Бүгүн, ол эбэтэр ыам ыйын 28 күнүгэр, Ил Дархан Айсен Сергеевич Николаев Саха Өрөспүүбүлүкэтин муоһатын туппута номнуо иккис сылын туолар. 2018 сыллаахха ити күн кини дойду бэрэсидьиэнэ Владимир Путин ыйааҕынан, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын эбээһинэһин толорооччунан анаммыта. Балаҕан ыйын 9 күнүгэр буолбут быыбарга бар дьон итэҕэлин ылан, эрэллээх 71,40 %-ны ситиһэн, Ил Дархан буолбута.
Ити күнү көрсө, ыам ыйын 26 күнүгэр Айсен Сергеевич “Коммерсантъ” хаһыакка хоруона вируһа алмаас бырамыысыланнаһыгар дьайыытын, АЛРОСА былаанын, Чайыҥдатааҕы долгуйууну, Төрүт сокуоҥҥа киириэхтээх көннөрүүлэргэ өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин сыһыанын, хамсык, дьарыктаах буолуу, халаан, о.д.а. тыҥаан турар боппуруостар тустарынан биэрбит интервьютун сахалыы тылбаастаан билиһиннэрэбит.
“Алмаас ырыынагар уустуктар”
– Сонуннартан саҕалыах: аҕыйах хонуктааҕыта Дьокуускай куоракка халаантан сылтаан ыксаллаах быһыыны-майгыны биллэрбиттэрэ. Аны туран, хамсык ханна даҕаны тыҥааһыннаах балаһыанньаны үөскэтэрэ өйдөнөр. Хайдах кыанан олороҕут?
– Ити “ыксаллаах балаһыанньа” муниципальнай таһымнаах, бүттүүн өрөспүүбүлүкэ буолбатах. Биһиэхэ Өлүөнэ халаана мэлдьи ыксаллаах быһыыга-майгыга ааһар. Көмүөл судургутук ааспат. Ол гынан баран, Дьокуускай куораты сэттэ сыл салайбыт киһи быһыытынан этиэхпин сөп: барыта сиэр быһыытынан. Наадалаах, эрэйэр сирдэригэр дэлби тэптэрбиппит, муус барбыта, онон кыайдыбыт.
– Оттон Саха сиригэр хоруона вируһун туруга хайдаҕый?
– Бүгүҥҥү туругунан, Саха сиригэр 1357 түгэн бэлиэтэннэ. Ыалдьыбыт киһи ахсаана сууккаҕа 5-8 %-нан эбиллэ турар. Ол эрээри, өрөспүүбүлүкэбит сирэ-уота киэҥ буолан, түөлбэ-түөлбэ аайы балаһыанньабыт араас. Сорох улуустарга күн бүгүнүгэр дьиэри хоруона вируһунан ыалдьыбыт биир да киһи суох. Хамсыктан ордук Дьокуускай, Алдан, Нерюнгри куораттар уонна Чайыҥдатааҕы сир баайдаах түөлбэ эмсэҕэлээтилэр. Хомойуох иһин, сэттэ киһи өллө.
– Атын эрэгийиэннэри, холобур Москубаны кытта тэҥнээтэххэ, бэрт сэмэй көрдөрүү эбит. Ол да буоллар, аҕыйах нэдиэлэ анараа өттүгэр чопчу Саха сиригэр Чайыҥдаҕа быһыы-майгы сытыырхайа сылдьыбыта. Дьыала миитиҥҥэ кытта тиийбитэ. Билигин онно балаһыанньа хайдаҕый?
– Чайыҥда бастакы ыарыһаҕын Ленскэй куоракка биһиги быраастарбыт дьон баахтаттан кэлбитин кэннэ булбуттара. Тута түрүлүөн түһэрбиппит, биһиги быраастарбыт уонна “Газпром добыча Ноябрьск” ХЭУо ЯНАО-ттан ыыппыт исписэлиистэрэ барыллыыр анаалыстары ылбыттара. Онно ыалдьыбыт дьон ахсаана уонунан ааҕыллара биллибитэ. Онон сибээстээн, муус устар 17 күнүгэр сир баайдаах сиргэ бүтүннүүтүгэр, баахта бөһүөлэктэригэр харантыыны биллэрбитим. Ол бүгүҥҥэ диэри үлэлии турар. Ити кэннэ биһиги Чайыҥда хас биирдии үлэһититтэн анаалыс ылылларын ирдээбиппит. Ол, бука, дойду устуоруйатыгар бастакы түгэн буолуохтаах. Кэлиҥҥи чахчыларынан, анаалыс 6 %-на “куһаҕан” буолла. Чайыҥдаҕа 10-ча тыһыынча киһи үлэлиир, 100-тэн тахса хампаанньа баар. Сүрүннээн, “Газпром” бэдэрээтчиттэрэ. Ыалдьыбыт киһи ахсаана элбэҕин өйдөөт даҕаны, федеральнай суһал ыстаабы, МЧС-ы, “Газпрому” бэйэтин уонна “Стройтранснефтегаһы” кытта үлэлэһэн барбыппыт. Ол түмүгэр бүгүн Чайыҥдаттан доруобай, ыалдьыбатах, икки төгүллээн “үчүгэй” көрдөрүүлээх анаалыстаах дьону таһаарабыт. Барыта 7 тыһ. кэриҥэ киһини таһаардыбыт. Кинилэр кэлбит сирдэригэр төннөллөр. Сүрүннээн, Башкирияҕа, Сибиир эрэгийиэннэригэр, биирдиилээн дьон – киин Арассыыйаҕа. 116 ыараханнык ыалдьыбыт дьону Саха сирин балыыһаларыгар киллэрбиппит. Улахан аҥаардара номнуо үтүөрэн таҕыста. Чайыҥдаҕа “Стройтранснефтегаз” көмөтүнэн тутуллубут МЧС госпиталыгар уонна орбсерватордарыгар биһиги Ленскэйбит киин балыыһатын филиала үлэлиэҕэ. Билигин онно СӨ доруобуйа харыстабылыгар министиэристибэтин, “Согаз медицина” уонна МЧС исписэлиистэрэ үлэлии сылдьаллар. “Куһаҕан” анаалыстаах уонна ыалдьыбыт дьону кытта алтыспыттар икки баахта бөһүөлэгэр баар госпиталларга, изолятордарга уонна обсерватордарга сыталлар. Билигин харантыын онно эрэ биллэриллэн турар. Атын сирдэргэ, СӨ кылаабынай саньытаарынай бырааһын дьаһалынан, ыам ыйын 20 күнүгэр көтүрүллүбүтэ.
