М.В. Никифоров соторутааҕыта СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан анаммыта. 2000 с. Сунтаар улууһун баһылыгынан талыллыаҕыттан судаарыстыбаннай, муниципальнай сулууспа эйгэтигэр үлэлээбитэ быйыл 20 сыла туолбут. Кини курдук улууска баһылыктаабыт, бэрэсидьиэн уонна бырабыыталыстыба дьаһалтатыгар бэйэни салайыныы департаменын салайааччытынан, СӨ баайга-дуолга уонна сиргэ сыһыаннаһыыларга миниистир солбуйааччытынан үлэлээбит, Саха сирин олоҕун этинэн-хаанынан билэр, өрөспүүбүлүкэ салайыытын үлэтигэр бэлэмнээх киһи анаммыта тыабыт сирин аныгылыы сайдыытыгар улахан хамсааһыны таһаарыа диэн эрэли үөскэтэр.
– Михаил Викторович, саҥа үрдүк дуоһунаска анаммыккынан эҕэрдэлиибит! Ыйытыыларга киирдэххэ, федеральнай үбүлээһин биир хайысхатынан тыа сирин кэлим сайдыыта буолар. Үлэ хайдах баран иһэрий, туох уларыйыылар тахсыахтарын сөбүй?
– Эҕэрдэҕэр махтанабын. Бу үлэҕэ ананарбар билбэтим элбэх диир кыаҕым суох. Төттөрүтүн, салайар үлэҕэ уопутуран, бэлэмнээх кэллим дии саныыбын. Билигин үөһээ таһымҥа тахсан, дириҥник хорутан үлэлиир былааннаахпын уонна судаарыстыбаннай бырагыраамалар үбүлэниилэрин, мэхэньиисимнэрин үөрэтэн, кыаллар буоллаҕына, бэйэм санаабынан кыратык көннөрүү, тупсарыы чэрчитинэн үлэлиир былааннаахпын. Бырабыыталыстыбаҕа т/х, бэтэринээрийэни, урбааны, хотугу улуустары куратордыыбын. Саха сирэ Арассыыйа т/х министиэристибэтин тыа сирин кэлимник сайдыытын бырагырааматынан үлэлээбитэ хаһыс да сыла. Бырагыраамаҕа социальнай эбийиэктэри, инфраструктураны, дьон олорор дьоҕус дьиэлэрин, ФАП-тары тутуу; гаас турбаларын, сайыҥҥы уу ситимин, уоту тардыы, суол оҥоруу, уо.д.а. тыа дьонун олоҕун чэпчэтэр элбэх хайысха киирэр. Бу хайысханан муниципалитеттары кытта үлэни СӨ ТХМ быһаччы ыытар, хонтуруоллуур. Бырагырааманы олоххо киллэриигэ Арассыыйа таһымыгар өрөспүүбүлүкэ күүскэ үлэлэһэн кэллэ, бастыҥнар ахсааннарыгар киирэрбитин тоһоҕолоон бэлиэтиибин. Быйыл 21 улууска 113 бырайыак үлэлии турар. Бэдэрээтчиттэр, сакаасчыттар итэҕэйсэн үлэлээһиннэрин түмүгэр, Өлөөҥҥө Дьэлиҥдэҕэ 2021 с. тутуллуохтаах дьыссаат биир сыл эрдэ үлэҕэ киирэн, Арассыыйаҕа “рекорд” олохтоото. Урут ханна да эһиил былааннаммыт тутуллан эрдэ киирбит түбэлтэтэ суох эбит. Сыл аайы үбүлээһин бырайыактарын куонкурустарыгар ситиһиилээхтик кыттабыт. Быйыл 2021 с. киириэхтээх бырайыактарга 91 сайаапканы ыыппыппыт, соторутааҕыта биллэрбиттэринэн, 30-та ааспыт. Сэтинньи ыйга түмүк бигэргэтиигэ өссө да атын бырайыактарбыт киириэхтэрэ диэн эрэнэбит. Хоруона хамсыгар ыктаран, эһиил дойду үрдүнэн баара-суоҕа 7 млрд солк. көрүллэн турар. Субъектарынан тиксии лаппа аҕыйыыра чахчы. Кэлэр өттүгэр бырагыраамаҕа кэккэ уларыйыылар киириэхтэрэ. Эһиил улуустартан сайаапкаларбытын онно сөп түбэһиннэрэн хомуйуохпут. Таактыканы уларытан, кыра суумалаах элбэх кыра бырайыактарга киирсиэхпит.
– Тыа сирин сайдыытыгар өссө национальнай бырайыактар үптэрэ киирэр, бу хайысханан туох үлэ барарый?
– Арассыыйа национальнай бырайыактара биһиэхэ балачча далааһыннаах үлэлииллэр. Мин салайар хайысхабынан урбааҥҥа – 4 уонна т/х – 1 нацбырайыактар үлэлииллэр. Быйыл урбааны өйөөһүн, чэпчэтиилээх үбүлээһини киллэрии хайысхатынан бырайыактар туолууларын таһыма үрдүк. Атырдьах ыйыгар урбаан өйөбүлүгэр дойду үрдүнэн 5 бастыҥ субъект ахсааныгар киирдибит. ТХМ эдэр пиэрмэрдэри уонна тыа кэпэрээссийэтин өйөөһүҥҥэ “агростартап” диэн бырагырааматынан элбэх куонкурус ыытан кэллэ. Быйылгы от ыйыгар буолбут куонкуруска 156 сайаапка киирбитэ, онтон сыыйыллан 18 эрэ сайаапка бигэргэтилиннэ. Докумуоннарын бэлэмнээһин ситэтэ суох, ирдэбилгэ эппиэттээбэт. Арассыыйаттан көрүллүбүт үбү толору туһаныахтаахпыт, онон сотору куонкурус иккис түһүмэҕин ыытыахпыт. Бүгүҥҥү туругунан 64 сайаапка киирдэ. Бастакы түһүмэххэ сыыйыллыбыт дьон докумуоннарын ситэрэн иккиһин киирэллэригэр кыах биэрдибит. Үп ордор түгэнигэр үһүс да түһүмэҕи ыытыахпыт. Куонкурус түмүгүнэн үбүлээһин балаҕан ыйыгар ыытыллыаҕа.
– Саҥа киирэр Стратегияҕа Арктика, хоту улуустар олохторун сайдыыта хайдах былааннанарый?
– Арассыыйа Арктикатын зоната сайдыытын стратегията, анал бырагыраама оҥоһуллан, тустаах сөбүлэһиннэриилэри ааһан билигин бэрэсидьиэн В.Путиҥҥа бигэргэтиигэ киирэ сытар. Атырдьах ыйын 14 күнүгэр Ил Дархан А.Николаев Өлөөн улууһугар сылдьан, СӨ Арктикатын зоната сайдыытын стратегиятын ыйааҕар илии баттаата. Биһиги стратегиябыт РФ туһааннаах министиэристибэлэрин сөбүлэҥнэрин ылбыта, дойду стратегиятын кытта дьүөрэлэһэр. Хотугу улуустар 2035 сылга диэри сайдыыларыгар төһүү күүс буолар Стратегияны олоххо киллэриинэн саҥа тэриллибит В.Н. Черноградскай салайар Арктикатын министэристибэтэ баһылаан-көһүлээн дьарыктаныа. Стратегия олоххо киириитигэр “АЛРОСА”, атын да сир баайын хостуур бөдөҥ хампаанньалар, көмүс хостооччулар, бэйэбит хомунаалынай, производственнай тэрилтэлэрбит төһүү күүс буолуохтара. Сайдыы өрүстэр бассейнарын бириинсибинэн барыахтаах. Тырааныспар логистикатын көрдөххө, суол былыргыттан өрүстэр сүнньүлэрин бата сайдыбыта. Стратегия соруктарын ситиһии Хотугу муора суолун сайдыытыттан эмиэ улахан тутулуктаах. Саҥа анаммыт премьербит А.В. Тарасенко, муора суолугар сыһыаннаах киһи буолан, итиннэ чопчу көрүүлэрдээх. 2035 диэри хотугу улуустар олохторун таһымын үрдэтэн, нэһилиэнньэ комфортаах үчүгэй усулуобуйаҕа олорорун ситиһиэхтээхпит. Ил Дархан быйыл хаалбыт үс ыйга стратегия былаанын оҥорорго сорудахтаабыта, ону толорууга үлэлии сылдьабыт.
