Москубаҕа сэтинньи 11-13 күннэригэр Стратегическай инициативалар ааҕыныстыбаларын (АСИ) уонна Росконгресс пуондата көҕүлээһиннэринэн «Саҥа кэмҥэ аналлаах күүстээх идиэйэлэр» диэн бэрэсидьиэн В.Путин кыттыылаах улахан пуорум ааста. Бу пуорумҥа 84 эрэгийиэнтэн 226 тыһ. киһиттэн 15 тыһ. бырайыак киирбитин ырытан, дойду сайдыытын өрө таһаарар 100 бастыҥ бырайыагы талыы буолла. Пуорум үлэтигэр Ил Дархаммыт Айсен Николаев кытынна.
Улуулары үөрэтэр туохтаахпытый?
“Кини араас мунньахха кыттар, ол сонун буоллаҕай” диэн иэдэс биэрэн кэбиһимэҥ. Бу пуоруму иилииргэ-саҕалыырга Арассыыйа бырабыыталыстыбатыттан, министиэристибэлэртэн, федеральнай, аан дойду таһымнаах тэрилтэлэртэн, С.Собянин, Р.Минниханов, А.Воробьев курдук улахан баай эрэгийиэннэр күбүрүнээтэрдэрин (16 эрэ күбүрүнээтэр баар) талбыт 333 эспиэр, спикер ортотугар соҕотох саха киһитин мээнэҕэ киллэрбэтэхтэрэ чахчы. Пуорумҥа биһиги киһибит түөрт сиэссийэни ыытыста, эспиэрдээтэ. Тыл этиилэриттэн мин ордук өрөспүүбүлүкэ креативнай экэниэмикэҕэ ситиһиилэрин кэпсээбитин улаханнык сэҥээрдим. Дойду улуулара Саха сирэ бу эйгэҕэ улахан ситиһиилэрдээҕин билинэн, Ил Дархаммыт А.Николаевы талан “биһигини үөрэтиэ” диэн ыҥырбыттарын итэҕэйдим.
Аан дойдуга ньиэп-гаас, алмаас уо.д.а. сир баайа кириисистэртэн оҕустаран, таҥнары курулуур буоллаҕына, экэниэмикэ креативнай индустрия диэн салаата аан дойдуга сыл аайы 10–15% туохтан да иҥнибэккэ үүнэн иһэр. Арассыыйаҕа бу хайысха саҥа сайдан эрэр.
Биһиэхэ сир баайын эрэ хостоотоххо, бүддьүөппүт үптэнэр, дьоммут харчыланар диэн өйдөбүл былыргыттан олус күүстээх. Өссө сорохтор, уобараһы күүһүрдэн, Саха сиригэр сир баайыттан атыны тугу да атыылаан барыһырбаккын, ити “дьылҕабыт эбэтэр сир баайын кырыыһа” диэн сонньуйан этээччилэр.
А.Николаев Саха сирэ экэниэмикэтин сир баайын хостуур салаата биэрэр үбүнэн көмөлөһүннэрэн, киһи өйүнэн айар креативнай экэниэмикэтин сайыннаран үптэнэр таһымҥа тахсыахтаахпыт диэн куруук этэр. 2018 с. ылбыт интервьюбар Айсен Сергеевич: “Креативнай экэниэмикэ диэн киһи төбөтүгэр баары табаар оҥорон таһааран, үп-харчы киллэринии... аан дойду дьонун умсугутар элбэх баайы оҥорор кыахтаахпыт. Ону бэйэбит ситэ өйдөөбөппүт даҕаны... Биһиги тыйыс айылҕаны кытта мэлдьи алтыһар, киирсэр да, эйэлэһэр да дьон буоламмыт, кырдьыгынан эттэххэ, өйбүтүгэр-санаабытыгар олус элбэх аан дойду умнан кэбиспит, эбэтэр билбэт билиитэ сөҥөн сылдьар. Ону хостоон, аан дойдуга көрдөрөммүт аҕыйах сүүс тыһыынча бэйэбитин ииттинэр, хааччынар үбү булунар кыахтаахпыт. Ону ситиһэргэ үөрэхтээх буолуохпутун, үлэлиэхпитин наада”, – диэбитэ.
