорудахтаан ыыппатаҕа. РФ Төрүт сокуонун 71-с ыстатыйатыгар “Төрүт сокуоҥҥа уларытыылары киллэрии – Арассыыйа бэйэтин боломуочуйата” диэн суруллан сылдьар. Ол иһин субъектартан этии көрдөөбөттөр. Сокуон ити нуорматын, бэл, “Коммерсант” курдук улахан хаһыаттар кытта өйдөөбөттөр эбит, “дьүүллэһиигэ субъектар сорохторо эрэ кытынна” диэн суруйдулар. Боломуочуйата суох буоламмыт, Илдьит кэннэ нэдиэлэ буолан баран, Ил Түмэн сэбиэтигэр Төрүт сокуоҥҥа киирэр уларытыылар кэнсиэпсийэлэрин ырыппыппыт. Ону дьон интэриниэккэ “ил түмэннэр уочараттаах “одобрямс” оҥордулар” диэн сыыһа суруйбуттара.
Саха Өрөспүүбүүлүкэтэ дириҥ устуоруйалаах, икки сылынан төрүттэммитэ 100 сыла туолар. Кыраайдартан, уобаластартан уратыбыт диэн, уруккуттан сокуону көрөр-киллэрэр боломуочуйалаахпыт, итиннэ өр кэмнээх уопуттаахпыт. Онон улахан хамсааһынтан туора туруо суохтаахпыт диэн дьүүллэһиини син биир саҕалаатыбыт. Дьэ, манна сорохтор “тоҕо Арассыыйа боломуочуйатыгар ороостугут, эһиги Төрүт сокуон 136-с ыстатыйатынан Федерация Сэбиэтэ бигэргэппитин, уопсай истиигэ таһаарбытын эрэ кэннэ көрөр бырааптааххыт” диэн турдулар. Ол иһин биирдиилээн норуот дьокутааттара гражданскай позициябытын этинэбит диэбит этиилэриттэн сүүмэрдээн оробуочай бөлөххө ыыппыппыт.
– Ханнык баҕарар гражданин санаатын этэрэ бобуллубат буолбат дуо?
– Ол бэрээдэгинэн. Икки улахан боппуруоһу туруорустубут. Бастакыта, РФ Төрүт сокуонун 76-с ыстатыйатыгар “саҥа федеральнай сокуон ылыллыыта субъектарга эбии ороскуоту үөскэтэр буоллаҕына, ол боломуочуйаны толорууга федеральнай бүддьүөттэн үбүлээһин көрүллүөхтээх” диэн уларытыыны киллэрэргэ туруорустубут. Билиҥҥи сокуонунан федеральнай сокуону киин уонна эрэгийиэн тэҥҥэ үллэстэн толоруохтаахтар. Ол эрээри, сороҕор эрэгийиэн үбүгэр оҥоһуллуохтааҕын курдук балаһыанньа үөскүүр. Холобур, “Ыт туһунан” саҥа киирбит сокуону ылыаҕыҥ. Федеральнай бүддьүөттэн үп көрүллүбэтэҕэ, ол эрээри сокуон толоруллуутун эрэгийиэнтэн ирдииллэр. Сокуону Саха сирэ соҕотоҕун толорор кыаҕа суох, үп өттүнэн уустук. Аҥаардас Дьокуускайга ыты тутар приют тэрийэр туһугар 129 мөл. солк. наада. Үс гыммыт биирэ приют тутарга, 2/3 – ыты-куосканы көрүү-харайыы, астара-үөллэрэ, дьон хамнаһа. Биһиги 2020 с. бүддьүөппүт омос көрдөххө, улахан курдук, ороскуотун чааһа – 208 млрд солк. Ол гынан баран, тыйыс усулуобуйаҕа олорорбутунан, эһиилги кыстыкка бэлэмнэнэргэ өссө 6 млрд солк. тиийбэт. Аны кэскилбит боппуруоһугар: оҕолорбут федеральнай ыстандаарка сөп түбэһэн үөрэнэллэригэр эмиэ 6 млрд тиийбэт. Ити курдук, тыын боппуруостарбытыгар 12 млрд солк. тиийбэт. Уонна хантан быһан өрөспүүбүлүкэҕэ барытыгар ыт приюттарын тутабыт? Итинник холобур биир эрэ буолбатах.
– Ол аата федеральнай сокуону ылыахтарын иннинэ “боломуочуйатын толорорго үбүн-харчытын эмиэ көрүҥ” диэн туруорсар буоллахпыт.
