Арассыыйа Төрүт сокуонун тула мөккүөр

Дойдубут Төрүт сокуонугар (ТС) уларытыылары киллэриини өйөөн да, утаран да элбэх ытык-мааны, биллэр-көстөр дьоммут санааларын эттилэр, өссө да этиэхтэрэ турдаҕа.Үксүлэрэ ис сүрэхтэриттэн этэллэрэ-тыыналлара саарбахтаммат, тугу толкуйдуулларын, хайдах саныылларын быһааран кэпсииллэрэ кэрэхсэбиллээх.Ити уларытыылары өйүүр да, утарар да санаам суох, ол оннугар дьиҥ сахалыы сиэринэн киэҥник-дириҥник анааран кэпсэтиэххэ диэн ыҥырабын.Биллэн турар, кэпсэтии тиэмэтин бэрт кыратык сырдатан ылар наада.Төрү сокуон уларытыылараүксүлэрэ сөптөөхтөр, ону бары өйдүүбүт. Сорохторо биһиэхэ туһалаах буолуохтарын сөп, холобур, субъектар салайааччыларын түмэр Госсовет былааһа кыаҕырар түгэнигэр,эрэгийиэннэр сабыдыаллара улаатар, оччоҕуна сыыйа федерализм бириинсиптэрэ эргиллэн барыах этилэр.Нууччалар судаарыстыба тутаах омуга буолуохтарын баҕараллара сиэрдээх, онто да суох кинилэр Арассыыйаны тутан олороллор, онон тутаах омук диэн буоллуннар ээ.

Сорох дьон иҥнэр уларытыыта – Владимир Путин хос быыбарга турар кыахтанарын көҥүллээһин.Ону утарааччылар бааллар. Ол эрээри, көнөтүнэн эттэххэ, Путин барда да олохпут тупса түһүөхтээх диэн ким да, оннооҕор оппозиция да дьоно,санаабат буолуохтаахтар.

Төттөрүтүн, чекист киһи диэтэххэ, Путин баччааҥҥа диэри сымнаһыардык салайан кэллэ. Эрэпириэссийэлэри тоҕо тардартан саамай дьаахханар дьон “чекистэр” диэн мээнэҕэ эппэттэр быһыылаах. НКВД уруогун кытаанахтык өйдүү сылдьар буоланнар буолуо, эрэпириэссийэлэри ыыппыт дьону сотору буолаат, бэйэлэрин ытыалаан кэбиспиттэрин умнубат буоллахтара.Оттон Путин оннугар кэлбит киһи кытаанахтык тутан-хабан бардаҕына, дьэ, хайыыбыт?

Устуоруйа уруоктара

Аан дойдуга туох буола турарын да ылан көрүөх.Былаас мөлтөөтө да үлтү тэпсиллэрин, ол түмүгэр дойду сатарыйарын бары көрдүбүт, билэ-ааҕа олоробут.

ССКП уонна КГБ кытаанах былаастара эстэрин кытары дойдубутугар хайдахтаахыһыллыы-тоҕуллуу буолбутун умна иликпит.

Ону долоҕойдоругар соччо киллэрбэтэх украинецтар устуоруйа кыраабылын хос үктээн, судаарыстыбаларын өссө ордук кэбирэттилэр.

Ливияны да ылан көрдүөххэ.Урут Хотугу Африкаҕа барыларынааҕар байылыаттык олорон, өссө ордук бэрт олоххо тиксээри, барытын тоҕо түһэрэн кэбистилэр, хас уон сылынан өрүттэллэрэ биллибэт.Баҕар, олох да сүһүөхтэрин булунуохтара суоҕа – ити бэйэтин эрэгийиэнигэр урут саамай баай-дуол олохтоно сылдьыбытЛиван үйэ аҥаарын тухары урусхалланан олорор уонна өнүйэр кыаҕа олох сүттэ быһыылаах.

Онон Путин оннугар ким да кэллин, баар систиэмэни мөлтөтүө суоҕа – оччоҕо бэйэтэ киэр эһиллэр уонна Арассыыйа умса барар.

Ол аата Путин уурайда да, дьэ көҥүллүк тыыныахпыт диэн сорох уһуну толкуйдаабат оппозициялар эрэнэ саныыллара сыыһа.Ыраахтааҕы былааһын утары харса суох утарсыбыт интэлигиэннэр, сорохторо дворяннар да этилэр, кэлин бары кэриэтэ кыдыйыллыбыттара. Онон көҥүлү эҕирийэр оннугар хабахха тыынар кэммит кэлэн хаалыан сөп. Онто да суох санаабытын-саҥабытын билигин ким да хааччахтаабат, наһаалаабат буоллахха.Өссө ордук най баран, бас-баттах тыллаһыы тэнийэрэ, күүһүрэрэ бэйэбитигэр куһаҕан, охсуулаах буолбатах дуо? Түмсэр оннугар үөхсүү, биир өйгө-санааҕа кэлэр оннугар – иирсээн туох үчүгэйгэ тиэрдиэн сөбүй?