– Чайыҥда миитиннээччилэрэ тугу туруорсубуттарай?
– Экэнэмиичэскэй ирдэбиллэри туруорсубуттара. Тоҕо диэтэххэ, ол саҕана үлэлээбэккэ олорбут кэмнэрин иһин ким хамнас төлүөхтээҕэ, дьиэлэригэр хайдах төннүөхтээхтэрэ биллибэт этэ. Дьиҥэр, судургу уонна өйдөнөр ыйытыылар эрээри, бэдэрээттээх тэрилтэлэрэ кэмигэр хоруйдаабатахтар. Хампаанньалар салалталара ол эрэ миитин кэнниттэн бэрэстэбиитэллэрин ыытан, дьоҥҥо балаһыанньаны быһаарбыттара, онон ити боппуруос сабыллыбыта.
– Билигин сир баайа хостоно турар дуо?
– Чайыҥдатааҕы сир баайдаах сир 8 тыһ. кв. км иэннээх. Чопчу ньиэп-гаас хостонор сирдэрэ уонна баахта бөһүөлэктэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн балачча ыраахтыы тураллар. Оҥорон таһаарыы тэрээһинин “Газпром” бэйэтэ сүрүннүүр. Үлэ-хамнас тохтооботоҕо. Кулун тутарга гаас ситимигэр профилактика ыытыллыбыта. Ол кэнниттэн ситим толору кыамтатынан үлэлии турар.
– Эн санааҕар, хоруона хамсыга өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтигэр хайдах дьайыаҕай?
– Кини Саха сирин эрэ буолбакка, номнуо аан дойду экэниэмикэтигэр барытыгар дьайда. Онуоха эбии, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр сир баайын хостуур сүрүн тэрилтэлэр үлэлииллэр. Аан дойдуга ньиэпкэ, гааска, таас чоҕор уонна, биллэн турар, алмааска наадыйыы-ирдэбил уоста турар. Онтон сылтаан сир баайын хостуур хампаанньалар барыстара кыччыыра өйдөнөр. Ол эбэтэр, нолуоктан киирэр үп-харчы эмиэ кыччыахтаах.
– Үлэтэ суох дьон ахсаана төһө буолуо диэн сылыктыыгын? Ыаллыы эрэгийиэннэргититтэн элбэх буолуо дуу, аҕыйах дуу?
– Дьиҥэр, бырамыысыланнаспыт туруга тупса турбута. Кэлиҥҥи сылларга сылга ортотунан 12 %-нан үүнэн испитэ. Үлэһит илии тиийбэт этэ. Тутуу салаатын холобурдуохпун сөп. Биһиэхэ тутууга, сүрүннээн, ыаллыы дойдулартан кэлбит дьон үлэлииллэр. Быйыл кинилэр урукку сылларга курдук күргүөмүнэн кэлбэттэрэ өйдөнөр. Онон быһаарыы ылыммытым: күн бүгүн биһиги орто анал үөрэхтэрбит кыһаларыгар кэккэ идэлэргэ кинилэри солбуйуохтаах, үлэтэ суох хаалбыт дьоммутун үөрэттэрэн эрэбит. Тутуу эйгэтигэр, быһа холоон, 3,5 тыһ. үлэһит илии тиийбэт. Ону 1,5 тыһ. бэйэбит каадырбытынан солбуйуохпут. Оттон үлэтэ суох киһи элбээбитин, сүрүннээн, урут “күлүк экэниэмикэҕэ” үлэлии олорбут дьон саҥа регистрацияламмытынан быһаарыахха сөп.
“Былааны көннөрөр да буоллахха, бэрт кыратык...”
– АЛРОСА сыл түмүгүнэн дивиденд төлүүртэн батыныан, ол оннугар социальнай ороскуотун элбэтэн, эрэгийиэн интэриэһин учуоттуон сөп дуо?
– 2019 сыл түмүгүнэн дивиденд төлөбүрүгэр улахан уларыйыы киириэ дии санаабаппыт. Оттон 2020 сыл түмүгүн туһунан эттэххэ, биллэн турар, быйыл АЛРОСА атыыта аҕыйыыра өйдөнөр. Ол аата барыс киирэрэ эмиэ кыччыа. Ити чааһыгар биһиги эппиэтинэстээх аахсыйалаахтар буоларбыт быһыытынан, кими да кыһарыйа сатыахпыт суоҕа. Ол эрээри, хампаанньа ырыынакка анаан үлэлиир. Онон бары боппуруоһу ырыынак сыһыаннаһыыларын таһымынан быһаарыахпыт. Хампаанньа өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр уонна бүддьүөккэ сыһыана суох пуондаларыгар төлүүр социальнай төлөбүрүн бэйэтин бүддьүөтүгэр номнуо көрөн, бигэргэтэн олорор. Онон 2020 сылга саҥалыы көрүүнү-көннөрүүнү ирдээбэт.
– Хампаанньа оҥорон таһаарар былаана төһө сарбыллыан сөбүй?
– Икки рудник үлэлээн бүтэн эрэр. Ол эрээри, ити – ырыынак туругун үөрэтэн көрүү кэннэ эрдэттэн сылыктаммыт, былааннаммыт быһаарыы. Аан дойдуга үөскээбит быһыы-майгы ити быһаарыыны түргэнник ылынарга эрэ көмөлөстө.
Онон 2020 сылга алмаас караатын оҥорон таһаарыы былаанын уларытар да буоллахпытына, бэрт кыратык... Билигин 2021 сыл туһунан кэпсэтии бара турар. Оттон ол барыта ырыынак үһүс кыбартаалга төһө түргэнник чөлүгэр түһэриттэн тутулуктаах буолуоҕа.
– Соторутааҕыта Элгэтээҕи бырайыак атыытын сөбүлэһиитэ сабыллыбыта. Саҥа бас билээччилэр бу баайдаах сир сайдыытын былаанын билиһиннэрдилэр дуо?
