Аан дойду хамсык “хаайыытыттан” тахсыбакка сытар. Ити кэмҥэ балаҕан ыйын 27 күнүттэн 26 сыл иһийэн сыппыт армяннар уонна азербайджаннар хааннаах иирсээннэрэ – Карабах сэриитэ – саҥаттан күөдьүйэн таҕыста. Арассыыйа ФОМ диэн, оппозиция буолбатах, уопсастыба санаатын үөрэтэр пуондатын ыйытыгынан дойду дьонун 71% ити иирсээҥҥэ кыһамматын эппит.
Устуоруйаттан санаттахха
Билэргит курдук, Хайалаах Карабах ССРС саҕана Азербайджан састаабыгар киирэр автономнай уокурук этэ. Армяна арыый элбэҕэ, икки омук эйэлээхтик олорбуттара. Онтон 1988 с. карабахтар Азербайджантан тахсан Арменияҕа холбоһобут диэбиттэрэ. Онтон ыла ити иирсээн тохтуу илик. ССРС ыһыллыыта Карабахтан саҕаламмыт диэн сылыктыыр сөп курдук.
Кэмигэр Горбачёвтаах тугу да быһаарбатахтар, иирсээни тохтото сатыыр да санаалара суох эбит диэххэ сөп. Ону М.Горбачёв Гейдар Алиев иирсээни тохтотор былаанын истэ да сатаабатаҕа бигэргэтэр курдук. Алиев өр кэмҥэ Азербайджаны салайа сылдьыбыт киһи, ити иирсээн саҕаланарыгар ыалдьа да сырыттар, Кириэмилгэ кэлэн Горбачёву көрсөөрү приемнайыгар сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри кэтэһэ сатаабыт да, анараа тойон чугаһаппатах. Ким билэр, Горбачёв оччолорго икки омукка улахан аптарытыаттаах Алиев сүбэтин истибитэ, иирсээни чахчы тохтото сатаабыта буоллар, ССРС ыһыллыыта да тахсымыа хааллаҕа.
1991-94 сс. Карабахха улахан сэрии буолбута. Арассыыйа ити кэмҥэ армяннарга элбэх сэрии сэбинэн көмөлөспүтэ дииллэр. Бастакы сэриигэ Азербайджан хайа хотооллоругар баар сэттэ оройуонун былдьатан, хотторбутунан ааҕыллар. Ити сирдэри армяннар Карабаҕы уонна Арменияны сибээстиир “Лачин көрүдүөрэ” диэн кыараҕас суолу кэҥэтээри, “Азербайджан быспатын” диэн, сэриилээн ылбыттара. Бу сэрии түмүгэр мөлүйүөн кэриҥэ Азербайджан дьоно төрөөбүт-үөскээбит сирдэриттэн үүрүллэн, Азербайджаҥҥа куоппуттара.
Хайалаах Карабах бэйэтин туспа судаарыстыбанан биллэрбитэ. Ол эрээри биир да дойду, бэл, Армения, туспа судаарыстыба быһыытынан билинэ илик. Армения Карабаҕы холбоон судаарыстыбатын улаатыннарыан баҕарара чахчы. Ол эрээри 1945 с. уонна ССРС ыһыллыбытын да кэннэ, судаарыстыбалар кыраныыссалара уларыйбат диэн, аан дойду сокуоннара бааллар. Онон Карабаҕы холбоотоҕуна, Армения агрессор буолар. Аата барара кыра, араас сааҥсыйаҕа түбэһиэн сөп. Салайааччылара байыаннай буруйдаах буолан, Гаагаҕа сууттаныахтарын сөбүн өйдүүллэр.
Карабах иирсээнин тохтоторго Минскэй бөлөҕө диэн улахан дойдулар хамыыһыйалара тэриллибитэ да, 30-ча сыл туох да быһаарыллыбакка кэлбитэ. Армения Хайалаах Карабахтан былдьаабыт 7 оройуонун Азербайджаҥҥа төннөрүөхтээх, онтон Карабах ыстаатыһа быһаарыллыахтаах диэн чуолкайа суох быһаарыынан бүппүттэрэ. Маннык ылбат-биэрбэт балаһыанньа төһөнөн уһуур да, армяннар туһаларыгар үлэлиир. Онон бу омуктар син биир хаһан эрэ быһаарсыахтаах этилэр. Итини өйдөөн, кэлин сылларга Армения уонна Азербайджан байыаннай кыахтарын күүһүрдэр туһугар дьарыктаммыттара.