Арассыыйа суулуннаҕына сахалар эстэбит

Билигин аан дойдуга ситуация уларыйан эрэр.Эмиэрикэ муҥур былааһа мөлтөөтөр-мөлтөөн иһэр, ол оннугар Кытай күнэ күөрэйэн тахса турар.

Арассыыйа үрэллэр түгэнигэр Кытай Саха сирин ылара саарбахтаммат уонна онно толору бырааптаах курдук көстүө.“ВСТО уонна “Сила Сибири” турбалары харабыллыыр, ньиэп уонна гаас хостонуута быстыбатын хааччыйар соруктаахпын” диэтэ да – бүтэр.

Япония Саха сирин Кытайтан былдьаһар кыаҕа суох.

Эмиэрикэ Саха сирин иһин сэриигэ киирэн биэриэ суоҕа, ол оннугар Чукотканы, Хамчаакканы уонна Курил арыыларын ылыа. Тоҕо диэтэххэ, Эмиэрикэ стратегията оннук – Кытайы Чуумпу байҕалга көҥүл таһаарбат сыаллаах-соруктаах. Каартаны ылан көрүҥ эрэ,сэрии буолар түгэнигэр Кытайакыйааҥҥа холкутук тахсар кыаҕа суох: Япония уонна Рюкю арыылара (Япония бас билэр) Тайбааҥҥа диэри тэнийэн сыталлар, олору тумнан кини Чуумпу байҕалга быһа тахсар кыаҕа суох. Тайбааҥҥа арыытыттан чугас, аны, Филиппиннэр сыталлар, Эмиэрикэни кытары байыаннай дуогабардаахтар, Эмиэрикэ онно базалаах. Онон Кытайы утары көмүскэнэр кирбиини ырааҕы саныыр, улаҕалааҕы толкуйдуур эмэрэкээннэрсөптөөхтүк тэриммиттэрэ, бөҕөргөппүттэрэ ыраатта. Арассыыйаүрэллэр түгэнигэр, Эмиэрикэтүргэн үлүгэрдик Хамчаакканы уонна Курил арыыларын быһа харбаан ылыа, Хамчаакканы кытары сиринэн суол-иис наада буолан,таарыччы Чукотканы апчарыйыа.Өссө Магадааны кыбыныахтарын сөп. Онон бүтүөхтэрэ, сахалары быыһыы-абырыы кэлбэттэр, биһиэхэ наадыйбаттар.

Кытай кэллэҕинэ саха омук хайдах дьылҕаланарын бары өйдүүбүт.

Бүдүрүйбүт көммөт?

Сахаҕа “бүдүрүйбүт көммөт” диэн санньыар өйдөбүл баар. Итинник ааттаах пьесаны Алампа суруйбутун билэбит.Сорох дьон Саха драматическай тыйаатырыгар туруоруллубут испэктээги көрбүт буолуохтаах.

Алампа бэйэтэ 1928 сыллааҕы конфедералистар хамсааһыннарын кэнниттэн саҕаламмыт хабыр тутууга-хаайыыга түбэһэн, олоҕо көммөтөҕө, кэрэгэй дьылҕаламмыта.

Павел Ксенофонтов уонна кинини өйөөбүт дьон Саха Өрөспүүбүлүкэтэ күүскэ салгыы сайдарыгар ис сүрэхтэриттэн баҕараллар этэ, ону ааһан, бу өрө туруубут бүтүн Сэбиэскэй Сойууһу уһугуннарыа, былааһы хамсатыа, оччоҕо дьэ улахан уларыйыы буолуо диэн ыраланаллара.

Кинилэр ол турунууларын түмүгүн бары билэбит.

Сахалар сепаратистар, националистар аатырбыппыт, Максим Аммосов уонна Платон Ойуунускай таһаарыылаахтык үлэлээн испит хамаандалара туоратыллыбыта. Саха сиригэр эрэпириэссийэлэр сотору-сотору төхтүрүйэн кэлэ турар буолбуттара, саханы үөһээ таһаарбат, өрө көрдөрбөт кистэлэҥүлэ барбыта.

Ол содула олох хойукка диэри биллэр этэ. Өрөспүүбүлүкэ син сайда турбута эрээри, бытаарыы, соруйан харгыстааһын да буолбутун билэр, сэрэйэр буоллахпыт дии.