– Элгэтээҕи сир баайдаах сир аан дойдуга биир саамай улахан куоксаланар чохтоох сир, олус баай, үлэлииргэ үчүгэй усулуобуйалаах. Мин “Мечелгэ” уонна Игорь Зюзиҥҥа (Дириэктэрдэр сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ уонна “мечел” биир саамай улахан аахсыйалааҕа – “Ъ”) киэҥ хабааннаах үлэни ыыппытыгар, сир баайын хостуур үлэ бастакы, саҕалыыр түһүмэҕин оҥорбуттарыгар махтанабын. Саамай сүрүнэ – кинилэр хоту дойду тыйыс усулуобуйатыттан толлубакка, хайа быыһыгар 300 км усталаах тимир суолу чааһынай инвестиция суотугар оҥорон таһаардылар. “А-Проперти” үчүгэй биисинэһи тутта. Мин кинилэр салгыы да тырааныспар инфраструктурата сайдыытын инвестициялыыр былааннаахтарын биһириибин. Тоҕо диэтэххэ, тимир суол аһардар кыаҕын күүһүрдүөххэ уонна сир баайын хостооһуну улаатыннарыахха, 5 мөл. туоннаттан 20 мөл. туоннаҕа диэри тиэрдиэххэ наада. Ити сөбүлэһии кэпсэтиитин хара ааныттан барытын чопчу билэ-көрө олорбутум. Атыылааччылары, атыылаһааччылары таһынан, Госбаан бэрэстэбиитэллэрин (кинилэр быһаарыыларыттан элбэх тутулуктаах), федеральнай биэдэмистибэлэр салайааччыларын кытта сирэй көрсүбүтүм. Мин санаабар, бу олус улахан уонна суолталаах бырайыак. Бу бырайыак хампаанньа аахсыйалаахтарыгар эрэ буолбакка, Саха сирин, Арассыыйа олохтоохторугар туһалаах уонна наадалаах. Тоҕо диэтэххэ, хампаанньа бырайыактаммыт кыамтатын толору ыллаҕына, экэнэмиичэскэй көрдөрүүтэ дойдуга эрэ буолбакка, аан дойдуга да бастыҥнар кэккэлэригэр киириэн сөп.
– Билигин онно сир баайа хостоно турар дуу, солбуйса сылдьаллар дуу?
– Барыта үлэлии турар.
– Саҥа бас билээччилэри кытта инвестиция хантараагын түһэрсиэххит дуо?
– Билигин олус элбэх ыйытыы киирэр. Мин Альберт Авдолянныын (Элгэтээҕи сир баайдаах сири атыыласпыт “А-Проперти” хампаанньа бас биллээччитэ – “Ъ”) сүбэлэспитим, хоруона хамсыга түмүктэннэр эрэ, Элгэҕэ бииргэ үлэлэһиибит туһунан кэпсэтиэхтээхпит. Ити курдук улахан бырайыагы биир даҕаны хампаанньа эрэгийиэн былаастарын кытыарбакка эрэ олоххо киллэрэрэ кыаллыбата өйдөнөр. Онон холбоһуохха уонна сүрүн соругу – бырайыак былааннаммыт кыамтатын ылыытын – быһаарыахха наада. Оччотугар өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр киирэр төлөбүр биллэ улаатыа этэ.
– Уопсайынан, хамсыктан сылтаан ханнык эмэ инфраструктура тутуутун болдьоҕо уларыйыан сөп дуо? Сөп буоллаҕына, ол эрэгийиэҥҥэ хайдах дьайыай?
– Хоруона вируһуттан сылтаан биир даҕаны федеральнай тутууну тохтоппотохпут. Барыта былаан быһыытынан бара турар. Бэл, Өлүөнэ күргэтин тутуу курдук судаарыстыба-чааһынай кыттыгас тутуута тохтооботоҕо. Бары ирдиир-чинчийэр үлэлэр бу саас чааһынай концессионердар суоттарыгар ыытыллыбыттара. Национальнай бырайыактар олоххо киирэ тураллар. Онон мин Саха сиригэр ханнык эрэ бырайыактар тутууларын болдьоҕо сыҕарыйыа дии санаабаппын. Ол эрээри, 1,5 млрд солк. өрөспүүбүлүкэ улахан тутууларын инвест-бүддьүөтүттэн (ол иһигэр Эпос уонна ускуустуба Арктикатааҕы киинэ, Дьокуускайдааҕы креативнай кластер бааллара) хоруона хамсыгын утары үлэҕэ ыыттыбыт.
“Айылҕа бэйэтэ харыстыыр сирдэрэ бааллар”
– Саха сиригэр хамсыктан сылтаан туох хааччахтар киирдилэр?
– Ханна да буоларын курдук, хааччахтааһын олох-дьаһах бары эйгэтин хаарыйда. Саха сирин олохтоохторо хааччахтааһыны эттэринэн-хааннарын биллилэр, ол билигин да салҕанан барар. Түгэни туһанан, эрэсиими эрэгийиэн салайааччылара бэйэлэрэ олохтуулларыгар кыаҕы биэрбитин иһин бэрэсидьиэҥҥэ махтанабын. Саха өрөспүүбүлүкэтэ олус киэҥ сирдээх-уоттаах буолан, биһиги өрөспүүбүлүкэни түөрт бөлөххө араарбыппыт, олорго тус-туһунан эрэсиим биллэриллибитэ. Бастакы – Арктика уонна уустук суоллаах-иистээх нэһилиэнньэлээх пууннар. Олорго эһиги билигин баҕарбыккыт да иһин тиийэр кыаххыт суох. Арай, биирдэ эмэ бөртөлүөт көтөр. Кинилэри айылҕа бэйэтэ хааччахтаан-харыстаан олорор, нэһилиэнньэлэрэ аҕыйах эрээри, сирдэрэ-уоттара олус киэҥ. Ити түөлбэлэргэ хоруона вируһа суох, онон хааччахтааһын суоҕун кэриэтэ. Элбэх киһилээх тэрээһини эрэ ыыталлара көҥүллэммэт. Иккис бөлөх – кыһыннары-сайыннары суоллаах киин, соҕурууҥҥу уонна илиҥҥи улуустарбыт. Онно дьон чөкө, түөлбэлээн олорор. Инньэ гынан, кэккэ хааччахтыыр миэрэлэри тутустахха, хамсык туруо суохтаах. Ити курдук 3-5 тыһ. киһилээх нэһилиэнньэлээх пууннарга муҥутаан 2-3 киһи ыалдьа сылдьыбыта. Үһүс бөлөх – Мииринэй, Нерюнгри, Алдан, Ленскэй уонна 350 тыһ. нэһилиэнньэлээх Дьокуускай курдук улахан куораттар. Олорго бэйэни хааччахтаныы эрэсиимэ киирбитэ, атыы-эргиэн кииннэрэ, кэккэ күннээҕи өҥөнү оҥорор тэрилтэлэр үлэлээбэттэр. Аны, хааччахтааһыны киллэрэрбитигэр биһиги туох көҥүллэнэрин суруйбатахпыт – туох бобулларын эрэ ыйбыппыт. Улахан ыйаах тахсыбыта, “ол биисинэс эйгэтигэр туох көҥүллэммэтин быһаарбыта” диэххэ сөп. Холобур, массыына-көлө сиэрбистэрин, сууйар пууннар үлэлэрин сотору көҥүллээбиппит. Билигин кинилэр хааччаҕа суох үлэлии тураллар. Төрдүс бөлөх – харантыын биллэриллибит сирдэрэ. Күн бүгүн харантыын ала-тала Чайыҥдаҕа эрэ хаалан турар. Ол иннинэ Алдаҥҥа биллэриллэ сылдьыбыта эрээри, уон күн иһигэр эбии дьон ыалдьыбатаҕынан, ыам ыйын 12 күнүгэр көтүрүллүбүтэ. Онно ыаллыы дойдуттан кэлбит киһи ырыынакка үлэлиир биир дойдулаахтарын сутуйан, “дэлби тэбии” буола сылдьыбыта. Итини сэргэ, харантыын Сунтаар улууһугар баар суолу оҥорооччулар бөһүөлэктэригэр уонна ыам ыйын 21 күнүгэр Нам Хоҥор Биэтигэр биллэриллибитэ. Билигин онно 39 ыарыһах баар.