– Итиннэ туох үлэни киллэрэр санаалааххытый?
– Бастатан туран, социальнай эбийиэктэр тутуулара, хаарбах дьиэттэн көһөрүү. Арассыйа таһымыгар улаханнык биллэр балыктаахпыт. Табаны иитиигэ экспорт боппуруоһа эмиэ күүскэ турар. Саха сирин балыгын, табатын бренд быһыытынан сайыннаран, аан дойду ыстандаардыгар эппиэттиир дириҥник переработкаламмыт, үрдүк сыанаҕа турар бородууксуйа оҥоһуллар усулуобуйатын тэрийиигэ улахан үлэ барыаҕа. Бэйэбитин хааччыйарбыт таһынан, Арассыыйаҕа, кыалыннаҕына, атын дойдуларга таһааран харчы киллэринэр сорук ирдэнэр. Иккис хайысха улахан үлэ олох-дьаһах боппуруостарын быһаарыыга: эниэргийэни харыстаан туһаныы технологияларын киллэрии, ититии, сыбаалка уо.д.а. күүтэр. Хоту улуустарга чоҕу Кангаластан таспакка, Зырянкаттан хостооһуну элбэттэххэ, таһыы ороскуотун улаханнык кыччатыахха сөп. Чукоткаҕа тиийэ таһаарыыны көрүөхпүт. Индигиир сүнньүн Абый чоҕун хостоон хааччыйыахха сөп. Хоту сир баайын хостоон туһаҕа таһаарыы чэрчитинэн Өлөөҥҥө эһиилгиттэн Томторго дэҥҥэ көстөр металлары хостооһун саҕаланыахтаах. Үөһээ Мууна алмааһа аһыллан, үлэлээн эрэр. Булуҥҥа алмаас, көмүс хостонуохтаах. Толкуйдаан көрдөххө, сир баайын хостооһунтан киирэр үбүнэн олохтоох производствоны сайыннарыыга, нэһилиэнньэ олоҕун тупсарыыга хоту балысхан сайдыы барар кыахтаах.
– Аны үүт харчытыгар киириэххэ. Ил Дархан тыа хаһаайыстыбатын үбүлүүр саҥа мэхэньиисимэ бигэргэнэн, эһиил үлэҕэ киириэхтээх. Туох уларыйыы киирэрин туһунан кылгастык билиһиннэр эрэ.
