2020 сыл от ыйын 1 күнүгэр Российскай Федерация Конституциятыгар уларытыы киллэриигэ Саха Республиката 58% куоластаата. Бу көрдөрүү Ямало-Ненецкай эрэ уобалаһыттан арыый ордук. Тыа улуустарыттан Айсен Сергеевич төрөөбүт-үөскээбит Үөһээ Бүлүү улууһа 82%-тан ураты, Таатта эрэ улууһа 71%-ны Конституция көннөрүүтүн иһин куоластаатылар.
Онтон атын улуустар быдан намыһах бырыһыаны биэрбиттэрэ киһини дьиктиргэтэр. Айсен Сергеевичүлэлээбитэ баара-суоҕа 2 сылын саҥа ааста. Ити кылгас кэм иһигэр элбэх инвестициялаах проектар үбүлээһиннэрэ быһаарыллан, үгүс социальнай объектар үлэҕэ киирдилэр уонна киирэ тураллар: Уһук Илин Федеральнай уокурук социальнай-экономическай сайдыытыгар ураты стратегическай суолталаах Лена өрүһү туоруур күргэ тутуллара быһаарылынна. Бүлүү сүнньүгэр Ньурба Мархатын туоруур күргэ үлэҕэ киирдэ, Үөһээ Бүлүү аннынан Бүлүү өрүһү туоруур күргэ оҥоһуутугар 20 миллиард солкуобай үбүлээһинэ көрүлүннэ, 2020 сылга “Газпром” нолуогуттан 5 миллиард 900 мөлүйүөн солкуобай үбүлээһин киирэр буолла, бу эмиэ Саха сирин бырабыыталыстыьатын өттүттэн улахан ситиһии буолар. Тоҕо диэтэххэ урукку өттүгэр гааһы хостуур, хааччыйар тэрилтэ өттүттэн республика бюджетыгар нолуок быһыытынан киириитэ суох этэ. Республика Ил Дарханын Айсен Сергеевич Николаевы Арассыыйа президенэ Путин В.В. бүтүн Уһук Илин социальнай – экономическэй сайдыытын салайааччытынан Судаарыстыба сүбэтигэр анаабыта да, биһиги республикабыт Баһылыгын Арассыыйа таһымыгар улахан аптарытыаттааҕын туоһутунан буолар. 2017 сылга АК “Алроса” компания “Иирэлээх” дамбалара авариялаан, Бүлүү өрүһүн киртитэн, нэһилиэнньэни ыраас иһэр уунан хааччыйар сыаллаах, Бүлүү бөлөх улуустарыгар “Ыраас уунан Бүлүү бөлөх улуустарын 2019-2024 сылларга хааччыйыы систиэмэтэ” диэн анал программа оҥоһуллан, муус устар 5 күнүгэр Правительство 365-р нүөмэрдээх дьаһалынан бигэргэтиллибитэ. Ыраас иһэр уунан хааччыйар блочно-модульнай станциялар Республика 5 улуустарыгар турдулар: Бүлүү улууһугар -1 (Халбаакы нэһилиэгэр); Үөһээ Бүлүү улууһугар–4 (Нам, Хоро, Кэнтик,Балаҕаннаах нэһилиэктэригэр); Ньурба улууһугар– 1 (Күндээдэ нэһилиэгэр); Сунтаар улууһугар– 7 ( Бүлүүчээн, Киристиэхтээх, Бордоҥ, Күндэйэ, Туойдаах, Устья, Элгээйи нэһилиэктэригэр); Миирнэйгэ-1 (Сүлдьүгээр нэһилиэгэр).Итинник үлэлэр барбыттарын үрдүнэн, Бүлүү - 65,9 %, Ньурба - 55,31%, Сунтаар - 59,3% улуустара Конституцияҕа көннөрүү киллэриигэ мөлтөх соҕустук куоластаатылар дии саныыбын. Республика Ил Дархана Айсен Сергеевич Николаев ыыппыт үлэтин-хамнаһын биллиммэт дьон бу быыбар сыллааҕы күннээҕи үлэ ситиһиилэригэр сыһыана суох Арассыыйа Конституциятыгар уларытыы киллэрии биһиги инники дьылҕабытын баһаарар диэн төһө да манна ити олохтоох этии да буоларын иннигэр, Төрүт сокуону уларытыыга сөптөөх хайысхалар киирбиттэрин да иһин, соруйан саба кулаан үгүс өттүгэр олоҕо суох этиилэргэ олоҕуран, дьону-сэргэни булкуйдулар аҕай. Итинник көстүү республика интеллигенцията сүмэтэ олорор Дьокуускай куоракка тахсыбыта миэхэ өйдөммөт.
