А.Николаев быһаас В.Путин бэртикээли тохтотон, ковиды утары охсуһууну регионнар баһылыктарыгар биэрбитэ сөптөөх диэн ааҕар. Чахчы, олохтоох усулуобуйаны учуоттаабакка, дойду үрдүнэн биир байыаннай бэрээдэгинэн дьарыйыы, төттөрүтүн, улахан алдьархайы таһаарыа эбитэ буолуо. Доруобуйа харыстабыла улахан тургутууну ааста. Өрөспүүбүлүкэ салалтата “быһах биитинэн сылдьан”, чахчы, ситиһиилээхтик үлэлээн, быйылгы курдук ыарахан сылы этэҥҥэ туораан эрэбит.
Хамсыкка олорон биэрбэтибит
Бу күннэргэ Арассыыйаҕа суруналыыс силиэстийэтин ыытарынан киэҥник биллэр тутулуга суох “Медиазона” интэриниэт СМИ регионнарга ковидтан өлүүнү төһө кистииллэрин Минздрав информациятын киинин чахчыларыгар олоҕуран таһаарда. Роспотребнадзор өлүү туһунан дааннайдара икки төгүл кыччыырын булбуттар. Ол курдук, дойдуга саамай элбэх, 932 киһи өлбүт сэтинньи 17 күнүгэр, кинилэр 456 туруорбуттар. Бу тус-туһунан тэрилтэлэр ааҕар ньымалара арааһыттан буолуон эмиэ сөп. “Медиазона” билбитинэн, 48 региоҥҥа чахчы кыччатар эбиттэр. Чечняҕа, Брянскай уобаласка, Санкт-Петербурга улаханнык кыччаталлар үһү. Питергэ бу күннэргэ бүтүн ыал өлбүтүн, кыыстара өлөрүгэр 32 ыйдаах Кирей диэн оҕону быраастар эпэрээссийэлээн, быыһаан ылбыттарын туһунан ынырык сонун дойдуну долгутта. Бу ыал өлбүт ыар устуоруйата хайдах эрэ былакаада кэминээҕи Таня Савичева диниэбинньигин санатарга дылы.
Саха сирэ, “Медиазона” этэринэн, кырдьыгынан отчуоттуур регионнарга сылдьар. Ордук өлүү суоҕун былырыыҥҥы уонна быйылгы статдааннайдарбытын тэҥнээһин бигэргэтэр. Быһаас “Covid-19” диэн олох билбэт ыарыыбыт киирбитэ. Арай сайын Сколково үөрэтэн билбитинэн, Саха сиригэр быһаас Швейцарияттан “ЯТЭК” тойоно Коробовтааҕы кытта быһа көтөн кэлсибит Италияттан төрүттээх, сиэмэҕинэн аатырар вирус штамма олохсуйа сылдьар. Бу ыарыы кубулҕата – киһи кэбирэх, дьарҕаа буолбут ыарыыларынан киирэн сииринэн кутталлаах.
Кырдьыгынан эттэххэ, былаас, доруобуйа харыстабыла ыарыыны кытта охсуһарга үөрэннилэр, “дьыбаан бэлиитиктэрэ” доруобуйа харыстабылын систиэмэтэ ыһыллыа диэн сэтэрээбиттэрэ туолбата. Бурятияҕа ыарыыны кыайан тохтоппокко, локдауҥҥа баран, өрөспүүбүлүкэни барытын сабарга, дьону дьиэҕэ олордорго күһэлиннилэр. Дьолго биһиги оннукка тиийбэтибит. Атын регионнарга медиктэр сылайан, ньиэрбэлэрин сиэтэн уурайар буоллахтарына, биһиэннэрэ барахсаттар ыарахан ноҕуруусканы тулуйдулар. Тулуурдарын сөҕөҕүн эрэ, оннооҕор биһиги тастан сылдьан истириэс бөҕө буолабыт.