Бастакы-иккис бөлөхтөргө хааччахтааһыны барытын кэриэтэ уһуллубут. Арай, 50-тан элбэх киһилээх тэрээһиннэр бобуллан тураллар. Куораттарга хааччахтааһыны арыый сымнаттыбыт эрээри, общепит уонна атыы-эргиэн кииннэрин үлэлэрэ бобуулаахтар.
– Өрөспүүбүлүкэҕэ бастакы ыарыһахтар омук сириттэн кэлбиттэрэ дуу, дойду атын эрэгийиэннэриттэн дуу?
– Биһиэхэ эмиэ Москубаҕа курдук саҕаламмыта. Бастакы ыарыһахтар эрдэ биллибиттэрэ – кулун тутар ортотугар. Сир баайын хостуур улахан хампаанньа салайааччыта Швейцарияҕа сынньанан кэлэн баран ыалдьыбыта. Ол кэнниттэн ыалдьыбыт биир дойдулаахтарбыт АХШ-тан, Британияттан, Нидерландыттан кэлитэлээн барбыттара. Үһүс долгун Москубаттан уонна Санкт-Петербуртан кэлбит дьонтон саҕаламмыта. Кэнники нэдиэлэлэргэ ыарыы эрэгийиэммит иһиттэн тарҕанар.
– Кэлэр дьону тута обсерватордарга киллэрэн испиккит дуо?
– Ханна да буоларын курдук, оннук суолга кэлин тиийбиппит. Бастаан омук сириттэн кэлэр эрэ дьону киллэртээбиппит эрээри, кэлин айаннаан кэлэр дьону барыларын обсерваторга киллэрэр эбэтэр бэйэ хааччахтаныытын эрэсиимигэр ыытар буолбуппут.
– Оттон омук сириттэн Москубаҕа эбэтэр Арассыыйа атын куоратыгар кэлбит Саха сирин олохтоохторун дойдуларыгар аҕалтаабыккыт дуу, антах миэстэтигэр көрдөрүнэ-кэтэнэ хаалбыттара дуу?
– Миэстэтигэр харантыыҥҥа хаалбыттара. Арай, Индонезияттан Владивостокка кэлбит бөлөҕү “Якутия” авиа-хампаанньанан ойуччу тутан аҕалбыппыт. Кинилэр Владивостокка түһээттэрин кытта, мин Татьяна Голиковаттан (РФ социальнай бэлиитикэҕэ вице-премьерэ – “Ъ”) 14 Саха сирин олохтооҕун тута дойдуларыгар тиэйэн аҕаларга көрдөспүтүм.
– Эһиги хоруона вируһугар статистикаҕыт омук сирин бастыҥ холобурдарын санатар. Эйигин ыарыы тарҕаныытын кэмигэр бохсубутуҥ иһин тугунан эмэ хайҕаатылар дуо? Саха сирэ хамсыктан тахсан эрэр диэххэ сөп дуо?
– Хоруона вируһа тарҕанар далааһынын син тутан олоробут эрээри, “онтон босхолонон эрэбит” диирбит табыллыбат. Ону ыам ыйын бырааһынньыктарыгар дьону дьиэҕэ туппуппутунан быһаарыахха сөп. Дьиҥэр, соторутааҥҥа диэри ыарыы тарҕаныыта 14 %-ҥа тиийэ сылдьыбыт буоллаҕына, билигин 5 %-ҥа тэҥнэһэн турар. Мин хайҕалы да, сэмэни да күүппэппин, үлэбин толоробун. Дьэ хамсык бүттэҕинэ, баҕар, ким эрэ хайҕаныа, ким эрэ – оройго охсуллуо.
– Уопсайынан, бэрэсидьиэн дьаһалтатын кытта хайдах үлэлэһэҕит? Төһө элбэхтик кэпсэтэҕит?
– Үчүгэйдик үлэлии олоробут. Биһиэхэ суолталаах боппуруостары бэрэсидьиэн, бырабыыталыстыба да, кинилэр дьаһалталара да өйүүллэр.
“Норуот бэйэтэ талыахтаах”
– Ыарыы тарҕаныытын бохсор сыалтан быйылгы улахан тэрээһиннэр көһүөхтэрэ дуо? Холобур, сайыны көрсүү бырааһынньыга – Ыһыах.
– Ити туһунан билигин кэпсэтэ-сүбэлэһэ олоробут. Ыһыах өрөспүүбүлүкэ хас биирдии нэһилиэгэр ыытыллар. Хааччахтааһын барыта кэриэтэ көтүллүбүт түөлбэлэригэр биир ый иһинэн дьон-сэргэ тоҕуоруһар култуура уонна успуорт тэрээһиннэрин көҥүллүөхпүт диэн эрэллээхпин. Оннук сирдэргэ ыһыах да көҥүллэниэ. Дьиҥэр, саамай элбэх боппуруос өрөспүүбүлүкэбит саамай улахан нэһилиэнньэлээх пуунугар – Дьокуускай куоракка – үөскээн турар. Туймаада ыһыаҕа – Арассыыйа сиригэр-уотугар ыытыллар саамай улахан национальнай бырааһынньык. Былырыын онно 200 тыһ. кэриҥэ киһи сылдьыбыта. Онон куорат салалтата бырааһынньык ыытылларыттан-суоҕуттан эмиэ күүскэ долгуйар. Биллэрин курдук, ити курдук улахан бырааһынньык эрдэттэн элбэх бэлэмнэниини эрэйэр. Куонкурустар, атыы-тутуу... Сардаана Владимировна (Авксентьева, Дьокуускай мээрэ – “Ъ”) ити боппуруоска күүскэ үлэлэһэ сылдьар.