Мин анаан "Кыым" уонна атын хаһыаттары суруйтаран ааҕабын, онно Төрүт сокуоҥҥа уларытыылары анаарыы быһыытынан араас этиилэр суруллаллар. Россия Президенэ Путин В.В. Федеральнай мунньахха илдьитигэр этиллибит хамнас алын таһымын, оҕо төрөөһүнүгэр көмөнү үрдэтиини, үрдүк үөрэххэ киириигэ тус сыаллаах көмөнү элбэтии туһунан уонна Төрүт сокуон 115 ыстатыйатын 4 чааһыгар уларытыы киириитин сөбүлүү санаабытым. Тоҕо диэтэххэ, Б.Н.Ельцин саҕана омук сүбэһиттэрэ киллэртэрбит ыстатыйалара буоларын ким да саарбахтаабат. Ити ыстатыйаҕа олоҕуран, Аан дойдутааҕы валюта пуондата, ВТО, АХШ федеральнай резервнэй сулууспата Арассыыйаны арааска күһэйбиттэрин билэбит. Билигин биһиги истэрбитинэн, Киин да, атын да бааннарбытын, үппүт систиэмэтин омуктар таһыттан дьаһайа олороллор. Маны таһынан Путин В.В. дойду Президенинэн Арассыыйаҕа 25 сыл бастайааннай олорбут, атын дойду гражданина буола уонна хаайыыга олоро сылдьыбатах киһи буолуохтаах диэбитин толору сөпсөһөбүн.
Путин В.В. регионнар баһылыктара, депутаттар, судьуйалар, правительство чилиэннэрэ атын дойду гражданнара буолуо суохтаахтар, «вид на жительство» эмиэ суох буолуохтаах диэбитин толору ылынан туран, өйүү санаабытым. Бу Төрүт сокуон уларытыытыгар элбэх социальнай хайысхалаах этиилэр киирбиттэрин Россия президенэ Путин В.В. дьонун-сэргэтин туһугар бэттэх хайыһан эрэр дуу диэн түмүккэ кэлбитим. Билигин истэр-көрөр тухары улахан таһымнаах чиновниктар ол иһигэр быраабы харыстыыр уорганнар улахан чиннара төһөнү уорбуттарын, тас дойдуга киһи сөҕөр гына туттубут олорор уораҕайдарын көрө сөҕөбүт. Кырдьык даҕаны арай сэрии буоллаҕына бу дьон ханна баайдара, дьиэлэрэ-уоттара баар сиригэр куотан сыалбас гынан хаалалларын ким саарбахтыай, бу маны Россия президенэ Путин В.В. Төрүт сокуоҥҥа уларытыы киллэрэн, чиновниктар салалта дьоно тас дойдуга баайдаах, дьиэлээх-уоттаах, гражданстволаах буолалларын бобор туһунан киллэрбитин ама ким чөл өйүнэн олорон утары куоластыай диэн өй-санаа миэхэ баар этэ. Республика Ил Дархана Айсен Сергеевич Николаев 2020 сыл бэс ыйын 18 күнүгэр Кыым хаһыат 23 нүөмэригэр Улуу Арассыыйабыт, тапталлаах Сахабыт Сирин туһугар түмсүөҕүҥ диэн ыстатыйатыгар сахатын дьонугар-сэргэтигэр дойду Конституцията 1993 сыллаахха алтынньыга үрүҥ дьиэни ытыалааһын кэннэ бэрт түргэнник суруллан ылыллыбыта кистэлэҥ буолбатах, арҕаа дойдулар сорох специалистара Россия Конституциятыгар үлэлэспиттэрин туһунан билигин да кэпсииллэр. Олох уларыйда, Арассыыйабыт аан дойдуга аата ааттанар улахан дойду балаһыанньатыгар төнүннэ. Билигин глобализацияны кытта ситимнээх араас куттал суоһаата-коронавирус курдук ыарыылар тарҕаныылара, өй-санаа уларыйыыта... Дойдубут бэйэтэ көрүүлээҕин, туспа суолунан баран иһэрин көрдөрөр, бигэргэтэр, норуотун көмүскүүр туһуттан Конституцияҕа уларыйыылар киирэллэрэ тоҕоостоох. Ол иһин уларытыыларга сүрүн болҕомто норуоту харыстааһыҥҥа ууруллан, элбэх саҥа ыстатыйалар киирбиттэрин тоһоҕолоон бэлиэтээбитэ. Мантан салгыы Айсен Сергеевич оҕо судаарыстыбата бэлиитикэтин сүрүн туһаайыыта буоларын, «ыал-эр киһи уонна дьахтар тэрийэр сойуустара» диэн этиитэ саарбахтамматтар. Онон ыал көмүскэлэ Конституцияҕа киирбитэ сөптөөх.