Арассыыйа Төрүт сокуонугар уларытыылары киллэриигэ куоластааһыҥҥа Саха сирин түмүктэригэр сорох көрүүлэрбин кытары үллэстиэхпин баҕарабын.
Бастакы уонна сүрүн түмүгүнэн, биллэн турар, дойдубут бэрэсидьиэнэ Төрүт сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэр этиилэрин, Саха сирин быыбардааччылара атын эрэгийиэннэр баһыйар олохтоохторун курдук өйөөбүттэрин биллэрбиттэрэ буолар. Сорох аналитиктар сахалар 2018 сыллаахха “Грудинин иһин” куоластаабыттарын “бырачыаһы биллэрэр” куоластааһын дииллэр, онно тэҥнииллэр. Дьиҥэ ол – олох сөбө суох. 2018 сыллааҕы быыбартан уратыта диэн, Арассыыйа Төрүт сокуонугар уларытыылары тыа сирин үгүс олохтоохторо өйүүллэрин биллэрдилэр. Оттон тыа сиригэр сүрүннээн саха дьоно уонна аҕыйах ахсааннаах төрүт хотугу норуоттар бэрэстэбиитэллэрэ олороллор. Оттон кинилэр үгүстэрэ 2018 сыллаахха Грудинины өйүүллэрин биллэрбиттэрэ ээ.
Итини барытын баар сыыппаралар бигэргэтэллэр. Саха сиригэр куоластааһын түмүгэ маннык: быыбарга кыттыы – 55%; “Сөпсөһөбүн” диэн куолас – 58,34%. Онуоха уларытыылары киллэриини өйүүр уопсай өрөспүүбүлүкэ куоластааччытыттан 12 муниципальнай тэриллиигэ уонна Дьокуускайга эрэ намыһах этэ. 35 муниципальнай тэриллииттэн утарар баҕалаахтарын бу оройуоннар көрдөрбүттэр: Нерюнгри, Хаҥалас, Алдан, Ленскэй, Ньурба, Томпо улуустара уонна Дьокуускай куорат. Ол эбэтэр, сүрүннээн нууччалар түөлбэлээн олорор бырамыысыланнастаах уонна административнай кииннэр. Амма, Анаабыр, Чурапчы, Нам, Өймөкөөн уонна Мэҥэ Хаҥалас – тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар улуустар. Дьокуускай куораты ылан быраҕан кэбистэххэ, куоластааһыны өйөөччү 61%, оттон үөһээ ыйыллыбыт бырамыысыланнастаах улуустары сотон кэбистэххэ, Саха сиригэр Конституцияҕа уларытыылары киллэриини өйөөччү ахсаана номнуо 70-ча % буола түһэр.
Инньэ гынан, иккис сүрүн түмүгүнэн, саха нэһилиэнньэтин 70 бырыһыана куоластааһыны өйөөбүтүн ааттыахха сөп. Онон сорох аналитиктар “сахалар федеральнай былааһы утары барбыттарын биллэрдилэр” эҥин диэн этиилэрэ оруна суох.
Мин санаабар, куоластааһын биир саамай интэриэһинэй түмүгүнэн – үһүс түмүк буолар. Хайа да бырамыысыланнастаах оройуоннартан, уларытыылары киллэриини саамай өйөөбүт – Мииринэй олохтоохторо – Арассыыйа алмаас хостооһунун киинэ буолар. Мииринэй оройуонун быыбардааччыларын 63%-на Төрүт сокуоҥҥа уларытыылары киллэриини өйөөтүлэр. Ити сорох СМИлэргэ, социальнай ситимнэргэ суруйбут “алмаастаах кыраай киинэ олус мөлтөөтө, олоҕо-дьаһаҕа сатараата, оннооҕор Суһал көмөнү оҥорор ыстаансыйаҕа көлө туруга мөлтөх” диэн этиилэрэ оруна суох буоларыгар тиийэр. Мииринэйдэргэ эмиэ атыттарга курдук кыһалҕа син биир баарын өйдүүбүн. Ол эрээри, ол “бырачыастыыр настарыанньаны” биллэрэр улахан кыһалҕалар буолбатахтара көһүннэ. Ону барытын “Сөпсөһөбүн” диэн куолас баһыйара ырылхайдык туоһулуур.
Үс бэрэсидьиэммит – М.Е. Николаев (Хаҥалас), В.А. Штыров (Томпо) уонна Е.А. Борисов (Чурапчы) төрөөбүт улуустарыгар уларытыылары киллэрэр өйөөччү ахсаана “курданыыттан намыһаҕа” сөхтөрдө. Дьиҥэ, М.Е. Николаев уонна Е.А. Борисов илэ бэйэлэринэн агитациялыыр үлэни ыыппыттара эрээри, бэрэсидьиэннэрбит ситэ дьирээлэһэн аҕытаассыйалаабатылар дуу, эбэтэр урукку аптарытыаттара оччо түстэ дуу? Ити нэһилиэнньэ саҥа формациялаах, аныгылыы ирдэбилгэ эппиэттэһэр салайааччыга наадыйарын туоһулуур дии саныыбын.