Хомойуох иһин, махтаныах оннугар олоҕо суох, сороҕор этэрбэс араадьыйатын сурахтарыгар олоҕуран, медиктэргэ, былааска саба түһүү кэмиттэн кэмигэр күөдьүйэр. Өссө ый анараа өттүгэр Карелияҕа “М.Охлопков ситиһиилээхтик ковиды утары охсуһар” диэн күнүү таһаара сатаабыттара. Карелия элбэх ыарыылаах Санкт-Петербург хонноҕун анныгар сытар. Онон ковид кэлин сиэрэ суох баран эрэр. Ахсынньы 1 к. биһиэхэ 214 киһи ыалдьыбыт буоллаҕына, Карелияҕа 427 киһи ыалдьыбыт. Карелия “ЕР” баартыйатын дьокутааттара Охлопковы “үлэтин кыайбат, иэдээни оҥордо, устуҥ” диэн Карелия баһылыга А.Парфенчиковка сурук суруйаллар. Ситиһиилээх дьоммутун була сатыы-сатыы суустааһын букатын сыыһа. Иннэ-кэннэ биллибэт ыарыынан “бэлиитикэлиир” үтүөҕэ тиэрдибэт.
Оттон Саха сиригэр доруобуйа харыстабылын үбүлээһин быстыбат. Былырыын Калининградка В.Путин доруобуйа харыстабылын алын салаатын бөҕөргөтөр бырагыраама ылыммытынан, биһиэхэ үс сыл устата 6,5 млрд солк. кэлиэхтээх. Үп балыыһа, ФАП, аныгы тиэхиньикэ, оборудование ылыытыгар барыа. Эһиил Чурапчыга, Муомаҕа, Бүлүүгэ, Уус Майаҕа балыыһалар киириэхтэрэ. Ыарыы намырайан, Саҥа дьылы бырааһынньыктыыр бобуллубата. Онно А.Николаев анал быһаарыыта тахсыахтаах.
Сэтинньитээҕи “өттүк харата”
Ил Дархан А.Николаев сэтинньигэ Москубаттан эмиэ ситиһиилээх кэллэ. РФ экэниэмикэтин сайдыытын миниистирэ М.Решетников “Саха сирэ нацбырайыактарга күүскэ үлэлиир, онон уопуккутугар олоҕуран дойду 2030 с. диэри стратегическай былааннааһыныгар киирэр, регионнарга тарҕанар мадьыалы оҥорон киллэриҥ” диэбит. Итинник сорудаҕы аҕыйах регион ылбыт. “Росрезервэттэн” урут ньиэп бородуукталарын эрэ ылар буоллахха, саҥа сөбүлэһиинэн Хотугу завозка эми, аһы-үөлү ылар кыахтанабыт. “Росрезервэ” аһа-үөлэ хаачыстыбата үрдүк, хотулар абыраналлар. “Газпром-нефть” тэрилтэни кытта 26 тыһ. т. битуму саас эрдэ уларыйбат сыанаҕа аҕаларга дуогабар түһэрсиллибит. Урукку курдук битум тиийбэккэ, кэлбэккэ тутуу, суол үлэтэ бытаарбат буолар.
Ил Дархан Москубаҕа сэтинньитээҕи сорсуннаах сырыыларын түмүгэр Дьааҥы суолун тутуу үлэтэ саҕаланар буолбута хоту олохтоох дьону үөртэ. Баччааҥҥа диэри Дьааҥы курдук саха былыргыттан уутуйан олохсуйбут сирбитигэр суолларбыт барыта быстах хайысхалар эрэ этэ. “Полиметалл” диэн Үөһээ Дьааҥы “Прогноз” диэн сиригэр үрүҥ көмүһү хостуур тэрилтэни кытта кэпсэтиинэн, кыһыҥҥы суол оҥоһуллар буолла. Кэлин бу суол тупсан, кэбээйилэр курдук, сылы эргиччи сырыы олохтонуо диэн эрэниэҕиҥ. Өрөспүүбүлүкэ Тополинайга диэри 2,3 млрд солк. суол тутар, салгыы Барыласка диэри суолу “Полиметалл” 2,06 млрд солк. уган туттарар. Урут өйдөөбөккө, сир баайын хостооччуларга технологическай суол тутар көҥүл бэриллэрэ. Онон, холобур, Ленскэйгэ олохтоохтору харчыга сырытыннараллар. Дьааҥы суола уопсай сырыы суола буолар. Тутан баран өрөспүүбүлүкэҕэ биэрэллэр. Өрөспүүбүлүкэ Барыластан салгыы Баатаҕайга тиийэ суол туттарар баҕалаах. Оттон олох билиҥҥи курдук уустук хааллаҕына, Дьааҥы курдук байылыат сирбит таах эһэ-бөрө дойдута буола иччитэхсийиэн сөп. Дьааҥылар олохторо чэпчиирэ, сайдаллара – барыбыт интэриэспит.