Дроннар уонна фейктэр
Азербайджан бэрэсидьиэнэ Ильхам Алиев бу ыйы кыайбат сэрии кэмигэр “биһиги сэриилэрбит миллиард дуоллартан тахса сыаналаах армяннар тиэхиньикэлэрин үлтүрүттүлэр” диэн иһитиннэрбитэ. Чахчы, Карабах сэриитигэр, уопсайынан, аныгы сэриилэргэ, быһаарыылаах күүһүнэн мөлүйүөнүнэн дуоллар сыаналаах сэрии сэптэрэ: тааҥкалар, сөмөлүөттэр, аракыаталар уо.д.а. буолбакка, кыракый, чэпчэки сыаналаах дроннар быһаарыылаах оруолламмыттарын көрдөрдүлэр. Азербайджан Турцияттан “Байрактар”, Израильтан камикадзе дроннары элбэхтик атыыласпыта хайалаах сиргэ улахан көдьүүстээҕин көрдөрдө. Дроннар тыаһа-ууһа суох кэлэн, армяннар ракетнай-зенитнэй комплекстарын, ол иһигэр аатырар “С-300”, “Град” установкалары, тааҥкаларын, атын да тиэхиньикэтин халлаантан биллибэккэ саба түһэн дэлбэритэ тэптэртииллэр. Армяннарга дроннар бааллар да, олус мөлтөхтөр: бэйэлэрин оҥоһуулара. Аны туран, салгынтан саба түһүүттэн көмүскэнэр тэриллэрэ тэхиниичэскэй өттүнэн хаалыылаах, дроннары көрбөт эбэтэр байыаннайдарын үөрэҕэ, бэлэмэ тиийбэт. Дроннар көдьүүстэрин Армения Израилы “Азербайджаны өйөөтүҥ” диэн аһаҕастык буруйдуура, өстүйэн посолун ыҥыртарбыта туоһулуур.
Карабахха аныгы сэрии таактыката уларыйбыт. Бүтүн фронунан элбэх дьон кимэн киирбэттэр. Эрэспиэскэлиир элбэх бытархай бөлөх киэҥ сиринэн суптурута сылдьан кыайар эбит.
Аныгы сэрии гибриднэй, хайаан да өстөөҕү кыһытар, мөлтөҕүн көрдөрөр информация тарҕаныыта суох сатаммат. Азербайджан Оборуонатын министиэристибэтэ дроннар армяннар тиэхиньикэлэрин суох гынар элбэх видеоларын тарҕатар. Армяннар эмиэ хаалсыбаттар.
Өссө атын икки өрүттэр сымыйа, өстөөҕү бутуйар информациялара олус элбэх. Ким төһө сүтүктээҕэ эмиэ кистэлэҥ.
Сымыйа сурах элбэҕэр ким хотон иһэрэ да өйдөммөтө баар. Арай Азербайджан ылбыт сиригэр былааҕын таһааран, хотон иһэрин көрдөрөр.
“Искандерга” тиийбэтэллэр
Бу сэриигэ Армения бэйэтин сириттэн киирсэрэ сэрэхтээх. Ол да буоллар, хотторон иһэр буолан буолуо, армяннар Азербайджан хас да куораттарын аракыаталарынан ытыалаабыттара. Ону Карабах аармыйата ытыалаатым диир. Азербайджан Армения сириттэн ыппыттарын бигэргэтэн, онно баар аракыата комплексын дэлби тэптэрбитин көрдөрбүтэ.
Улахан аракыата алдьатар күүһэ ынырык буоллаҕа. Сэрии сириттэн тэйиччи турар Азербайджан Гянджа диэн куоратын ырыынагар, Карабахха Степанакерка түспүт аракыаталар алдьатыылара олохтоох дьону улаханнык салыннардылар. Улахан кутталы ГЭС баар Азербайджан Мингечевир куоратын аракыатанан ытыалааһын үөскэппит. ГЭС быһыта алдьанар түбэлтэтигэр Азербайджан аҥаара ууга былдьанар кыахтаах. Армяннар Мингечевиры аракыатанан ыппатахпыт диэн мэлдьэһэллэр. Оттон азербайдажаннар ГЭС иннигэр аспаалга батары түһэн баран эстибэтэх аракыатаны көрдөрөллөр. Ону анарааҥҥылар провокация дииллэр. Дьэ, итинник накаас.