– Арба, кинини кытта сыһыаныҥ хайдаҕый? 2018 сыллаахха Сардаана Авксентьева быыбары оппозиция хандьыдаатын быһыытынан кыайбыта. Төһө бэркэ тапсан үлэлии олороҕут?
– Мин Сардаана Владимировнаны уруккуттан билэбин, үлэ чэрчитинэн сыһыаммыт үчүгэй. “Авксентьева – оппозиция” дииллэриттэн күлүөхпүн эрэ сөп. Тоҕо диэтэххэ, мин Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэрэсидьиэнин дьаһалтатын салайааччытынан үлэлиир кэммэр, кини Дьокуускай куоракка “Биир ньыгыл Арассыыйа” быыбардыыр ыстаабын солбуллубат салайааччыта этэ. Оттон мээр быыбарыгар мин уонна баартыйа атын-атын дьону өйөөбүппүт – туспа боппуруос. Ол эрээри өссө төгүл хатылыыбын, кини – адекватнай, киһи бииргэ тапсан үлэлиир кыахтаах киһитэ.
– Санаабычча, Дьокуускай – Арассыыйа мээри аһаҕас быыбарынан талар аҕыйах куоратын кэккэтигэр киирэр. Онтон аккаастанар көҕүлээһини киллэрэр былааныҥ суох дуо?
– Сирэй талыы, аһаҕас быыбар туох даҕаны куһаҕана суох, мин ону утарбаппын. Мин бэйэм Дьокуускай мээринэн икки болдьоххо талылла сылдьыбытым. Норуот бэйэтэ талыахтаах уонна ол иһин эппиэтинэһи сүгүөхтээх дии саныыбын.
– Урут СӨ бырабыыталыстыбатын салайбыт Владимир Солодов Хамчаакка баһылыгын э.т. ананна. Ол эрэгийиэннэр сыһыаннаһыыларыгар туох эрэ дьайыыны оҥоруо, алтыһыыны тупсарыа дуо?
– Мин билигин Хамчааккаҕа Владимир Викторович Солодов курдук дьоҕурдаах уонна судаарыстыбаннай таһымнаах салайааччы баһылык эбээһинэһин толоро олороруттан үөрэбин. Кини быыбарга кыайыа диэн эрэнэбин. Үлэтин-хамнаһын көрө-билэ олоробун, күннэтэ кэпсэтэбит, тыҥаан турар соруктары, ол иһигэр хоруона вируһун утары үлэни, дьүүллэһэбит. Хамчаакканы кытта салгыы да доҕордоһуохпут. Дьиҥэр, сыһыаммыт урут даҕаны куһаҕана суоҕа. 2011 с. Хамчаакканы салайбыт Владимир Иванович Илюхин Саха сиригэр кылаабынай федеральнай иниспиэктэринэн үлэлээбитэ. Онон өрөспүүбүлүкэни кытта сыһыан оччоттон да үчүгэй этэ. Сөбүлэһии түһэрсибиппит билигин да үлэлии турар. Аан дойду таһымнаах билим-үөрэхтээһин киинин сайдыытыгар сыһыаннаах улахан бырайыактаахпыт. Ол Киин Саха сиригэр номнуо тэриллибитэ, ону Хамчаакка, Чукотка, Магадаан баһылыктара өйөөбүттэрэ. Онон биһиги Владимир Викторович Хамчаакка салайааччытын дуоһунаһыгар анаммытынан, ити бырайыак олоххо киириитэ өссө тэтимириэ диэн эрэнэбит.
– Эн санааҕар, 2018 с. бэрэсидьиэн быыбарыгар Владимир Путин кыра көрдөрүүлэммитэ (чуолаан, атын эрэгийиэннэри кытта тэҥнээтэххэ... Арассыыйаҕа орто көрдөрүү 76,69 % буоллаҕына, Саха сиригэр 64,38 % этэ) нэһилиэнньэ федеральнай бэбиэскэҕэ болҕомтотун уурбатыттан, интэриэһэ ордук өрөспүүбүлүкэҕэ охторуттан буолуо дуо? КПРФ-тан турбут Павел Грудинин Саха сиригэр “популярноһын” кистэлэҥэ туохханый? Кини манна 27,25 %-ны ылбыта. Оттон дойдуга орто көрдөрүү 11,77 % этэ.
– Мин саныахпар, “Саха сирин олохтоохторо федеральнай бэбиэскэни сэргээбэттэр” диир сыыһа. Төттөрүтүн, биһиги дьоммут боппуруоһу барытын аһара иҥэн-тоҥон үөрэтэллэр, ырыталлар-дьүүллэһэллэр. Оттон 2018 сыллааҕы быыбар туһунан эттэххэ, быыбар хампаанньатын тэрээһинигэр технологическай алҕастар тахсыбыттара. Холобур, өрөспүүбүлүкэ национальнай уратыта учуоттамматаҕа. Грудинин хампаанньатын 70 %-на сахалыы тылынан ыытыллыбыта. Оттон өрөспүүбүлүкэҕэ Путин быыбарын хампаанньатын салайбыт дьон “эрэкэлээмэ барыта федеральнай таһымнаах буолуохтаах, сахалыы этэр-тыынар сатаммат” диэн быһаарбыттара. Оннук уонна онно майгынныыр технологическай алҕастар түмүктэригэр, Грудинин итиччэ куолаһы ылбыта. Ол да буоллар, Владимир Владимирович Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр эрэллээхтик кыайбытын санатабын.
“Боломуочуйаны тыырыы – хамсыы турар процесс”
– Өрөспүүбүлүкэ уонна федеральнай киин икки ардыгар олоҕурбут боломуочуйаны тыырсыыны кытта сөпсөһөҕүн дуо? Саха сирэ – Арассыыйа саамай улахан эрэгийиэнэ, үгүс атын судаарыстыбалартан да улахан иэннээх. Дойдубут Дьобуруопатааҕы өттүн олохтоохторун үгүстэрэ Саха сирин туспа планета курдук саныыллар. Саха сирэ бэйэтин дойду курдук сананар дуу, дойду сорҕотун курдук дуу?
– Саха сирэ Арассыыйа чааһа этэ, чааһа уонна оннук да буола туруо. Саха сирин дьонун-сэргэтин курдук дьиҥнээх Арассыыйа патриот олохтоохторун өссө көрдөөн булуохха наада. Биһиги бэйэбитин бу курдук киэҥ сири харыстаан-араҥаччылаан, көрөн-харайан олорор дьон быһыытынан сананабыт.