Уларытыыга «нуучча омуга тэҥ бырааптаах үгүс омуктар холбоһуктарыгар киирэр” диэн суруллар, ол аата Арассыыйа омуктара бары тэҥ бырааптаахпыт. Ол иһигэр бу балаһыанньа Конституцияҕа саҥа сурулунна. Маны таһынан “судаарыстыба элбэх омуктар тыллара, култууралара сайдарын мэктиэлиир уонна араҥаччылыыр” диэн урут суох ыстатыйа саҥа киирдэ. Бу нуорма киирбитэ биһиги курдук аҕыйах ахсааннаах норуоттарга улахан оруоллаах буолуоҕа. Айсен Сергеевич бу Төрүт сокуоҥҥа тоҕо уларытыы киирбитин быһаарбытын Кыым хаһыаты ааҕааччылар бары аахпыт буолуохтаахтар. Маны таһынан Арассыыйа Б.Н.Ельцин президенниир кэмигэр Үрдүкү Сэбиэт депутатынан сылдьыбыт Борис Николаевич Ельцин Америка президенэ Джордж Буһу кытта сүбэлэһэ -сүбэлэһэ Үрдүкү Сэбиэтин үрүҥ дьиэтин буусканан ытыалаабыт кэмигэр ол сокуону оҥорор дьиэҕэ баар саха дьоно бары ытыктыыр киһибит Зоя Корнилова Төрүт сокуоҥҥа уларытыы киирэригэн иһин дьонун-сэргэтин ыҥырбытын, сибээс бары канаалларынан истибиппит, билбиппит. Маны таһынан ватсап ситимигэр Борис Ельцин Арассыыйаны уларыта тутууга өҥөтүн иһин Америка президенэ Джордж Бушка барҕа махталын тиэрдибитин уонна Америка дьонугар үөһээ айыылартан этэҥҥэ олороллорун туһугар көрдөһөн сүгүрүйбүтүн ол мунньахха баар Америка дьонун сүмэтэ сүһүөхтэригэр туран уруйдаабыттарын-айхаллаабыттарын көрөбүт. Онтон билигин Америка угаайыытынан тас дойдулар Арассыыйаны бары өттүнэн ыган, түүрэн кириизискэ киллэрэ сатыы олороллорун көрдөхпүнэ Арассыыйа президенин Путин В.В. улам сыаналаан, убаастаан иһэбин уонна арааһа Америка дьоно чулуутук олороллоругар уонна Арассыыйаны таһыттан куорҕаллыылларыгар махтанан үөһэ айыылартан көрдөһөн кинилэр туругуралларыгар баҕарбатын иһин утараллар быһылаах дии саныыбын. Кырдьыга даҕаны, биһиги билэбит Путин В.В. Санкт Петербург мэрэ Анатолий Собчак быыбарга хотторон, үлэтэ суох хаалбыт кэмигэр биһиги биир дойдулаахпыт, Кремль ис дьыалатын хаһаайыстыбатын бэрийэр салайааччыта Павел Бородин үлэҕэ ылбытын билэбит. Ол кэмҥэ Б.Н.