– Үүт тутуутун систиэмэтэ М.Николаев саҕана киирбитэ, 90-с, 2000 сылларга тыа сиригэр үлэтэ суохтарга, хаһаайыстыба тэринэ сатыыр дьоҥҥо социальнай өттүнэн улахан күүс-көмө буолбута. Кэмиттэн кэмигэр мэхэньиисимнэрэ тупсарыллан, уларыйан кэллилэр. Билигин тыаҕа сүөһү көрөр кырдьаҕас эрэ дьон хаалла диэн элбэхтик истэбит. Ол эрээри кэнники сылларга т/х дьарыктаныан баҕалаах эдэр дьон элбээн эрэрэ үөрдэр. Билигин үүт харчыта толору, кэмигэр тиэрдиллэр усулуобуйата үөскээтэ. Быйылгы үүт харчытын 80% улуустарга тиийэн турар. Кэм ирдэбилин батыһан, дьоммут табаарынай производствоҕа үлэлииргэ турунан эрэллэр. Иккиһинэн, үбүлээһин туруктаах буолуоҕуттан, тыа сирин дьоно үүт харчытынан элбэх кыһалҕаларын быһааран кэллилэр. Араас тиэхиньикэ ылыннылар, оттуур, сир оҥорор, онтон да атын үлэҕэ туттуллар тэриллэринэн хааччыннылар. Сири кытта үлэлээһиҥҥэ болҕомто ууруллар буолла. Урут сүөһүнү, сылгыны отунан эрэ аһатар буоллахха, билигин аһылык атын көрүҥнэрин элбэтии үлэтэ саҕаланан эрэр. Ил Дархан А.Николаев былырыын сүөһү иитиитин өйүүргэ үүт харчытын 50 солк. тиийэ үрдэтэргэ, кэтэх хаһаайыстыбалары өйүүргэ ыанар ынах төбөтүгэр 35 тыһ. солк. биэриэххэ диэн быһаарбыта. ТХМ анал сокуон бырайыагын оҥорбута дьүүллэһиигэ улуустарга, тустаах министиэристибэлэргэ сылдьар. Кэлэр сыл тохсунньу 1 күнүттэн үлэлээн барыахтаах. Үүт харчытын уонна т/х атын бородууксуйатын оҥорууну дьаһайар боломуочуйа толору улуус баһылыгар бэриллээри турар. Үүтүн харчытын, төбөтүн харчытын хайдах түҥэтэн көдьүүстээх үлэни ситиһэри, элбэх бородууксуйаны оҥорор үлэни көҕүлээһини кини былаанныыр, быһаарар буолар. Сири оҥоруу, хортуоппуй үүннэрии уо.д.а. барыта 7 параметр баар буолуо. Улуус баһылыгын эбээһинэстиир, эппиэтинэстиир мэхэньиисим оҥоһуллуо, тустаах уларытыы сокуоҥҥа киириэ. Үбүлээһин норматив быһыытынан улуустарга барыа, бэйэлэрэ балаһыанньа, нормативнай докумуон ылынан үлэлиэхтэрэ. Боломуочуйа төһөнөн улуус баһылыгар бэриллэр да, соччонон киниттэн ирдэбил күүһүрэн иһиэхтээх. Онтон улуус баһылыга т/х үлэһиттэригэр, соҕотуопкаһыттарыгар ирдэбилин күүһүрдүөхтээх. Үүт тутар саҥа мэхэньиисиминэн ыанар ынаҕар 35 тыһ. солк. ылбыт киһи үүтүн 50 солк. туттарбат, бэйэтэ атыылыан сөп. Араас кыах баар. Оттон үүт туттарар буоллаҕына, кэпэрэтиипкэ киирэригэр нэһилиэк кинигэтиттэн бэйэтин сүөһүтүн таһаарыахтаах, кэпэрэтиипкэ паай быһыытынан биэриэхтээх. Оччотугар 35 тыһ. ылар бырааба суох буолар. Саҥа мэхэньиисим киириитигэр үөскүөн сөптөөх араас түгэни учуоттуу сатаатыбыт. Мин санаабар, биһиги табаарынай производство үөскүүрүгэр өссө биир үктэл өрө тахсабыт. Куоракка тыа сирин аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир бородууксуйата элбээн эрэр. Ол эрээри, дойду таһымыгар тэҥнэһэр производствоны тэрийэргэ өссө бириэмэ наада. Үбү сокуону кэспэккэ көдьүүстээхтик туһаныы ТХМ, бырабыыталыстыба, быраабы араҥаччылыыр уорганнар өттүлэриттэн кытаанахтык хонтуруолланыа.