Саха сирэ атын регионнары үөрэтиэ
Өрөспүүбүлүкэҕэ национальнай бырайыактар туһаларын дьэ билэн эрэбит. Ол иннинэ күдээринэ истэрбит. Биир улахан хайысха – хаарбах дьиэттэн саҥа дьиэ тутан көһөрүү. 2024 сылга диэри 1,1 мөл. кв.м иэннээх хаарбах дьиэттэн куораттарга, улуустарга дьон саҥа дьиэҕэ көһүөхтэрэ. Нацбырайыагынан манна 110 млрд солк. көрүллэн турар. Саха сирэ Арассыыйаҕа саамай элбэх хаарбах дьиэлээх этэ. Быйыл 6030 киһи саҥа дьиэлэнэр. Ити харчы хайдах туттулларын, дьоҥҥо дьиэ буолан үтүөнү оҥорорун Москуба кыраҕытык кэтиир. Саха сирэ хаарбах дьиэттэн көһөрүүгэ биир бастыҥ. Соторутааҕыта кэлэ сылдьан, ОДьХ реформатын пуондатын салайааччыта К.Цицин уонна бу пуонда кэтиир сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Степашин үлэни билсэн, өссө сөбүлэһии түһэрсэн, үчүгэй үлэбит иһин 2,5 млрд солк. эбии биэрдилэр. Хайҕаммыппыт, харчынан бэлиэтээбиттэрэ туох куһаҕаннааҕый?
Эһиилги бүддьүөт өссө бөҕөргөөтө
Бүддьүөт туолуутугар улахан үлэ ыытыллар. АЛРОСАттан нолуок киирэрэ улаханнык аҕыйаабат. Кэлэр сылга сир баайын хостуур бөдөҥ хампаанньалары кытта үлэ түмүгэр нолуок төлөөһүннэрэ 6,6 млрд солк. улаатта. Федеральнай былааһы кытта үлэлээн, полпред Ю.Трутнев көмөлөһөн, киинтэн кэлэр үп 2020 сыллааҕар 9 млрд солк. улааппыт, өссө төннөрүллүбэт 19,8 млрд солк. киириэхтээх. Онон уопсайа, эһиилги бүддьүөт быйылгыттан 26,4 млрд улаатан 225,6 млрд дохуоттаныахтаах. Быйыл хамсыкка ыктаран, хамнаска хаалыы тахсыбытын, күүстээх үлэ баран ситиспиппит.
Эһиилги бүддьүөт бөҕө гына оҥоһуллан, ханнык да үбүлээһиҥҥэ хойутааһын тахсыа суохтаах. Улахан суума ДьУоХХ көрүллүбүт. Ол эрээри, А.Николаев уруккулуу таах сиэбэккэ, эниэргийэни туһаныы көдьүүһэ улаатара ирдэниэ диэтэ.
Бүддьүөппүт этэҥҥэ буолла да, т/х киирэр үүт төлөбүрүн саҥа мэхэньиисимин тула айдаан намырайбат. Бутуйааччылар мэхэньиисим кэтэхтэри “эһэр” диэн дьону күөттүүллэр. Ил Дархан хайдах өйдөөбөттөрүн сөҕөр быһыылаах. “Дэриэбинэҕэ улааппытым, онон судургутук толкуйдуурбунан: урут үүт тутуутугар 2,8 эрэ млрд солк. тиийэрэ, эһиилгиттэн итиннэ эбии төбөҕө 1,2 млрд солк. төлөнөр буолар, онон эһиил т/х өйүүргэ 4 млрд солк. барар. Дьон ылар харчыта улаатар,” диэн этэр. Чахчы, ханна күөмчүлээһин тахсарый, дьоҥҥо харчы элбээн тиийдэҕинэ, хайдах эстиэхтэрэй? Ил Дархан бэйэтэ этэр – кэтэхтэр суол-иис таһаарынан, үүт туттараллара, атыылыыллара бобуллубат. А.Николаев үлэлиир дьон хармааныгар харчы элбиирин ирдиир сорудаҕын толорор мэхэньиисимнэрин ТХМ, улуустар сөптөөх быһаарыы ыланнар киллэрэн, дьон өйдөөн, оннун булан сааһыланан барыаҕа. Манна норуот хонтуруола күүһүрүөн наада.