Бэһис сүрүн түмүк, мин санаабар, саамай баһылыыр оруоллаах – миэстэтигэр былаас мөлтөөбүтүн уонна “силистээх күүһүн” көрдөрбөтөҕөр сытар. “Силистээх күүстээх”, аккумуляциялыыр былаас диэн, бу түгэҥҥэ мин “Биир ньыгыл” бэлиитикэ баартыйатын уонна эрэгийиэннээҕи салаата кыаҕын сүтэрбитин этэбин.
Бу былаас баартыйатын биһиги төһө да хайҕаатарбыт, мөҕүтүннэрбит, бу баартыйа хас эмэ биэс сыл устатыгар былаас уорганнарыгар баһылыыр миэстэни ылар. Ил Түмэн, улуус дьокутааттарын баһыйар өттүлэрэ, муниципалитеттар баһылыктара (нэһилиэк баһылыгыттан улуус баһылыгар тиийэ) – “биир ньыгыллар”. Кинилэр муниципальнай дьокутааттар уонна баһылыктар 70%-нын ылаллар.
Баһыйар өттүлэрэ олохтуур бэрээдэктэринэн олорорбут эмиэ да сөп. Инньэ гымматахпытына биһиги испитигэр ыһыллыы-тоҕуллуу, анархия күөдьүйэр кутталлаах. Ону туһанааччылар мүччү туппаттара чахчы. Оттон 70%-ны ылар баартыйалаахтар куоластааһыҥҥа баара-суоҕа 58% өйөбүлү ылбыттара элбэх санааны үөскэтэр. Бастатан туран, маннааҕы баартыйа салалтата улахан толкуйга түстэҕинэ эрэ табыллыыһы. Итиннэ өрөспүүбүлүкэ уонна кини “силистээх күүһүн” саамай сүрүн кыһалҕата кистэнэн сытар дии саныыбын.
Ол хаачыстыбаҕа, ол эбэтэр миэстэтигэр баһылыктар уонна муниципальнай дьокутааттар, Ил Түмэн үгүс дьокутааттарын таһымнара намыһаҕар сытар. Кинилэр бэйэлэрин кэннилэриттэн дьоннорун-сэргэлэрин да кыайан соһор кыахтара суох. Кинилэри дьон итэҕэйбэт, өйөөбөт буолбут. Ити, бастатан туран, үөһээ ыйыллыбыт 12 муниципальнай тэриллиигэ, киин куораппыт туһунан этэ да барыллыбат, сыһыаннаах. Мээрбит бэйэтэ дойду сайдар саҕахтарын утарарын аһаҕастык биллэрэн куоластаата. Биллэн турар, тус санаалаах буолууну ким да омнуолаабат, ол эрээри, бу түгэҥҥэ бэлиитичэскэй ориентация эбэтэр куорат дуу, эрэгийиэн сайдыытын тосхоло буолбакка, судаарыстыба сүрүн сокуона турар ээ! Оттон ону дойду 80-ча бырыһыанын олохтооҕо өйөөтө. Ити тугунан иэҕиллиэ өссө биллибэт. Мин санаабар, маннык түгэҥҥэ судаарыстыба сайдыытын сүрүн бириинсиптэрин утарыыга сытар.
Агитация кэмигэр социальнай ситимнэргэ нэһилиэнньэ буржуазнай-либеральнай чааһа өрө көтөҕүллэ түстэ, араас сымыйа, албын дойҕохтору тарҕатта, инньэ гынан, ситэ өйдүү илик нэһилиэнньэни үнтү хааһылаан кэбистэ. Оннук дьону кытары кинилэри туох салайарын билээри аһаҕастык ыйыталаһа сатаатым да, биир да түптээх эппиэти истибэтим. Ол оннугар Путины, былааһы аһаҕастык үөҕүү, мөҕүттүү буолла, сорохтор доҕотторун испииһэгиттэн ылан бырахтылар... Оттон кэпсэтиигэ киирсибит сорох дьонум, быһаарыы кэннэ ону үчүгэйдик ыраҥалаан баран өйдөөтүлэр уонна утарар баҕалара уулунна.
Биһиги өрөспүүбүлүкэбит национальнай уратыларын учуоттаан, уларытыылар ылыллар түгэннэригэр “төрүт тыллары сайыннарыы тохтуур”, “сахалар сирдэрин былдьаан ылан федералларга биэрии” эҥин курдук туох да оруна суох иһитиннэриилэр күөрэҥнээн олордулар. Ити норуоту булкуйара саарбахтаммат. Итинтэн сэттис түмүгүм тахсан кэлэр: ханнык да Уопсастыбаннай палаата, ОНФ уонна да атын итиниэхэ майгынныыр уопсастыбаннай холбоһуктар ахсааннарынан аҕыйах, ол эрээри олус агрессивнай, сымыйа либеральнай уонна буржуазнай көрүүлээх бөлөхтөргө кыайан утары турбатылар. Онон бу түмсүүлэргэ кардинальнай уларытыылар киллэриллиэхтэрин наада.