Ельцин сөбүлэҥинэн Анатолий Чубайс дойду баайыгар-дуолугар приватизация ыытан, оччолорго баар Сэбиэскэй Союз саҕана тутуллубут собуоттары, фабрикалары атын да хамсаабат баайы-дуолу, сир баайын буор босхо Америка уонна Израиль еврейдэрин үптэринэн-астарынан бу омук сыдьааннаах, ол кэмнэргэ хармааннарыгар тыал иһиирэр эдэр дьоннор босхо баайы-дуолу үллэстэн, уҥа-хаҥас туттан бүппүт кэмнэригэр кэлбитэ. Ол саҕана мин Үөһээ Бүлүү улууһун дьаһалтатын баһылыгын солбуйааччынан үлэлээн, хамнаспын бухааҥка килиэбинэн өр кэмҥэ аахса сылдьыбыт киһи чуолкай билэбин. Хата оччолорго ынах-сүөһүлээх буолан, аһаан-таҥнан олорбуппут. Этэргэ дылы, тыабыт хаһаайыстыбата биһигини быыһаабыта, абыраабыта, туруктаах хаалларбыта. Ама ким мэлдьэһиэй, Путин В.В. Арассыыйа президенинэн буолан баран биһиги олохпутугар уонна дойду социальнай-экономическай сайдыытыгар улахан үтүөлээҕин. «Кутуйах түүлэннэҕинэ чыып» диирин курдук билигин нэһилиэктэр салалталарыттан саҕалаан Республика салалтатыгар тиийэ үөхпэт, ыыстаабат, кулгуйбат суох буолла. Киһи хомойуох, республикабыт сайда турарын көрөн-истэн олорон, былааска суудайар, былдьаһар дьон ускайынан норуоппут ону итэҕэйэн онно түмсүүлээхтик кыттыһарын мин олох өйдөөбөппүн. Улуу Арассыыйаҕа да синбиир оннук араас Навальнай курдук былааһы утарар дьону ким да мэлдьэҕэ суох Америка үбүлээн харчы биэрэн иһиттэн куорҕаллаан, дойдубутун ыһа сатыырын ама өйдөөбөт үһүбүт дуо. Бу мантан мин сэрии сылын оҕото улаханнык дьиксинэбин уонна хомойобун.
1990 сыллаахха РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин сокуонунан, РСФСР президенин Ельцин Б.Н. «Сир реформатын киллэрии булугуччулаах дьаһалларын туһунан» ыйааҕынан салайтаран сир реформата саҕаламмыта. Манна даҕатан эттэххэ, мин санаабар Б.Н.Ельцин сопхуостар сэбиэскэй хаһаайыстыба буолалларынан ол тутулу суох оҥорорго өйтөн-санааттан таһаарбыт ыйааҕа буолар дии саныыбын. Билигин суоттаан көрдөххө, бу ыйааҕы толорботох татаардар Татария, Башкирия уонна сорох киин уобаластар билигин сүөһүлэрин астарын бурудук оҕуруот аһа ыһар бааһыналарын чөлүгэр хаалларбаттарын түмүгэр , биһиги республикабытыттан тыа хаһаайыстыбатын бары салаатыгар ордук таһымҥа олороллор. Кинилэргэ биһиги курдук сүөһү, сылгы төбөтө маассабай көҕүрээһинэ суох. Биһиги сахалар совхоз киин аппаратын иитэн олоробут диэн куоһурданан, түргэн соҕустук сопхуостары эспиппит. Онтон кинилэр коллективнай тэрилтэҕэ көһөн биэрбиттэригэр эмиэ эккирэтэн тиийэн, иитимньилэрбитин ситэри эһиэххэ диэн бааһынайга бардаххытына эрэ байыаххыт-тайыаххыт, баайы-дуолу үллэстэ охсуҥ, хоммунньуустар былаастарын түргэнник эһэн, сайдыы суолугар барыахха диир дьон тылларын итэҕэйэн, улуустарга В.И.Ленин памятниктарын түҥнэритэ тардыалаан барбыппытын уонна сыһыы муҥунан сыспай сиэллээҕи сырса сылдьан кэлгэллээбит ый ыһыаҕа оҥорбут кэмнэрбитин ама умуннугут дуо? Билигин даҕаны сорох улуустарга үөһэттэн көмө , өйөөһүн суоҕун үрдүнэн коллективнай хаһаайыстыбалар сирдэрин-уоттарын, сүөһүлэрин-астарын тутан олороллорунан көрдөххө, сопхуоһу да ыспакка олоруохха сөп эбит диэн санаа үөскээн кэлэр. Бу маннык хартыынаны үөһээ ааттаабыт Татарстан, Башкирия республикаларыгар федеральнай киин сорох уобаластарыгар көрүөххэ сөп. Сири үллэстиигэ онно даҕаны коллективнай форманы өйүүр дьон өттүттэн учуутал ханна да аралдьыйбакка, оҕону үөрэтиэхтээх, билиини биэриэхтээх, кинилэр үрдүк хамнастаах буоланнар тыа хаһаайыстыбаларыттан эти-үүтү атыылаһан, кинилэргэ дохуот киллэриэхтээхтэр диэн өйдөбүл баар этэ. Билиҥҥи туругунан, 183 тыһыынча ынах сүөһү, ол иһигэр 70 тыһыынча ыанар ынах, 183 тыһыынча сылгы, ол иһигэр 116 тыһыынча биэ баарын тыа хаһаайыстыбатын статистикатыттан билэбит. Кырдьык, кэнники кэмҥэ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ эдэр саҕалааччы фермер, дьиэ кэргэн фермерэ уонна билигин агростартавт граннарын куонкурсунт ыытар буолан, элбэх эдэр уонна үлэлиир кыахтаах орто саастаах дьон куонкурсу кыайан, хаһаайыстыбалары тэринэн, үлэлиир-хамсыыр буолбуттара киһини кэрэхсэтэр. Ол гынан баран, сүөһү төбөтө көҕүрээһинэ дьон сааһырыытын, доруобуйата кыайбат буолуутун түмүгэр сүөһүтүн кыччатар төрүт да эһэр түмүгэр бу көҕүрээһин тахсар. Маннык тенденция барбыта ыраатта. Сорохтор ону от суоҕуттан, баарыттан эрэ көҕүрүүрүн курдук өйдүүллэр. Бу төһө да маннык биричиинэ баарын үрдүнэн, республика правительствота, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ улуустарынан көрөн, саппаас оту ототтон, тиэйэр-таһар үлэлэрин төлөөн, бу биричиинэттэн тахса сатыыллар. Бэл биир сыл ыарахан кыстык буолбутугар Амурскай уобаластан хас эмэ тыһыынчанан туонна оту тиэйэн аҕалан, сүөһүбүтүн, сылгыбытын быыһаан турардаахпыт. Биһиги санаабытыгар, бу үөһэ этиллибит баар итэҕэстэри көрөн, үөрэтэн, тыа хаһаайыстыбатын үлэтин ветераннарын үлэлии сылдьар тыа сирин үлэһиттэрин кытта кэпсэтэн, ырытан баран 2021 сылтан кэтэх ыал ыанар ынаҕын төбөтүгэр 35 тыһыынчаттан итэҕэһэ суох субсидияны уонна тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар туттарар үүттэригэр 50 солкуобайтан итэҕэһэ суох субсидия биэрэри Ил Түмэн Государственнай мунньаҕар ыыппыт илдьитигэр сөптөөх быһаарыныыны ылбыт дии саныыбын. Манна биһиги бары билэрбитинэн, Арассыыйа үрдүнэн товарнай үүт оҥоруутунан улахан хаһаайыстыбалар дьарыктаныахтаахтар диэн РФ Бырабыыталыстыбатынан ылыныллыбытын биһиги бары истэ-билэ сылдьабыт. Бу дьаһал Арассыыйа киин уобаластарыгар, атын да республикаларга киирбитэ быданнаата. Биһиги республикабыт ураты усулуобуйаҕа үлэлиир –хамсыыр производствонан дьарыктанар буоламмыт, харах симтэ кэтэх ыалтан үүт тута уонна киилэтигэр 35 тыһыынча үүт субсидятын биэрэ олоробут. Ол эрэн, бу хоруона дьаҥа Аан дойду үрдүнэн турбутунан киһи аһыыр- сиир бородууксуйаларын тутуу күүстээх ирдэбилгэ Арассыыйа үрдүнэн кытаанахтык киириэхтэрэ онон чопчу тэрээһиннээх хаһаайыстыбалартан эрэ үүтү тутар буолаллара саарбахтаммат.
Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтинэн 70 тыһыынча ыанар ынахха олоҕуран, 80 тыһыынча туонна үүтү соҕотуопкалыырга тыа улуустарыгар сорудах тиэрдиллэн, 2 миллиард 700 мөлүйүөн үүт субсидията соҕотуопкалыыр-астыыр тэрилтэлэр анал счеттарыгар түһэр. Биллэн турар 60 %-нын кэтэх ыаллар үүт туттараллар. Ол эрэн үгүс ынахтаах ыал араас биричиинэнэн үүт туттарбаттар. Манан сибээстээн кэтэх ыалга быһаччы ханан да эргийбэккэ 35 тыһыынча субсидия бэриллэрэ олус табыгастаах буолуоҕа. Манна Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ эһиилгигэ бэлэмнээн ынах-сүөһү төбөтүгэр ол иһигэр ыанар ынахха инвентарь оҥороро хайаан да наадалаах. Мин санаабар ыанар ынаҕын төбөтүгэр ылар ыалга Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ анал балаһыанньа оҥоруохтаах, ол эбэтэр кинилэр төбөҕө субсидия ылалларыгар соҕотуопка тэрилтэтигэр 800 – 1000 киилэ үүтү туттаралларыгар контракт оҥоһуллуохтаах. Үөһэ элбэх ыал үүт туттарбатын Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ учуоттаабат. Өскөтүн ыанар ынах төбөтүгэр субсидия бэриллэр түбэлтэтигэр төрөөбүт ынахтан барытыттан үүтү соҕотуопкалыыр кыахтар үөскүүллэр. Оннук түбэлтэҕэ соҕотуопка тэрилтэтэ үүт тутар интэриэстэн 10 солкуобайын 15-20 солкуобайга үрдэтиэн да сөп. Манна кииннээн соҕотуопкалааһыны ирдээбэккэ 3-4 нэһилиэгинэн Сунтаар “Күндэйэтин» холобуругар үүтү астыыр тэрилтэлэри тэрийиэххэ сөп. Дьон ынах төбөтүгэр субсидия ылар уонна соҕотуопкалыыр тэрилтэҕэ 1 киилэ үүтүн 10 уонна онтон элбэх солкуобайга туттарар буоллаҕына, ынаҕын боруодатын тупсаран, племенной үлэни ыытан, ынаҕа сылын аайы ууланан төрөөн, киниттэн элбэх үүтү ыан, туттарарыгар улахан интэриэс үөскүүр. Бу Республика Ил Дархана Айсен Сергеевич Николаев оҥорбут механизма 2021 сылтан үлэҕэ киирдэҕинэ, ынах уопсай төбөтө маҥнай көҕүрээһинэ аччаан, кэлэр өттүгэр эбиллиигэ барарын саарбахтаабаппын. Иккис өттүнэн тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар туттарар 1 киилэ үүттэригэр 50 солкуобайтан итэҕэһэ суох үүт субсидията бэриллиитэ онно соҕотуопка тэрилтэтэ 10 уонна онтон элбэх солкуобайы тутар үүтүн иһин төлөстөҕүнэ 1 киилэ үүккэ 60 уонна элбэх солкуобай тыа ыанар ынахтаах дьонугар бу эмиэ урукку өттүгэр бэриллибэтэх саҥа үбүлээһин механизма буолар. Мин санаабар, өссө ыанар ынах төбөтүгэр бэриллэр субсидия салгыы 50 тыһыынчаҕа тиийиэ диэн баҕа санаалаахпын. Ол