Бу пуорум түмүгүн көрдөхпүнэ, Ил Дархан ылыммыт санаатыттан харыс да халбарыйбакка, норуотун саҥа олоххо сирдээн баран иһэрин кубулуппатах.
Креативнай экэниэмикэбит остуоруйаҕа кэпсэнэр курдук “биир хонугунан биирдэнэн, икки хонугунан икки саастанан” улаатан, сайдан иһэрин үгүспүт, кырдьыга, билбэтэ да буолуо.
Бу үлэни А.Николаев судаарыстыбаннай бэлиитикэ сыарҕатыгар олордуоҕуттан сайдар тэтимэ түргэтээтэ. Саха сирэ Арассыыйаҕа бастакынан креативнай экэниэмикэ 2025 с. диэри сайдар кэнсиэпсийэтин ылыммыта.
Бүгүн сахалар киэн туттар, атыттар билинэр туох “креативнайдаахпытый”?
1. «ИНДРАЙВЕР» тэрилтэтэ бүгүн аан дойду пассажиры таһыы өҥөтүн оҥорор 10 инники сылдьар хампаанньатыгар киирэр. Бу өҥөнү 31 дойду 300 куората туһанар, сылга 550 мөл. сырыы оҥорор, өҥөнү 50 мөл. тахса пассажир, суоппар туһанар.
Киирэр сакааһын кээмэйинэн Индрайвер Арассыыйаҕа, КГТ дойдуларыгар бу эйгэҕэ өҥө оҥорор 3 бастакы хампаанньаҕа киирэр.
2. «МАЙТОНА» Арассыыйаҕа, аан дойдуга биллэр күүстээх уонна түргэнник сайдар оонньуулары оҥорор хампаанньа. Майтона АХШка, Канадаҕа, Великобританияҕа уонна Евросоюз дойдуларыгар iPad планшекка аналлаах 10 саамай элбэхтик атыыланар оонньуулары оҥорор. Хампаанньаҕа бүгүн 1000-ттан тахса эдэр дьон үлэлиир.
Өйдүүргүт курдук, хамсык туруута Саха сирин ИТ-салаатыгар үлэлиир тэрилтэлэр тыҥаны салгылатар аппарааттары уонна дистанционнай термометрдары атыылаһарга 45 мөл. солк. көмө харчы биэрбиттэрэ.
3. «ФАНТАСТИК» мобильнай төлөпүөннэргэ оонньуулары оҥорор хампаанньа, 2015 с. оҥорбут Wild Eight диэн оонньуутунан биир ый иһигэр бастакы мөл. дуолларын өлөрбүтэ. 2018 с. Radiant One диэн оонньуута АХШка, Японияҕа, Кытайга, Арассыыйаҕа 100 саамай элбэхтэ атыыланар оонньууларга киирбитэ. Apple хампаанньаны кытта кэпсэтиинэн, 2019 сылтан саҥа тахсар Apple төлөпүөннэригэр барыларыгар бу оонньуу туруоруллар буолбута.
4. «ИТ-ПАРК» - үрдүк технологиялар эйгэлэригэр үлэлиир үөрэтэр, научнай-производственнай комплекс. Манна өрөспүүбүлүкэ үрдүк технологияларын экэниэмикэтин салаата сайдар. Барыта 124 резидент-тэрилтэ киирэллэр.
5. «Саха сирэ» технопарк» ГАУ-га 116 резидент тэрилтэ баар, үлэлиир кэмин устата 837 үлэ миэстэтэ тэрилиннэ, сыллата 650 мөл. тахса солк. оҥорон таһаарар. Сыл аайы саҥа тэрилтэлэр киирэллэр. 2020 сылга 6 тэрилтэ киирбит.