Ахсыс түмүк – КПРФ дьиҥ сирэйин көрдөрдө – ханнык да хомуньуустуу (традиционнай өйдөбүлүнэн) буолбатаҕын. Ленин үөрэҕин умнан туран, билиҥҥи КПРФ биир санаалаахтарын “УТАРАРГА” куоластыырга ыҥырда, ол иһигэр судаарыстыба гражданнарын иннигэр социальнай эбээһинэстээх буолуохтааҕын утардылар. Ол эбэтэр, отой да норуот дьиҥ интэриэһиттэн дьалты тутунна. Кинилэр сүрүн претензиялара – Путин “обнулениета”. Ити өссө төгүл КПРФ салалтата Путинтан куттанарын ырылхайдык көрдөрдө. Кинилэр бэйэлэрин дьоннорун эрэ буолбакка, оннооҕор идейнэй өстөөхтөрүн – кыра буржуазнай либераллары – эмиэ түмэ тартылар.
Биһиги бары уратыбыт. Өйбүтүнэн-санаабытынан, толкуйбутунан, көрүүбүтүнэн. Уопсастыбаҕа өрөспүүбүлүкэ салайааччыларынааҕар гражданнарга аптарытыаттаах, убаастанар, сокуону тутуһар, дириҥ толкуйдаах дьон аҕыйаҕа суохтар. Ити олус үчүгэй. Ол эрээри, билигин маннык потенциаллаах дьоммутун умуннубут эбэтэр туһаммаппыт бэрт, эбэтэр мөлтөхтүк туһанныбыт.
Тохсус түмүгүнэн, мин санаабар, Ил Дархан хас биирдии баартыйаттан тэҥинэн тэйиччи буолара наада уонна өрөспүүбүлүкэни салайыыга бөдөҥ тэрилтэ салайааччыларын, нэһилиэнньэҕэ убаастанар, өрөспүүбүлүкэ дьиҥ патриоттарын кытары систиэмэлээх үлэни ыытыахтаах. Оттон оннук дьон тыа хаһаайыстыбатыгар, ас бырамыысыланнаһыгар, уопсайынан, бары эйгэҕэ бааллар бөҕө. Оттон каадыр үлэтин сөпкө аттаран туруоруу уонна сааһылааһын – Ил Дархан уонна бырабыыталыстыба дьаһалтатыгар боппуруос.
Уонна тиһэх, онус түмүгүнэн, буолан ааспыт куоластааһын толору легитимнэйэ буолар. Биһиги, “Гражданскай платформа” бэлиитикэ баартыйатын чилиэттэрэ, атын баартыйалар уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр курдук, куоластааһын хаамыытын кыраҕы харахпытынан кэтээн көрбүппүт. Бу сырыыга баҕас куоластааһын чахчы аһаҕастык, сөптөөхтүк барда. Хас биирдии баҕалаах киһи санаатын сайа этэригэр кыах бэрилиннэ. Хас биирдии киһи хонтуруоллууругар кыах бэриллибитэ. Ааспыт куоластааһыны кэтээн көрөөччүлэр ортолоругар Төрүт сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэри аһаҕастык утарар дьон бааллара. Ол да буоллар, хас биирдиибит туох да сыыһа-халты тахсыбатаҕын, хоруона хамсыга тарҕамматын курдук миэрэлэр ылыллыбыттарын, куоластааччыларга күһэйии оҥоһуллубатаҕын, быыбардыыр учаастактарга бэрээдэк кэһиллибэтэҕин толору бигэргэтэр кыахтаахпыт.
Биллэн турар, уларытыылар кэннилэриттэн сорох боппуруостар аһаҕас хааллылар. Ол эрээри, ол биһиги куоластаан ылыммыт уларытыыларбытынааҕар уонна онтон ылар туһабытынааҕар лаппа аҕыйах. Ол иһин, биһиги билигин булгуччу тиритэ-хорута, хас күн ахсын олохпут уйгута тупсарыгар, уларыйарыгар, ол иһигэр Конституциябытыгар уларытыылары киллэрии сокуонунан барарын, туох да “хайпа” суох, баар чахчылары сыҕарыппакка, толкуйдаан, ырыҥалаан уонна тиһиктээхтик үлэлиирбитин ситиһиэх тустаахпыт.
“Гражданскай платформа” ББ бэрэссэдээтэлэ, Дьокуускай куорат дууматын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Анатолий Кырдьаҕааһап.