Эн “Саха сирэ үгүс Дьобуруопа дойдутуттан да улахан иэннээх” диэтиҥ. Дьиҥинэн, биһиги Арҕаа Дьобуруопаны барытын холбообуттан даҕаны киэҥ сирдээхпит.
Аан дойдуга, Арассыыйаны аахсыбатахха, Саха сириттэн киэҥ иэннээх алта эрэ судаарыстыба баар. Индия, мөккүөрдээх штаттарын аахпатахха, биһигиттэн да кыра сирдээх.
Оттон боломуочуйа туһунан эттэххэ, ити – мэлдьи тыыннаах, хамсыы турар процесс: наада буоллаҕына – эрэгийиэн боломуочуйата элбиир, кэмэ тирээтэҕинэ – федеральнай киин.
– Ол гынан баран, бачча киэҥ сир-уот дьон өйүгэр-санаатыгар дьайбат буолуон сатаммат. 1990-с сыллар саҕаланыыларыгар өрөспүүбүлүкэҕэ бэрт күүстээх националистыы хамсааһын баарын, дьыала сепаратистыы ыҥырыыларга кытта тиийтэлии сылдьыбытын истэбит. Бэл, билигин даҕаны ардыгар “бу – мин дьиэм, атыттарга – орооспоппут” диэбит курдук дьулуур баарга дылы. Холобур, “Уһук Илин гектарын” сокуона киирэрин саҕана, Ил Түмэн Саха сиригэр сири-уоту түҥэтэри олус көхтөөхтүк утарбыта. Ол тугу кытта сибээстээҕий?
– Оччолорго ону соруйан күөртүү сатаабыт кэккэ бэлитиичэскэй күүстэр бааллара. Оттон Ил Түмэн дьокутааттарын туһунан эттэххэ, кинилэр сокуон хаачыстыбата тупсарын туһугар кимнээҕэр да күүскэ кыһаллыбыттара. Бастаан, чахчы, сокуон “сиикэй” соҕус этэ. Ол эрээри үлэ чэрчитинэн бэрт элбэх көннөрүү-этии киирэн, ол иһигэр Саха сириттэн эмиэ, сокуон үлэҕэ киирэр кыахтаммыта, чочуллубута. Билигин Саха сирэ “Уһук Илин гектарын” бырагырааматынан саамай элбэх сири түҥэппит үс бастыҥ эрэгийиэн иһигэр киирэр.
– Соторутааҕыта Саха сиригэр миграннар утуу-субуу буруйу оҥорбуттарын түмүгэр, долгуйуулар буолан ааспыттара. Ону “саха национализмын көстүүтэ” диэххэ сөп дуо?
– Өскөтүн ыаллыы дойдулартан кэлбит дьон биһиги ыалдьытымсахпытын, үтүө сыһыаммытын туһанан итинник быһыыланар, суруллубут-суруллубатах сокуоннары кэһэр буоллахтарына, былырыын кулун тутарга Дьокуускай “Триумф” стадионугар буолбут долгуйуу курдук дьайыылар Арассыыйа ханнык баҕарар эрэгийиэнигэр тахсыахтарын сөп. Оччолорго норуот миграннар сорох араҥалара толоостук быһыыланарын сөбүлээбэккэ абарбыта-сатарбыта. Саалаҕа аҥаардас сахалар эрэ буолбакка, нууччалар уонна Саха сиригэр олохтоох атын омук дьоно эмиэ бааллара. Кинилэр бары кэлии дьон кэрээнэ суох быһыытыттан улаханнык абарбыт-сатарбыт этилэр. Онно ханнык даҕаны национализм, омугунан өттөйүү суоҕа диэн бигэ эрэллээхпин. Мин бэйэм онно “Триумфка” баарым, тыһыынчанан киһини уоскуппутум, кинилэри кытта кэпсэппитим, кинилэр тугу эппиттэрин-тыыммыттарын эмиэ олус үчүгэйдик билэбин. Дьон кэлии, омук дьоно бэйэлээх бэйэлэрин төрөөбүт дойдуларыгар олохтоох нэһилиэнньэ быраабын күөмчүлээбэтин туруорсубута.
– Ити боппуруоһу төттөрү иэҕэн ыйыттахха, Саха сирин олохтоохторо Арассыыйа атын эрэгийиэннэригэр ксенофобия көстүүтүн көрсөллөр дуо?
– Биирдиилээн түбэлтэ ханна баҕарар баар. Акаарылар суох буолбатахтар. Ол эрээри ону маассабай көстүү диирим табыллыбат.
Айсен Сергеевич Николаев
1972 с. тохсунньу 22 күнүгэр Ленинградка, билиҥҥинэн Санкт-Петербурга, төрөөбүтэ. 1994 с. МГУ физическэй факультетын, РФ Бырабыыталыстыбатын норуот хаһаайыстыбатыгар академиятын “үп менеджерэ” идэлээх бүтэрбитэ.
1994 с. САПИ үп корпорациятын Москубатааҕы бэрэстэбиитэлистибэтигэр үлэлээбитэ. 1995 с. Дьокуускайга САПИ вице-бэрэсидьиэнэ буолбута. 1997 с. Ил Түмэн дьокутаатынан талыллан, өрөспүүбүлүкэ парламенын устуоруйатыгар саамай эдэр дьокутаат буолбута (25 сааһыгар), 2002 с. иккистээн быыбардаммыта. Парламент бүддьүөккэ кэмитиэтин салайбыта. 1998-2003 сс. “Алмаасэргиэнбаан” АКБ” бааны салайбыта. 2004-2007 сс. – СӨ үбүн миниистирэ. 2007-2011 сс. – бэрэсидьиэн уонна бырабыыталыстыба дьаһалтатын салайааччыта. 2011 с. ыам ыйыгар өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын, туризмын уонна урбаанын, айылҕа харыстабылын, билимин уонна инновацияны сүрүннүүр бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччытынан анаммыта. 2012 с. кулун тутар 4 күнүгэр Дьокуускай куорат мээринэн талыллыбыта, 2017 с. иккистээн мээринэн быыбардаммыта (куолас 68,4 %-нын ылан).