санаам тыа дьонугар быһаччы тиийэр үбүлээһин кэтэх сүөһүлээх ыалларга улахан көмө – тирэх буолуо этэ. Маннык түбэлтэҕэ эдэр дьон даҕаны сүөһү – ас ииттэллэригэр табыгастаах буолуо этэ. Ол гынан баран ити ыанар ынах төбөтүгэр бэриллэр 35 тыһыынчаны Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ ити харчыны ГСМ, комбикорм, техникасаппаас чааһаэрэ ылаллар диэн балаһыанньа оҥорбуттара тыа дьонугар өйдөммөт. Үбүлээһин даҕаны механизмын бэрээдэгин дьоннор оҥороллор, онон бу маннык быһаарыы тахсара төрүкү сыыһа, бу көнүөн наада. Бэриллэр субсидияны үүт туттарбыт ыал ханнык баҕарар ол иһигэр аһыыр-таҥнар боппуруостарыгар туһаныахтаах. Мин ити үөһэ ааттаммыт балаһыанньаны Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ итинник үбүлээһин хайысхатын ыытан, кэтэх ыал ыанар ынах төбөтүгэр бэриллэр 35 тыһыынчаны соҕотуопсуктар интэриэстэрин көрөн итинник уустук быһаарыыттан кэтэх ыал саллан, аккаастанан, ыанар ынах төбөтүгэр биэриини утартара сатыыр дуу диэн куруубай санаа миэхэ көтөн түһэр, тоҕо диэтэххэ ыанар ынах төбөтүгэр бэриллэр субсидия механизма үлэлээтэҕинэ, кэтэх ыалларга үүт субсидията бэриллибэт буоларын биһиги өйдүөхтээхпит, ол эбэтэр биһиги билэбит субсидия биир эрэ көрүҥэ бэриллэрин, дьэ мантан үөскээн тахсар дьону булкуйуу, тыа хаһаайыстыбатын үбүлээбэт буолан эрэр диэн отой да сымыйаны тарҕатан, дьону булкуйаллара, соҕотуопка тэрилтэлэрэ кэтэх ыал ыанар ынаҕын төбөтүгэр субсидия бэрилиннэҕинэ ыаллар үүт туттарбакка соҕотуопка ситимэ эстэр диэн этэн-тыынан, дьону аймыыллара баҕар ол да дьайан, быстах өйдөбүлтэн Төрүт сокуон көннөрүүтүгэр тыа улуустара кыра бырыһыаны ылбыттарыгар төрүөт буолла дуу диэн уорбалыах санаам кэлэр.
Биир кэмҥэ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристэбэтэ “Түргэнник ситэр салаа” диэн соҕурууттан сибиинньэ, куурусса, кус-хаас, индюк бөҕө аҕалтаран, туох да бэлэмэ суох олорор тыа дьонугар аҕалан тарҕаппыта, туох да ситиһиини аҕалбатаҕа. Хата соҕурууттан атыыласпыт сыана араастаһыытыгар тиэйэр-таһар үлэлэргэ ону атыыласпыт, аҕалбыт дьон лаппа байбыттара иһиллэр, биллэр. Манан сибээстээн, ити кэтэх ыал ыанар ынаҕын төбөтүгэр бэриллэр 35 тыһыынча уонна тэриллиилээх хаһаайыстыбалар туттарар 1 киилэ үүттэригэр 50 солк. уонна соҕотуопсуктар биэрэр 10 уонна онтон да элбэх солкуобайы биэрэр түгэннэригэр тыа хаһаайыстыбатыгар лаппа хамсааһын тахсарыгар итэҕэйэбин.