Муоста харчытын былдьаһыы, “дьыбаан өрүөллэрэ”
А.Николаев РФ тырааныспарын миниистирэ Е.Дитрих сэтинньи саҕаланыыта уурайбытын кэннэ, эмиэ “харчы былдьаһан муостабытын атаакалыахтара” диэбитэ саҥатын дуораана намырайыан да иннинэ саҕаланна. Эмиэрикэ “Форбс” сурунаала “РФ Минтранса Өлүөнэ муостатын үбүлээһини 2024 с. диэри тохтотор буолбут” диэн уочараттаах сымыйа сураҕы көтүттэ. СӨ Бырабыыталыстыбын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, муоста иһин эппиэттээх Д.Бердников “ити сурах олоҕо суох, былааннаммыт үлэттэн туорааһын, бырайыагы тохтотуу суох” диэн быһаарда.
Өрөспүүбүлүкэ салалтата муостаҕа «Ростех» госкорпорацияны, “ВИС” бөлөҕү кытта үлэлэһэр. А.Николаев эппитинэн, муоста бырайыага Крым муостатын бырайыактаабыт Санкт-Петербурга баар дойду саамай улахан бырайыактыыр тэрилтэтигэр оҥоһулла сылдьар. Кини “муоста тутуута, үбүлээһинэ чахчы туолар эрэллээҕин иһин тутууга үһүс улахан партнер кыттыһан эрэр, сөбүлэһиигэ илии баттаныан иннинэ ааттыыртан туттунабын” диир.
Федеральнай былаас тула харчы былдьаһар араас сөҕүмэр бырайыактаах туох да элбэх киһи хаама сылдьара чахчы. Бу дьон былааска дьонноохтор. Өлүөнэ муостатын харчытын былдьаһыы Путин эттэ да бүтэр диэн буолбатах. Харчы былдьаһыытыгар араас холуннарыыны, өрөспүүбүлүкэни баһааҕырдыыны күүскэ туһаналлар.
Өрөспүүбүлүкэ Өлүөнэни туоруур муоста туттара сатаабыта ыраатта. Урут хаста да чугаһыы-чугаһыы төттөрү быраҕылла олорбут буоллаҕына, билигин А.Николаев муостаны дойду хотугулуу илинин сайыннарыыга суоллары түмэр суолтатынан киирэн туруорсубута кыайыылаах буолбута. Атыттартан судаарыстыбаннай суолтатынан улахан. Ол туһунан “Кыымҥа” СӨ поспреда А.Федотов олунньу 13 күнүгэр тахсыбыт интервьютугар быһааран турар.
Арба, Федотов интервьютун сэргэ, ТАСС курдук судаарыстыба улахан ааҕыныстыбата “Минтранс муоста тутуутугар харчы көрүллүбэт диэтэ” диэн эмиэ “тиэрэ биэрэн түһэрэр” сонуну таһаарбыта. Ону тута биһиги “дьыбааны кыайа-хото тутар бэлиитиктэрбит” хабан ылан, буоларын курдук, эмиэ ыыстаан, үөҕэн, сэтэрээн барбыттара. Инньэ гынан миэхэ биэрбит интервьютугар Андрей Сандаминович сымыйаны кэпсээбитин курдук эргитэ сатаабыттара. Ол эрээри кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат. Сымыйа сурах “хоос” гыммыта.
Оттон билигин “Форбс” нөҥүө эмиэ, быгыһыҥҥы курдук, “Минтранс муоста тутуллубат диэтэ” диир элэйбит быластыыҥканы оонньотон бардылар. Быһыыта, минтранс остуораһыгар да этитэн сенсацияны таһаарыахха сөп быһыылаах. Ким да аатын ааттаабаттар.