Сэрии дириҥээн бардаҕына, Армения “Искандер” курдук улахан алдьатыылаах аракыаталары ытыалаатаҕына, Мингечевир быһытын таах дэлби тэптэриэн сөп. Оттон Азербайджан “армяннар “Искандеры” тутуннахтарына, F-16 истребителлэри сэриигэ киллэриэм” диир. Билиҥҥитэ улахан алдьатыылаах сэрии сэбин содулуттан туттунан, аракыаталаммакка олороллор.
Арассыыйаны кытыара сатааһын
Арассыыйа былааһа Карабах сэриитигэр сыһыанын биллэрэ илик. Оттон киин ханаалларга барар “уоттаах-күөстээх” бырапагаанда “биир Киристиэһи итэҕэйэр дьоммутун армяннары өйүөҕүҥ” диэн барар курдук. “Сирияттан туроктар анаан-минээн хас да тыһыынча террорист сэрииһиттэри улахан хамнастаан сэриигэ аҕалбыттар, Турция истребителлэрэ аһаҕастык армяннары сэриилиир” уо.д.а. кэпсэтиини таһааран, Арассыыйаны Турцияны утары аһаҕас иирсээҥҥэ күһэйэ сатыыллар диэххэ сөп.
Арассыыйа тас эрэспиэскэтин салайааччыта С.Нарышкин Арассыыйаҕа бобуулаах террористыы, экстремистии тэрилтэлэр боевиктара Карабахха кэлэн эрэллэр, Закавказье саҥа терроризм уйата буолуон сөп диэн иһитиннэрии оҥорбута бырапагаанданы өйүүр курдук. Оттон Сирияттан боевиктар кэлбиттэрин Азербайджан да, кинилэри аһаҕастык өйөөбүт Турция да кыккыраччы мэлдьэһэллэр. Террористары утары биһиги Сирияҕа, Ливияҕа тиийэ сэриилэһэбит. Онон Соҕуруу Кавказка Азербайджанынан аан дойдутааҕы терроризмы киллэрбэт туһугар Арассыыйа бу сэриигэ кытыннаҕына – көҥүл. Ол эрээри дьон санаата атын. Бу иирсээҥҥэ Арассыыйа дьоно кими төһө өйүүллэр эбитий диэн ФОМ ыйытыгар Арменияны нэһилиэнньэ – 12%, оттон Азербайджаны – 2% эрэ өйүүллэр.
Иирсээни кэҥэтэ сатааһын
Сэрии саҕаланыытыгар Азербайджан бэрэсидьиэнэ Ильхам Алиев ХНТ Куттал суох буолуутун сэбиэтигэр “биһиги устуоруйа кырдьыга туоларын ситиһиэхтээхпит, Азербайджан сүбэрэнитиэтэ дойду үрдүнэн биир буолуохтаах” диэн сэрии сүрүн соругун иһитиннэрбитэ.
Атын дойдулартан Турция Азербайджан сүбэрэнитиэтин төннөрүөхтээх диэн аһаҕастык өйүүрүн, көмөлөһөрүн биллэрбитэ. Армения тойоно Н.Пашинян Путиҥҥа субу-субу эрийэн, Арассыыйаттан көмүскэл көрдүү сатыыр. Арассыыйа, Армения ОДКБ (кэлэктиибинэй куттал суох буолуутун дуогабара) дойдуларыгар бааллар. Дуогабарга киирэр дойдулар ким эмэ сэриинэн түстэҕинэ, бары көмүскүөхтээхтэр. Азербайджан ОДКБ-га суох. Хайалаах Карабах – ким да билиммэтэх өрөспүүбүлүкэтэ, аан дойду докумуоннарыгар Азербайджаҥҥа киирэр диэн сурулла сылдьар. Онон Карабах сэриитэ атын дойду ис дьыалата буоларынан, Арассыыйа орооһор кыаҕа суох. Баҕар, ол иһин буолуо, Армения провокациялаан кыраныысса чугаһыттан аракыаталарынан Азербайджан куораттарын ытыалаатаҕа. Өскөтүн Азербайджан иэстэһэн, Армения гражданскай эбийиэктэрин ытыалаатаҕына, дьиҥнээх саба түһүү буолар. Оччотугар ОКДБ дойдулара Арменияҕа көмөлөһүөхтээхтээхтэр.