6. «ОРЕХ» – бу ХИФУ иһинэн үлэлиир устудьуоннар биисинэс инкубатордара. Устудьуоннарга, эдэр урбаанньыттарга биисинэһи салайыыны үөрэтэн ситиһиилээх хампаанньалары тэрийэргэ уонна инновация урбааныгар саҥа каадырдары сайыннарыыга көмө оҥорор. Арассыыйаҕа 2017 с. 10 бастыҥ иһигэр киирбитэ, 58 киһи бүтэрбит, 300-тэн тахса үлэ миэстэтэ тэриллибит.
7. Саха киинэтэ сөҕүмэрдик сайдарын билэҕит. 2019 с. биһиги Москуба, С-Петербург кэннэ саамай элбэх киинэ оҥорор эрэгийиэн буолбуппут. Сыл аайы 8-10 саҥа киинэ тахсар, 10 сыл устата 95 улахан уус-уран киинэ тахсыбыт. Кэлин киинэлэрбит Арассыыйатааҕы, Аан дойдутааҕы бэстибээллэргэ үрдүк наҕараадалары ылаллар. Бүгүн өссө 30 киинэ оҥоһулла сылдьар.
ИТ эйгэ кэскилэ хайдаҕый?
Оҕолорбут үчүгэйдик үлэлээтэхтэринэ, сотору Саха сиригэр 1 млрд дуоллар сыанаҕа турар бөдөҥ ИT-хампаанньалар үөскүүр кыахтара баар. Сыыппаралар – сымыйалаабаттар, Арассыыйа Баанын дааннайдарынан Саха сирэ ИТ-өҥөлөрү экспорга таһаарара сыллата улаатан иһэр. Хас да сыл устата бу эйгэҕэ Уһук Илин эрэгийиэннэрин ортотугар бастаан иһэбит.
- 2018 с. Уһук Илиҥҥэ оҥоһуллар ИТ-өҥө экспордын 70% ыларбыт. Бу эйгэҕэ Арассыыйа 20 бастыҥ эрэгийиэннэригэр киирбиппит.
- 2019 с. Уһук Илин ИТ-өҥөтүн 82% ылбыппыт. Арассыыйаҕа 15 бастыҥ иһигэр киирбиппит.
- 2020 с. 1 кыбаарталыгар Уһук Илин ИТ-өҥөтүн экспордын 85% ыллыбыт, Арассыыйаҕа 10 бастыҥ иһигэр таҕыстыбыт.
Бу чахчы дойду үрдүнэн билинии ылыллыбыт улахан ситиһиибит.
Креативнай индустриябыт 2018 с. түмүгүнэн эрэгийиэн баалабай дохуотун 1,7% биэрбит. Өрөспүүбүлүкэ баалабай дохуота 1,19 триллион солк. буоллаҕына, харчыга таһаардахха, 17 млрд солк. буолар. Саҥа сайдар салааҕа – элбэх үп. Бу эйгэҕэ 2,5 тыһ. урбаанньыт, тэрилтэ, барыта 13 тыһ. киһи үлэлиир.
Олохтоох ИТ каадыры бэлэмнээһин
Саха сирин салалтата креативнай индустрияны сэргэ экэниэмикэ бары салаатыгар өй күүһүнэн сайдар хайысхалары киллэрэр санаалаах. Улахан болҕомто бу эйгэҕэ үлэлиир, салайар каадыры бэлэмнээһин буолар. Манна үлэ үс хайысханан бара турар:
1. Сырьену хостообот тэрилтэлэргэ креативнай исписэлиистэри элбэтии: биисинэһи сайыннарыы, бренди салайыы, стратегическай маркетинг, омук сирин кытта үлэлээн барыс киллэрии исписэлиистэрин соҕуруу, омук сиригэр тиийэ үөрэтэбит. Эмиэрикэҕэ аан дойдуга биллэр Массачусетс технологическай институтугар 8 оҕолоох хамаанданы 2 сыллаах бырагырааманан үөрэттэрбиппит 2019 с. бүтэрбиттэр. Бу оҕолор ити бырагыраамаҕа киирээри Канада, Франция, Аргентина, Малайзия уо.д.а. дойдулар хамаандаларын кыайбыттара, Арассыыйаттан сахалар эрэ ити сыл бу бырагыраамаҕа киирбиттэрэ.