Сылгы төбөтө кэнники кэмнэргэ син балай да эбилиннэ. Ол эрэн убаһа сыаната баара-суоҕа 40 тыһыынчаҕа эрэ турара бу кыра сыана дии саныыбын. Учуонайдар этэллэринэн, убаһа этигэр омега-2, омега-3 дьон доруобуйатыгар туһалаах эттиктэр бааллар дииллэр. Быйыл Тыа хаһаайыстыбатын научнай- чинчийэр институтун директора профессор, биологическай наука билимин доктора РАН член корреспондена, Саха сирин академиятын дьиҥнээх чилиэнэ Владимиров Л.Н. Японияҕа баран сылгы этин научнай төрүккэ олоҕуран үөрэтии батарыы боппуруостарыгар баран кэлбитин сэргии иһиттибит. Бу кэннэ улахан хамсааһын тахсыа диэн эрэл үөскээтэ. Сылгыттан ылыллар бородууксуйа сыаната үрдээтэҕинэ сылгыны ииттэр барыыстаах салаа буолара саарбахтаммат. Билигин уулуссаҕа аттаах киһини көрдөххө, улахан кыамталаах омук техниката иһэринээҕэр сонургуу соһуйа көрөҕүн, ол курдук ат көлө уонна кинини айааһаан тыа хаһаайыстыбатын кыра кыаллар да үлэлэригэр туһаммат буоллубут. Сопхуостар баалларын саҕана ат айааһыҥҥа сыарҕанан, ыҥыырынан айааһыылларыгар туһунан расценканан анал төлөбүрдэр оҥоһуллар буолан дьон аты айааһыыр, туһанар буолар этэ, билигин ол суох. Ити саҕана курдук ичигэс таҥаһынан сылгыһыттары хааччыйар тохтообута ыраатта. Дьиҥэр тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга уонна нэһилиэк сылгытын көрөр дьоҥҥо итии таҥаһынан хааччыйар куһаҕана суох буолуо этэ. Үөһээ Бүлүү улууһугар Балаҕаннаах нэһилиэгин агрохайысхалаах оскуолата биэ ыаһынынан дьарыктаммыта быданнаата, билигин 30-тан тахса сылгылаах. Сылын аайы оскуола кымыс лааҕырын үлэлэтэр быйыл да кымыс оҥорон уонна үүтүнэн атыылыы олорор. Биэ үүтэ бэйэтин састаабынан ийэ үүтүгэр тэҥнэһэринэн киһи иммунитетын үрдэтэр кыахтааҕынан сибээстээн хоруона дьаҥыттан көмүскэнээри дьон былдьыһыгынан биэ кымыһын үүтүн ылар буолан эрэр. Онон кыһыны быһа да ыырга интэриэс толору үөскээтэ, ол эрэн биир өйдөммөт биричиинэ баар, малокомплектнай оскуолаҕа улахан агрохайысхалаах оскуолаларга бэриллэр 40% хамнастарыгар эбиллии көрүллүбэт. Бу төрдүттэн сыыһа быһаарыы, ким үлэлиир, ол аһыыр диэбит курдук ким үлэлииргэ бу субсидия бэриллэрэ быһаарыллыан наада.
Бу ааспыт быыбарга Республика Ил Дархана Айсена Сергеевич Николаев ыыппыт үлэтин-хамнаһын ситэ сыаналаабакка аҥаардас былааһы утарааччылар эрэ этиилэринэн куоластааһын барда. Онно Конституция уларытыытыгар нуучча судаарыстыбаннаһы төрүттүүр омук буоллаҕына биһиги иккис сортаах омук буолан иэдэйэбит диэн дьону булкуйдулар. Бары билэбит элбэх омугу түмэн, Арассыыйа аан дойдуга биир саамай улахан, күүстээх судаарыстыба буоларын. Ол да иһин биһиги Улуу Арассыыйабыт, тапталлаах Сахабыт Сирин туһугар түмсүөхтээхпит. Мин тыа сирин нэһилиэгэр олорор буоламмын, тыа дьоно ордук түмсүүлээх уонна инникигэ эрэллээх буолуохтаахпыт. Онтон үөһэ эппитим курдук республикабыт киинэ Дьокуускай куоракка олорор Саха Сирин интеллигенцията, өркөн өйдөөхтөрө, дьоммут сүмэтэ бары биир санааҕа кэлэн хайдыспакка, Республикабыт Ил Дархана Айсен Сергеевич Николаевы биир өйгө-санааҕа киирэммит өйөөн, кини ыытар үлэтигэр сүбэ-ама буолан көмөлөһөн үлэлээтэхпитинэ-хамсаатахпытына Сахабыт Сирэ социальнай-экономическай сайдыытыгар улахан хардыылары, ситиһиилэри оҥоруохпут.
Үөһээ Бүлүү улууһун Балаҕаннаах нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, муниципальнай сулууспа туйгуна, Харитонов Иван Николаевич, от ыйын 8 күнэ.