Сахаларга тимир-тамыр сыһыан ордук сэрии саҕана биллибитэ – төһөлөөх элбэх саха фронтан эргиллибэтэҕин, тыылга хоргуйан өлбүтүн, ама, умуннубут дуо? Наһаа барыы буолан эрэрин эрэ өйдөөннөр көннөрбүттэрэ, ону да Илья Винокуров харса суох туруорсан. Ол үтүөтүгэр кинини ыраатыннарбакка, атын сахаларынан сиэппиттэрэ.

Оннооҕор Дьоруой аатын-суолун сэрии саҕана соҕотох саха – Федор Попов эрэ ылбыта, ону да Сталин чуолкай бирикээһэ баар буолан: “Днепры бастакынан туораабыт буойуннары булгуччу Дьоруой оҥортооҥ” диэн. Атын сахалар уонунан сыл буолан эрэ баран, сорохторо өлөн баран, Дьоруой буолбуттара. Элбэх саха, эбэҥки, эбээн Дьоруойга түһэриллэн баран ылбакка хаалбыта. Дьиҥинэн, сахалар атыттартан хаалсыбакка харса суох дьоруойдуу сэриилэспиттэрэ, Аҕа дойдуларын көмүскээбиттэрэ, кыр өстөөҕү самнарсыбыттара ээ.

ССРС саҕана Саха сиригэрсоциальнай эйгэ бары эрэгийиэннэртэн саамай хаалыылаах этэ диэн 1980-с сыллар бүтүүлэригэр дьэ аһаҕастык билинэн тураллар. Миллиардынан дуоллар алмааһы, көмүһү, түүлээҕи биэрэ олорбут кыраай тоҕо итинник хаалан, көйгөтүллэн олорбутун ырытан-санаан көрүҥ эрэ.

2018 сыллаахха Путины ахсарбаттыы куоластааһынынан киэн туттар, өҥнөнөр биирдиилээн сахалар бааллар.

Ону оччотооҕу Ил Дарханы утаран итинник куоластаатылар диэн алы гыныы буолбута. Ол иһин сотору буолаат, Егор Борисов ууратыллыбыта, эдэр салайааччы анаммыта, быыбарга норуот өйөбүлүн ылбыта.

Билигин эмиэ сорох дьон угуйуутугар киирэн биэрэн күүскэ утардахпытына, “сахалар Арассыыйаны олох туора көрөр омук” диэн өйдөбүлүдьэ үөскэтиэхпит, күүһүрдүөхпүт.

Ол туох содулланарын, ама,өйдөөбөт үһүбүт дуо?

Саха омук инники дьылҕатыгар, Саха Өрөспүүбүлүкэтин сайдыытыгар туох охсуулаах буоларын удумаҕалаабат үһүбүт дуо?

2000 сылларга өрөспүүбүлүкэбары стратегическай актыыптарын, тэрилтэлэрин сүтэрбиппит, ол түмүгэр киин былаас тугу дук гынарын маныыр буоллубут – бэйэ тэрилтэлэриттэн киирэр дохуот диэн суох буолла, бүддьүөппүт баһыйар үксэ федеральнай датаассыйа, субвенция,трансфер буолла. Дьокуускай-Мииринэй, Дьокуускай-Магадаан суолларын федеральнай бүддүьөт суотугар туталлар, барыта этэҥҥэ буоллаҕына, Бүлүүнү хас да сиринэн уонна Алданы туорууркүргэлэр тутуллуохтаахтар, суол үксэ аспаал буолуо, Өлүөнэни туоруур күргэ да ситиһиллиэ этэ. Суол баар – сайдыы кэлэр. Иркутскайга уонна Магадааннааҕы байҕал пуордугар быһа тахсыы суолтатын бары өйдүүбүт. Балыыһалары, оскуолалары тутуу аны национальнай бырайыактар диэннэринэн эмиэ федеральнай бүддьүөттэн үбүлэнэр буолан турар.

Олортон барытыттан ытыс да соттубатарбыт, кырыы хараҕынан көрүллэ-көрүллэ, төһөлөөҕү, нэһиилэ умналаан ыла олороору оҥостобут?

Билиҥҥи былаас бэлиитикэтин сөбүлээбэт дьон баара өйдөнөр, омукпут да майгыта оннук – тордуох саха элбэх.Ол да буоллар саха мындыр омук, тургутан-ыараҥнатан көрөн баран саамай сөптөөх быһаарыыны ылынар үгэстээхпит.Ол үгэспитин тутуһуохха, омукпут дьылҕатын, өрөспүүбүлүкэбит инникитин, оҕолорбут соргуларын, сиэннэрбит кэскиллэрин саныахха.

Бүдүрүйэн биэрбит омук көнөрө уустук буолбат дуо?

Иван НИКОЛАЕВ,

суруналыыс,

Саха бастакы бэрэсидьиэнин

урукку көмөлөһөөччүтэ.