2. Саха сирин олохтоохторун айар күүстэринэн харчы өлөрөр кыахтарын сайыннарарга, АСИ көмөтүнэн, “Үлэ кыбаартала” диэн Уһук Илиҥҥэ бастакы креативнай кластер тэриллэн 2021 с. 4 кыбаарталыгар үлэҕэ киириэхтээх. Бу – урукку эт кэмбинээтин сиригэр, 13,3 тыһ. кв.м. сиргэ. Бу бырайыак сүрүн хайысхалара: анимация, киинэ, көмпүүтэр кыраапыката, видео оҥоруу, блогинг, креативнай ааҕыныстыбалар, маркетинг, брендинг, дизайн, архитектурнай, бырайыактыыр бюролар, ойуулуур, ыллыыр ускуустуба, үөрэх уо.д.а. өй айан таһаарбыт үлэлэрэ сайдыахтара.
Саха сирин үрдүк үөрэҕин кыһаларын уларытан тэрийии барар. ХИФУ устудьуоннары урбаанньыттыырга эбии үөрэтэллэр. Оттон АГИКИ былырыыҥҥыттан култуура уонна ускуустуба үлэһиттэрин эрэ таһаарыынан буолбакка, креативнай индустрия университета буола уларыйан эрэр.
3. Өрөспүүбүүлүкэ хампаанньалара Арассыыйаҕа, аан дойдуга тахсар ырыынактарын кэҥэтии. Быйыл маркетинг уонна биисинэс сайдыытын уобаластарыгар үлэлиир бастыҥ федеральнай эспиэрдэри кэпсэтэн «Глобальнай биисинэс» диэн үөрэтэр бырагыраама саҕаламмыт. Бырагыраама Саха сирин 6 бөдөҥ хампаанньатын маркетинын стратегиятын оҥорор соруктаах. Быйыл “Якутия” авиахампаанньа, “Алмаасэргиэнбаан”, “Якутия” ФАПК, “Сахабулт”, “Дьокуускайдааҕы килиэп комбината”, “ТЦТР” ГУП киирдилэр. Көрөргүт курдук, барыта олохтоох тэрилтэлэр. Сорохторун былыргылыы уонунан сыл бүддьүөттэн эбии үбүлээн өрө тарда сатааһын туһалаабатаҕа. “Наар бүддьүөтү ыан сии олороҕут, сайдыбатыгыт, билигин харчы суох” диэн баран моҥкурууттатар судургу эрээри, сыыһа быһыы. Онон ити кыһалҕалаах тэрилтэлэри өй күүһүнэн уларытан тэрийэн, барыстаах таһымҥа таһаарыы төһө табыллыбытын аҕыйах сылынан билиэхпит.
Инники былааннар
Өрөспүүбүлүкэ дьон көрөр, аралдьыйар эйгэтигэр киинэни, анимацияны сэргэ саҥа хайысхалары муусука, ырыа, блогтар, стримнэр, подкастар, комикстар цифровой платформаларын сайыннаран, Саха сирин, Арассыыйа, аан дойду ырыынагар тахсар күүстээх үлэни ыытар былааннаах.