Бырапагаандаҕа иһиттэххэ, сорох эспиэр Арассыыйаны соруйан күөртээн Арменияны көмүскэтэ сатыыра көстөр. Кинилэр “Азербайджан кыайдаҕына, Арассыыйа тугу да туһаммат, ислам террористарын кыраныыссатыгар чугаһатар. Тоҕо диэтэххэ, Эрдоган – турок националиһа, бу эрэгийиэҥҥэ Арассыыйаны үтэйэн соҕотоҕун “бөө” диэн дьаһайыан баҕарар. Ол иһин Турция Арассыыйаны кытта Сирияҕа, Ливияҕа ким күүстээҕин быһаарса сатыыр, өссө соруйан аһаҕастык Азербайджаны өйөөтө, Карабахха кэлэн Арассыыйаны үтэйэ сатыыр, муоһун тоһутуохха наада” диэх курдук буолаллар. Онон кинилэр Карабах армяннар судаарыстыбалара буолан хаалара Арассыыйаҕа ордук барыстаах диэн санааны ылыннара сатыыллар. Оттон Арассыыйа иккиэннэрин кытта үчүгэй сыһыаҥҥа наадыйар. Азербайджаны кытта “Хоту-соҕуруу” диэн Пакистаҥҥа барар энэргиэтикэ көрүдүөрүн тутарга интэриэстээх.
Армения, дьиҥэр, туспа дойду да, биир хааннаах омуктарын көмүскээн, атын дойду сиригэр киирэн сэриигэ аһаҕастык орооһо олорор. Дьиҥэр, Карабах өрөспүүбүлүкэтэ, аармыйата диэн – тас дуй. Барытын Армения быһаарара өйдөнөр. Карабах сэриитэ саҕаламмытыгар Арменияҕа байыаннай мобилизацияны биллэрбиттэрэ. Премьер-миниистир Н.Пашинян Карабахха кэлэ-бара сылдьар. Төрөппүт уола Карабах сэриитигэр көҥүлүнэн инники кирбиигэ барар диэбиттэрэ.
Пашинян аан дойдунан көмүскэтэ сатыыр да, Эмиэрикэ, Евросойуус чуолкай позицияларын биллэрэ иликтэр. Төһө да аан дойдуга армяннар баай лоббилара күүстээҕин иһин, ити сэриигэ кыттыахтарын баҕарбаттар. Евросойуус бүтэһигин эйэлээхтик быһаарсыҥ эрэ диэбитэ.
Сэрии Грузияҕа тиийбэтэр
Алтынньы 20 күнүгэр Азербайджан сэриилэрэ Зангилан диэн оройуон киинин ылбыттарын Алиевка дакылааттаатылар. Ол аата Азербайджан 1994 с. былдьаппыт оройуоннарын барыларын кэриэтэ босхолообут. Судургутук эттэххэ, Минскэй дуогабарынан 30-ча сыл анараа өттүгэр босхолонуохтаах дэммит сирдэрин байыаннай күүһүнэн төннөрбүт. Онон Минскэй бөлөҕө туһата суох буолла, урукку сөбүлэһиилэр бары сотуллаллар.
Азербайджан аармыйата салгыы Карабаҕы барытын ылан, дойду сүбэрэнитиэтин чөлүгэр түһэрэр былааннааҕа өйдөнөр. Армяннары ыллахха, Азербайджан Карабаҕы толору эргийэн Арменияны кытта сибээһи быстар да, бэринэллэрэ биллибэт.
Алиев Карабаҕы ыллахха, армяннары “олоруҥ, куотумаҥ, ким да эһигини тыытыа суоҕа” диир. Ол эрээри, аан дойдуга 1915 с. туроктар армяннары геноцидтаабыттарын ордук билэллэр, онон ол иэдээн хатыланыа диэн итэҕэйбэттэр быһыылаах. Оттон бүгүн Турцияҕа 1,5 мөл армян олорорун, ким да сойуолаабатын тоҕо эрэ болҕомтоҕо ылбаттар. Аны армяннар 1994 с. азербайджаннары эмиэ үүртэлээбиттэрэ. Өһү-сааһы ситиһии тахсыа диэн дьиксинии онон оруннаах курдук.
Аны Азербайджан кыайан, территориятын барытын төннөрдөҕүнэ, Соҕуруу Кавказка иккис улахан иирсээн күөдьүйүөн сөп. Грузия Абхазияны уонна Соҕуруу Осетияны састаабыгар төннөрө сатаабыта ыраатта. Оттон бу икки өрөспүүбүлүкэни Арассыыйа билиммитэ, көмүскүүр. Онон Карабах сэриитэ салгыы улахан сэриигэ тэнийбэтэр ханнык диэҕи баҕарыллар.
Владимир Степанов.
Сэҥээриилэр