2018 с. ыам ыйын 28 күнүгэр Саха сирин Ил Дарханын эбээһинэһин толорооччунан анаммыта. Ол сыл балаҕан ыйыгар быыбарга куолас 71,4 %-нын ылан, өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана буолбута.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ
Саха сирэ 3,1 мөл. кв. км иэннээх (дойдуга 1 миэстэ). 34 муниципальнай оройуоннаах, 2 куорат уокуруктаах, ол иһигэр 48 куорат уонна 361 тыа нэһилиэгэ киирэр. 2020 с. тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан, Саха сиригэр 972 тыһ. киһи олорор (дойдуга 56-с миэстэ). 2019 с. 1 тыһ. киһиэхэ 13,2 төрөөһүн бэлиэтэммит (дойдуга 6-с миэстэ), өлүү – 7,8 (6-с миэстэ). Хамнас орто кээмэйэ – 69,2 тыһ. солк. (9-с миэстэ), биэнсийэ – 19,8 тыһ. солк. (8-с миэстэ). 2020 с. кулун тутардааҕы көрдөрүүтүнэн, үлэтэ суох буолуу 7,1 %-ҥа тэҥнэһэр (20-с миэстэ).
2019 с. эрэгийиэн ВВП-та, ааспыт сыллааҕыга тэҥнээтэххэ, 3,5 %-нан улаатан, 1,1 трлн солк. буолбут. 2019 с. бырамыысыланнай оҥорон таһаарыы индексэтэ – 112,4 %. 2020 с. былааннанан турар бүддьүөт дэписсиитэ – 5,5 млрд солк. (дохуот – 219,3 млрд солк., ороскуот – 224,8 млрд солк.) 2019 с. эрэгийиэҥҥэ 12,4 тыһ. буруйу оҥоруу бэлиэтэммит.
Төрүт сокуоҥҥа көннөрүүлэр: көмүскэллээхтик сананабыт
– Бу курдук киэҥ нэлэмэн иэннээх уонна уһулуччу айылҕалаах Саха сирэ – ураты күүстээх сир. Ол эрээри кини сирин баайын таһынан, хатыламмат култууратынан эмиэ аатырар. Холобур, киинэтинэн. Аны туран, дьон үксэ ону билэр эрээри, маны барытын анаан хамсатар туох эрэ улахан хампаанньа ыытыллара эмиэ биллибэт. Бырабыыталыстыба маннык суолларга көмөлөһүөхтээх дуо?
– “Ъ” курдук таһаарыыга саха киинэтин туһунан билэллэриттэн үөрдүм. Мин 2012 с. Дьокуускай куорат мээринэн үлэлии сылдьан, бэйэбит киинэ устааччыларбытын кытта көрсөн кэпсэппитим. Онно “эһиэхэ аны 5-10 сылынан норуоттар икки ардыларынаҕы киинэ бэстибээллэригэр кыайар-хотор соругу туруоруохпун баҕарабын” диэбитим. Дьонум күлэ-күлэ сөбүлэспиттэрэ. Ити кэннэ 2018 с. саха киинэтэ Москубатааҕы норуоттар икки ардыларынааҕы киинэ бэстибээлигэр аан бастаан гран-при ылбытыгар, мин кинилэри кытта эмиэ көрсүбүтүм, эҕэрдэлээбитим, харчынан бириис туттарбытым уонна аны “Канн бэстибээлин кыҥыахха наада” диэбитим. Ким да күлбэтэҕэ. Биһиги киинэ устааччыларбыт ол соругу өйдөөн-төйдөөн туран үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Саха киинэтэ, баҕар, сүрүннээн артхаус, ааптарыскай тииптээх көстүү буолуон сөп эрээри, олус интэриэһинэй. Элбэх бэстибээлгэ кыайдылар. Тоҕо диэтэххэ, устар киинэлэрэ дьон сүрэҕэр чугас. Көннөрү Саха сирин туһунан эрэ буолбатах. Ол да буоллар, бу маннык киинэлэр үгүстэрэ Саха сириттэн атын сиргэ уһуллар кыахтара суох. Айылҕалыын ыкса алтыһыы, тыһыынчанан сыллар усталаах-туораларыгар илдьэ кэлбит култуурабытын аныгы технология көмөтүнэн сырдатыы уонна онуоха саҥалыы сыһыан дьикти түмүгү биэрэр. Онон барыта өссө да – иннибитигэр. Урут госбырагыраама чэрчитинэн киинэ сайдыытыгар сылга ортотунан 2 мөл. солк. көрүллэрэ. Билигин сыһыан уларыйда. Холобур, быйыл саха киинэтин өйөбүлүгэр 80 мөл. солк. көрүллэр. Аны туран, араас хайысхаҕа. Аҥаардас уус-уран киинэҕэ эрэ буолбатах. Документальнай, кылгас кэрчиктээх, анимация киинэлэригэр эмиэ. Субсидияны биир-икки чунуобунньук уонна кинематография бэрэстэбиитэллэрэ кыттыылаах куонкурус хамыыһыйата үллэрэр. Субсидияны тыырар быраабыланы киинэ устааччылар холбоһуктара бэйэтэ суруйар. Мин санаабар, ол харчыны судаарыстыба сакааһынан буолбакка, бэйэлэрин үтүө баҕаларынан айар-тутар, шедевр буолар киинэни устар, чахчы наадыйар дьон ылыахтаахтар. Онон биһиги ситиһиибит туһунан өссө да истиэххит.
– Эн санааҕар, саха, нуучча уонна эрэгийиэн атын омуктарын тылларын, култуураларын өйүүр эбии миэрэлэр наадалар дуо?
– Биһиги саха уонна хоту дойду аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктарын тылларын сайдыытынан утумнаахтык дьарыктанабыт. Саха ахсаана – мөлүйүөн аҥаара, сорох норуот букатын даҕаны аҕыйах тыһыынча. Биллэн турар, кинилэр тыллара уонна култууралара ураты көмүскэли эрэйэр. Чуолаан, уопсастыбаны уларытар сыыппара сайдыытын уонна глобализация кэмигэр. Глобализация оннооҕор нуучча тылыгар кутталлаах. Кини, бэл, хас эмэ мөлүйүөнүнэн ахсааннаах улахан норуоту кытта мэлийэн ааһыан сөп. Биллэн турар, судаарыстыба Арассыыйа Федерациятыгар олорор норуоттар тылларыгар өйдөөх-төйдөөх, дьэҥкэ бэлиитикэни ыытыахтаах. Ол биһиэхэ баар дии саныыбын.
– Төрүт сокуоҥҥа көннөрүү киирэригэр, чуолаан, федеративнай тэриллии боппуруостарын саҥа нуормаларыгар, хайдах сыһыаннаһаҕын? Эн санааҕар, РФ норуоттарын бырааба уонна федерализм мэктиэлэнэр дуо?