– Туруорсуубут олоххо киирдэр, бастаан “бу федеральнай бүддьүөккэ охсуулаах дуу, суох дуу?” диэн суоттаан көрөн баран сокуону ылынар буолуо этилэр. Билигин ити үбэ суох сокуон ылыллан, ыты көмүскээччилэр “Саха сирэ федеральнай сокуону толорбот” диэн Генеральнай борокуратуураҕа кытта үҥсэ-харса олороллор. Иккис туруорбут боппуруоспут: аҕыйах ахсааннаах омуктарбыт сиргэ, баайга-дуолга бырааптарын мэктиэлээһин. Бүгүн төрүт омуктар, ол иһигэр аҕыйах ахсааннаах омуктар, бырааптарын мэктиэлиир аан дойдутааҕы аакталар бааллар да, судаарыстыба онно кыттыспакка олорор. Төрүт сокуон 69-с ыстатыйатыгар “Арассыыйа кинилэр бырааптарын мэктиэлиир” диэн нуорма баар. Чахчы, бырааптара дойду Төрүт сокуонунан мэктиэлэнэр да, үйэ-саас тухары олорбут төрүт сирдэригэр олороллорун, сирдэрин баайыгар бырааптарын мэктиэлээһин ситэтэ суох.
Арктика сокуонугар сөпсөспөт өрүттэрбит
Арктика сокуона киирдэҕинэ, бу өр сылларга ыһыллыы-тоҕуллуу барбыт Хоту сиргэ илгэлээх ардах түһүө диибит. Ол эрээри, саҥа сокуон барылыгар “бурууктаах чүөмпэлэр” бааллар эбит.
–Дойдубут, өрөспүүбүлүкэбит инники сайдыытыгар сүҥкэн улахан суолталаах сокуон барыла киирэн, дьүүлгэ сылдьар. Билэргит курдук, Хоту сиргэ олох олус уустук. Судаарыстыба манна болҕомто ууран, харчы уган экэниэмикэни сайыннаран, олох таһымын өрө тардар былааннааҕа – хайҕаллаах суол. Арктика зонатыгар Арассыыйа 9 субъегын сирэ-уота хабыллар. Биһиги 13 улууспут, сирбит улахан аҥаара киирэр. Ол иһин бу сокуоҥҥа болҕомтобут улахан. Былырыын сокуон барылын ырытыы саҥа саҕаланан эрдэҕинэ, Арассыыйа Уһук Илиҥҥэ уонна Арктикаҕа министиэристибэтигэр быһа киирэммит сөпсөспөт өрүттэрбитин эппиппит. Итини сэргэ, бу зонаҕа киирэр эрэгийиэннэр парламеннарын кытта биир санааны булар үлэни саҕалаабыппыт. Министиэристибэ тэрийбит оробуочай бөлөҕөр өрөспүүбүлүкэ интэриэһин туруорсубуппут. Этиилэрбит Арктика сайдыытын стратегиятын барылыгар киирэн тураллар. Арай сокуон барылыгар сүрүн суолталаах балаһыанньаларбыт киирэ иликтэр. Арктика зонатын докумуоннара бары биир кэмпилиэк буолан тахсыахтаахтар. Биһиги “Арктика экологиятын доктрината хайаан да баар буолуохтаах” диибит. Сенатор А.К. Акимов Арктика сокуонугар күүскэ үлэлэһэн, былырыын бэс ыйыгар Федерация Сэбиэтин дьонун манна аҕалан, сокуон барылын дьүүллэспиппит. Субъектартан Арктика сокуонугар соҕотох биһиги эрэ ыкса үлэлэһэ сылдьабыт. Атыттар интэриэстэрэ – араас. Холобур, ненецтэр “биһиги бу сокуоҥҥа, урбаан, инвестиция өттүгэр мэктиэлэргэ наадыйбаппыт” дииллэр. Тоҕо диэтэххэ, кинилэр ньиэптэн-гаастан ылар үптэрэ-харчылара, чинчийиллибит саппаастара олус элбэх, үлэлии олорор тэрилтэлэрэ өссө өр туруктаах олороллорун мэктиэлиир. Биһиги саамай күүскэ “федеральнай киин субъектар мэктиэлэммит бырааптарыгар уларытыылары оҥоруон сөп” диэн көҥүллүүр нуорма киирэрин утарабыт. Тоҕо? “Арктика социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын туһа!” диэн баран сир учаастактарын күүс өттүнэн былдьаан ылан федеральнай уорганнарга, госхамыыһыйаҕа, салайар хампаанньаҕа биэрэн кэбиһиэхтэрин сөп. Ити – олох сыыһа. Арассыыйа Төрүт сокуона, 184-с федеральнай сокуон уларыйа иликтэринэ, өрөспүүбүлүкэ сиригэр биһиги боломуочуйабыт үлэлиэхтээх.
Федеральнай сирдэри киллэрии сыыһа
Киһи дьиксиниэх, “Төрүт сокуоҥҥа федеральнай киинтэн салаллар территориялар диэн өйдөбүлү киллэриэххэ” диэн этиилэр иһиллэллэр. Ити тугунан диэлийиэн сөбүй?