Бүгүн аан дойдуга бу “цифровой контент” диэн ааттанар эйгэҕэ аан дойдуга 2,1 триллион дуоллар эргийэр. “Ээ, абааһытын, ол кэриэтэ көмүс, алмаас биһиэхэ дэлэй, киэргэллэри элбэҕи оҥорбутум быдан барыстаах” диэҕи, аан дойду ювелирнай ырыынагар итинтэн сэттэ төгүл аҕыйах харчы эргийэр эбит. Ол аата “Бриллиант дьахталлар бастыҥ доҕордоро” диир үйэбит бүтээхтээн иһэр курдук.
Кэлэр сылтан «Глобальнай биисинэс оскуолата» диэн аан дойду таһымнаах маркетиҥҥа, бренд-менеджмеҥҥэ, анимацияҕа, киинэҕэ уонна көмпүүтэр оонньууларыгар үрдүк квалификациялаах каадырдары бэлэмниир саҥа үөрэх кыһата арыллыахтаах. Оҕолору сайыннарарга Дьокуускайга “Кэлэр көлүөнэлэр пааркалара” уонна “Кэлэр кэм тирэҕэ” (“Точка будущего”) диэн бырайыактар бэлэмнэнэ сылдьаллар.
“Б8” диэн акселераторбыт (саҥа бырайыактары үүннэрэр тэрилтэ) саҥа сайдар биисинэскэ Арассыыйа үрдүнэн үлэлиир таһымҥа тахсыбыт.
Маннык дьаһаныы, бастатан туран, өрөспүүбүлүкэҕэ үөрэхтээһин таһымын үрдэтэр, иккиһинэн экэниэмикэбитин бөҕөргөтөр, көмүскүүр оруоллаах. Ыччаппыт үлэ көрдөөн аан дойдунан барбат, бэйэтин кыаҕынан дойдутугар байылыат олоҕун оҥосторо кыаллыахтаах. Саха сиригэр оҥоһуллубут табаар аан дойдуга атыыланар, күрэстэһэр кыахтанар буолуоҕа.
Хатылаан эттэххэ, биһиги киин сиртэн ыраахпытынан, таһыы-тиэйии ороскуота үрдүгүнэн, бүгүн ыарахан сыанаҕа сир баайа эрэ атыыланар кыахтаах дии саныыбыт. Сонньуйан эттэххэ, Саха сирин аан дойду эргийэр киинэ оҥордоххо, эбэтэр табаарбыт салгыҥҥа уйдарар түүтээҕэр чэпчэки ыйааһыннаах буоллаҕына эрэ, Саха сиригэр оҥоһуллубут табаар, ас-үөл харчы аҕалар кыахтаах курдук.
Онон Ил Дархан А.Николаев бастатан туран экэниэмикэбитин сир баайыгар баайыллыбыт “кырыыһыттан” арааран, атын, саҥа суолунан сайдар эбии кыаҕы арыйара саамай сөптөөх. Аан бастаан билиҥҥи көлүөнэ өйүн-санаатын уларытар, ыччаппытын урутаан сайдыы суолугар киллэрэр баҕата, үлэтэ чахчы хайҕаныан эрэ сөптөөх. Оттон кэлэр көлүөнэлэрбит, кини этэрин курдук, норуоппутугар “...аан дойду умнан кэбиспит, эбэтэр билбэт билиитэ сөҥө сылдьарын” хостоон, үп-харчы оҥостор кыаҕын арыйбытыгар өссө улаханнык махтаналлара буолуо. Киһи өйүгэр баары харахха көстөр гына оҥорор таһаарыы – олус ыарахан үлэ. Оттон маннык тыһыынчанан дьону түмэн, улахан экэниэмикэ оҥоруу мээнэ салайааччы ылсыбат ыарахан үлэтэ. Онон Айсен Сергеевич оҕолорбут, сиэннэрбит инники өттүгэр үлэлээх-хамнастаах буолларын туһугар үлэлиир үлэтэ табылларын туһугар түмсэн өйүөҕүҥ, көмөлөһүөҕүҥ, ситиһиини баҕарыаҕыҥ.
Владимир Степанов.