– 2019 с. түмүгүнэн 93,1 мөл. солк. үүт харчыта туттарааччыларга төлөммөккө хаалбыта. Бу иэс төлөммөтөҕүнэ, саҥа мэхэньиисим киирэригэр мэһэйи үөскэтиэн сөп. Бу иэс төлөнүүтэ хайдах быһаарыллыай?
– ТХМ ити иэстэри сабарга улуустары кытта суол каартата оҥоһуллан турар. Былаан быһыытынан, сыл бүтүөр диэри ити иэс быһаарыллан суох буолуохтаах. Үлэлээбитим үс нэдиэлэтигэр 4 улууска сырыттым. Бу нэдиэлэҕэ өссө 3 улууска сылдьар былааннаахпын. Улуустар ити үөскээбит үүт харчытын иэһин боппуруоһун барытын сабабыт дииллэр.
– Оҕуруот аһын үүннэрии, сылгыны иитии тыа сирин атын улахан дохуот киллэринэр салаата буолар кыахтаахтар. Балары сайыннарыыга туох санаалааххыный?
– Оҕуруот аһын үүннэрии сыл аайы кэҥээн иһэр. Хоту улуустары оҕуруот аһынан хааччыйыыга госсакаас салгыы көрүллүөҕэ. “Якутопторг” тэрилтэбит хоту улуустарга ыскылааттардаах эргиэн логистикатын кииннэрин тутар былааннаах. Быйыл 3 киин киириэхтээх. Инникитин үчүгэй хранилищелар тутулуннахтарына, кыһын үчүгэй массыыналарынан тиэрдэн, хоту дьону төгүрүк сыл чэпчэки оҕуруот аһынан, фруктанан хааччыйар сорук туолуон сөп. Хоту улуустарга барыларыгар 13 итинник киин тутуллуоҕа. Бүлүү, Илин эҥэргэ т/х оҕуруот аһын харайыыга овощехранилищелары тутуохтаахпыт, үчүгэй харайар сирдэр тарбахха баттанар аҕыйахтар. Киин улустар бырамыысыланнай улуустар ырыынактарыгар киирэргэ дьулуһуохтаахтар. “Туймаада” ФАПК урукку “Туймаада агроснаб” базатыгар агрокластер тэрийээри гынар.
Сылгыны иитии чахчы элбиир кыахтаах. ТХМ “эдэр пиэрмэр”, агростартап эҥин бырагыраамаларын нөҥүө үбүлээһин оҥоһуллар. Кэнники сылларга элбэх аныгы тииптээх сылгы базалара тутулуннулар. Билиҥҥи дьон олохторун үчүгэйдик тэринэр буоллулар. Базалар олорорго табыгастаах үчүгэй усулуобуйалаахтар. Ол түмүгэр сылгыны иитии өссө элбиэ. Саха сирин гектарынан сылгы иитэргэ элбэх сир нуорманан көрүллэр. Оттон бородууксуйаны батарыы билиҥҥитэ кыһалҕалаах. Сылгы бородууксуйатын батарыыны соҕотуопсуктарга биэриэхпит. Сөбүлэһии түһэрсиллэн, кинилэр төһө элбэҕи туталларыгар норматив быһыытынан үбү көрөр былааннаахпыт. Миэстэтигэр эти тутан, переработкалаан ырыынакка батарыахтара. Кыһалҕаларбытын аныгылыы өйүнэн-санаанан киирэн үөрэтэн, учуоттаан, төрүт аспыт сайдыытын тыа дьонун үрдүк дохуотунан хааччыйар салааҕа кубулутар суоллары тобулуохтаахпыт. Аан дойду араас омуктарын астарын учуоттаан астыыр, мусульманнарга халяль, дьэбириэйдэргэ кошер аһын оҥорууга эмиэ ылсыахпытын сөп этэ.
– Бэрт сэргэх, саҥа кэм тыыныгар эппиэттиир кэпсээниҥ иһин махтанабыт. Ситиһиилэри баҕарабыт.
Владимир Степанов.