– Төрүт сокуоҥҥа киириэхтээх көннөрүүлэри олус болҕомтолоохтук үөрэппитим. Мин санаабар, көннөрүүлэр Арассыыйаҕа олорор норуоттар бырааптарын чахчы уонна толору көмүскүүллэр. Тыл, омук, култуура араастаһыыта көмүскэнэр. Сорох дьон “государствообразующий народ” диэн тылы ойо тутан ылан, “нууччалар бэйэлэрин атын норуоттартан чорбото сатыыллар” дииллэр. Ол эрээри, бу этиини ким да ситэ аахпат. Онно этиллэр эбээт: “...язык государствообразующего народа, входящего в многонациональный союз равноправных народов Российской Федерации...” – диэн. Салгыы эмиэ ити ыстатыйаҕа “Арассыыйа Федерацията бары норуоттар тылларын харыстыыр, үөрэтэр уонна сайыннарар усулуобуйаны тэрийэр быраабы мэктиэлиир, Арассыыйа Федерацията – элбэх омуктаах норуот ураты нэһилиэстибэтэ” диэн суруллар. Ити – сүрүн суолталаах өһүө ыстатыйа. Мин, атын омук бэрэстэбиитэлин быһыытынан, ити уларытыылар баар буолуохтарыттан, бэйэбин өссө ордук көмүскэллээх курдук сананным. Иккис көннөрүү киириэхтээх ыстатыйатыгар “...аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар бырааптара норуоттар икки ардыларынааҕы быраап бириинсибинэн мэктиэлэнэр уонна судаарыстыба Арассыыйа Федерациятын бары норуоттарын уонна этностарын култуураларын уратытын көмүскүүр, норуоттар култуураларын уонна тылларын эгэлгэтин харыстыыры мэктиэлиир...” дэнэр. Ити Арассыыйа норуоттарыгар олус суолталаах, чуолаан, аҕыйах ахсааннаахтарга.
“Аан дойду, Арассыыйа уонна Саха сирэ уларыйабыт...”
– Бу көннөрүүлэр хамсыктан тутулуктанан хааллылар. Онон эмиэ хоруона вируһугар төннөн кэлэбит. Өтөрдөөҕүтэ Башкирияҕа былаастар хамсык кэннэ олох-дьаһах, аан дойду хайдах уларыйыан сөбүн туһунан кэпсэппиттэрэ. Оттон эн “хамсык кэннэ аан дойду, ол иһигэр Саха сирэ уонна Арассыыйа, хайдах уларыйыахтарай?” диэн толкуйдаан көрөҕүн дуо?
– Мин “аан дойду, Арассыыйа уонна Саха сирэ төннүбэттии уларыйдылар” дии саныыбын. Биһиги аны хаһан да хамсык иннинээҕи балаһыанньабытыгар төннүбэппит чахчы. Бастатан туран, биһиги айылҕа ыраахтааҕылара буолбатахпытын бигэтик өйдөөтүбүт. Киһи хараҕар көстүбэт күүс аан дойдуну барытын иэдээн таһымыгар тэбиэн сөбүн биллибит. Өскөтүн ити вирус өссө алдьатыылааҕа эбитэ буоллар, киһи аймах тыыннаах хааларын туһунан боппуруос туруон эмиэ сөп этэ. Онон “кэлэр өттүгэр хоруона вируһуттан өссө кутталлаах, киһи олоҕор охсуулаах ыарыы туруо суоҕа” диэн аны ким да мэктиэлээбэт. Ол гынан баран, үчүгэй өрүттэр эмиэ бааллар. Билигин уопсастыба “сыыппаранан сайдыыта” ирдэнэр. Биһиги АЛРОСА салалтатын кытта ыкса билсэ олоробут, араас суолу тобулабыт. Өссө былырыын кэккэ көстүүлэри бэлиэтээбиппит: бэл, бирилийээн биирдиилээн атыыта “онлайн эрэсиимигэр” көһөн эрэр, ситимнээх маркетинг үүнэр-кэҥиир, киһи бэйэтэ тутан-хабан атыылаһар былаһааккалара наадата суох да буолан эрэр курдуктар. Оттон хас даҕаны ыйдаах “ыраахтан үлэ” кэнниттэн, дьон ырыынак атыы-эргиэн былаһааккатын тэрийэн ороскуотурбакка эрэ үлэлиэн сөбүн өйдөөтө. Ити – эмсэҕэлээбит эргимтэ туһунан этэбит. Олору таһынан, хамсык кэмигэр чэчирээн да барбаталлар, этэҥҥэ, эрэллээхтик үлэлии олорор салаалар эмиэ бааллар. Уонна, биллэн турар, өйбүт-санаабыт уларыйда. Гигиенаны дьэ тутуһар, маасканы кэтэр буоллубут. Япония уонна Кэриэйэ ити чааһыгар үрдүк култууралаахтар: киһи сөтөлүннэ да мааска кэтэн бараллар. Урут биһиги Арассыыйаҕа оннук сылдьар дьону көрдөхпүтүнэ, омнуолуу көрөрбүт, дьиктиргиирбит. Оттон билигин аан дойду барыта мааскалаах сылдьар. Элбэх уларыйда, ону, баҕар, өссө кэлин ситэ өйдүөхпүт эрээри, уопсастыба өйө-санаата номнуо уларыйан эрэр.
– Эн санааҕар, хаһааҥҥыттан уруккубут курдук кэлэр-барар буолуохпутуй, олохпут оннун булуой? Холобур, хаһан Дьокуускайтан Москубаҕа эбэтэр омук сиригэр көҥүл айанныыр кыаллан барыай?
– Бэс ыйыттан Москубаҕа көтөр буолуохпут диэн эрэнэбин. Дьиҥэр, билигин да барыахха сөп эрээри, тиийэн баран икки нэдиэлэ харантыыҥҥа олоруоххун наада. Оттон норуоттар икки ардыларынааҕы көтүү туһунан эттэххэ, күһүҥҥэ диэри сөргүтүллүө дии саныыбын. Бастаан судаарыстыба бэйэтин бэрээдэктэниэ. Баҕар, кэлиигэ уонна барыыга кэккэ уларыйыылар киириэхтэрэ. Иммунитет пааспарын уонна онно саҥалыы сыһыан туһунан кэпсэтиилэр мээнэҕэ барбаттара чахчы.
Ксения Веретенникова, Евгений Зайнуллин, Дмитрий Бутрин уонна Иван Сухов “Коммерсантъ” хаһыакка анаан кэпсэтиилэриттэн.
СИА хаартыскалара. Альберт КАПРЫНОВ тылбааһа.