– Мин 2014 с. МГУ издательствотыгар таһаарбыт кинигэбэр федеральнай кииҥҥэ быһа бас бэринэр территориялары чинчийэн суруйбутум. 1990 с. Арассыыйа Төрүт сокуонун барылын оҥоруу саҕаланар. Онно аан бастаан “киинтэн быһа салаллар федеральнай сирдэр” диэн өйдөбүл үөскээбитэ. Ол туһунан оччотооҕу парламент спикерэ Р.Хасбулатов “сир субъектар дьаһайыыларыгар эрэ буолбакка, быһа федеральнай киин салайар сирдэрэ эмиэ баар буолуохтаахтар” диэн тыл этэн турар. Ону “Арассыыйаны ыһыы мантан саҕаланар, эһиги федеральнай сирдэри тэрийэн, субъектар кыраныыссаларын алдьатаҥҥыт, судаарыстыба сайдар суолун быһаҕыт” диэн эрэгийиэннэр күүскэ утарбыттара. Ол умнулла сылдьыбыт өйдөбүл эмиэ эргийэн кэлиэх курдук буолла. Бүгүн аан дойду таһымыгар араас быһыы-майгы үөскүү турдаҕына, судаарыстыбаны түмпэккэ, ыһыан сөптөөх дьайыылары саҕалыыр табыллыбат диибит.
– Чахчы “бытааннык эстэр миинэни иитии” курдук.
– Онон маннык уустук боппуруостар турдахтарына, өрөспүүбүлүкэ былааһа, Ил Түмэнэ, уопсастыбаннаһа биир көрүүлээх буолуохтаахтар. Холобур, төһө да Байкал күөл сыаналаах буоллун, онон куоһурданан субъектан таһааран, туспа федеральнай тэриллии үөскэтиэ суохтаахтар. Биһиги, холобур, Өлүөнэ очуостарынан дуу, атынынан дуу киирэн, өрөспүүбүлүкэҕэ бас бэриммэт сирдэри тэрийэн өрөспүүбүлүкэни үрэйэр куттал үөскүүрүн утарыах тустаахпыт. Субъект – федеративнай тутул сүрүн единицата. Арассыыйа Төрүт сокуонун 5-с ыстатыйатыгар ханнык да “федеральнай сирдэр” диэн өйдөбүл суох.
Ил Түмэн Кыайыы 75 сылыгар
– Тохсунньуга ХИФУ-га аҕа саастаах уонна эдэр көлүөнэлэри түмэн, Дойдунаат, Албан аат уонна Өйдөбүнньүк сылларын “Саха сирэ умнубат” диэн анал бырайыагынан саҕалаатыбыт. Кыайыыга аналлаах тэрээһиннэр ыам ыйын 9 күнүнэн эрэ муҥурданыахтара суоҕа. Бастатан туран, Сталинград сэриитигэр кыттыбыт, олохторун толук биэрбит саллааттарбыт ааттара үйэтитиллиэхтээх диэн дьокутааттар кыттыһан үбүлээн кинигэ таһаардыбыт. Дьон киирбэккэ хаалбыт хос эһэлэрин, эһэлэрин, аҕаларын билигин да киллэрэ олороллор. Ол иһин сэриигэ кыттыбыт дьоммутун үйэтитэр үлэ салҕанан барыа. Биллиилээх архыып үлэһитэ А.А. Калашников сэриигэ кыттыбыт дьону үйэтитиигэ 5 кинигэни бэлэмнээбитэ. Ону таһынан, Улуу Кыайыыны уһансыбыт норуот дьокутааттарын туһунан улахан истиэндэ оҥорторо сылдьабыт. Улуустарга, бибилэтиэкэлэргэ, дьаһалталарга, улуус мунньахтарыгар ыыталыахпыт. Ил Түмэн иккис этээһигэр сэриигэ кыттыбыт дьоммутун үйэтитиигэ анал истиэндэ баар буолуо. Олунньу 26-27 к. пленарнай мунньахха “Сэрии оҕолорун туһунан” сокуону көрүөхпүт. 2018 с. балаҕан ыйыгар бастакы пленарнай мунньахпытын улахан суолталаах уонна идеология боппуруостарыттан саҕалыахтаахпыт диэн бу сокуон барылын көрбүппүт. Бастакы ааҕыыга ыларбытын кытта элбэх этии киирбитэ. Холобур, “тоҕо сокуону Аан дойду сэриитэ бүппүт күнүнэн быстыгыт, 1945 сыл толору киириэхтээх этэ” диэн туруорсаллар. Онон сокуон дьайыытын 1945 с. ахсынньы 31 күнүнэн быһаары гынабыт. Сэрии оҕолоругар биир кэмнээх көмө көрүллүө, доруобуйаларын көннөрөллөрүгэр чэпчэтиилэри көрүөхпүт. Ити курдук элбэх тэрээһиннэр барыахтара. Сүрүн сорукпут – эдэр ыччаппыт Улуу Кыайыы өйдөбүлүн кырдьыктааҕынан илдьэ хаалыахтаах.
– Петр Васильевич, дьону толкуйдатар олус наадалаах информациялаах кэпсээниҥ иһин махтанабыт. Норуоппут, өрөспүүбүлүкэбит интэриэһин туруулаһар үлэҕитигэр “Кыым” хаһыат ааҕааччыларын аатыттан элбэх ситиһиилэри баҕарабыт.
Владимир Степанов