Итинник муостабыт харчытын былдьаһарга биһигини холуннарар “сонуннар” үөскүүр төрүөттэрин федеральнай киини “утары охсуһан” салгыны кулупаайдыыр “төбөлөрө итийбит” дьоммут оҥороллор. Муоста тутуутун харчытын тоҕо өтөр-өтөр былдьыы сатыылларый? Харчы былдьаһааччылар информация эйгэтин кэтииллэр. Березкин дуу, хомуньуустар, атын оппозиция дуу, эбэтэр ханнык эмэ саайт муостаны утарар, федеральнай киини үөҕэр суруйуу таһаараллар. Соц-ситимнэргэ аҕыйах киһи ону репостуур. Ону өстөөхтүү санаалаахтар хабан ылан, киин былаас дьонугар “бүтүн саха норуота утарар” диэн туустаан-тумалаан тиэрдэллэр. “Арассыыйаны утарар, баппат дьоҥҥо тоҕо муоста тутаҕыт, ол кэриэтэ биһиэхэ аҕалыҥ” диэн биһиги “дьыбаан сабыытыттан кырдьыгы көрдүүр” эристииннэрбит букатын түһээн да баттаппатах атын атыыр айдааннарын тардаллар. Өрөспүүбүлүкэни сөбүлээбэт, харчы былдьаһар дьон ити биһиги түҥкэтэх дьоммут “федеральнай киин биһигини иитиэхтээх” диэн ис хоһоонноох, Төрүт сокуону, дойду бэрэсидьиэнин маассабай утарыынан ыытар “илдьиппитин” наһаа үөрэ кэтэһэллэр. Тус интэриэстэрин ситиһээри, биһиги кыһалҕабытыгар даарым да кыһамматтар. “Олорор мутугу кэрдинии” диэн өбүгэлэрбит маны этэллэр.
Киин былаас судаарыстыбаны бөҕөргөтөр үлэтин өйдөөбөккө, утарар майгыбытынан араас угаайыга киирэн биэрэн, өрөспүүбүлүкэбитин суох да оҥоруохтарын сөп. Оннук хара санаалаахтар оппозициябыт диир дьоммутун хараҥа дьыалаларыгар “көмө-ньыма чаҕар, илии-атах кулут” оҥостоллорун эмиэ өйдөөбөппүт. Кадыровы тоҕо кыайбаттарый, устубаттарый? Тааллара кырыыламмыта ыраатта да, тиистэрэ хоппот. Кадыров судаарыстыбаны бөҕөргөтүүнү барытын 100% өйүүр, дьоно оннук куоластыыллар.
Инникитин “улахан эбит, мин Путины утарбытым” диэн дьоруой курдук санана оонньооһун оҕус буолан тахсыан сөп. Бэйэбитин өстөөх курдук көрдөрөн, өрөспүүбүлүкэтэ суох хаалыахпыт сөбүн өйдүү да сатаабаппыт дьикти. Бэлиитикэ икки түгэхтээх да буоллар, иһит хаһан эмэ туолар. “Дьыбаан бэлиитиктэрэ” быһайын “Төрүт сокуон уларытыыларын утараммыт, Айсен Сергеевичкэ өрөспүүбүлүкэҕэ элбэх харчыны киинтэн ыларыгар көмөлөһө олоробут” дииллэрин төһө итэҕэйэҕит? Москубаҕа сахалар киин былааһы утаран кыһалҕаларын эппиттэрэ буолуо диэн ким да таайа, баһын сынньа сатаабата буолуо ээ...
Дэлби тырыханьыы гынан, дьэ, өрөспүүбүлүкэни суох оҥорууга тиийдэхпитинэ, араас утарсыы тэриллиэн сөп. Ол хаан тохтуутугар, норуоппут, ыччаппыт кыргыллыытыгар тиэрдэрэ төһө үчүгэй буолуой?
Ил Дархан А.Николаевка харчы туруорса тиийдэҕинэ, билиҥҥи кырыымчык кэмҥэ биэримээри “дойдуну утара олороҕут” диэн сирэй-харах анньар тойоттор суох буолбатахтара чахчы. Хата, кини симиттэн, мух-мах барбакка, бэлиитикэтин, кэпсэтиини, туруорсууну таба тэрийэн, өрөспүүбүлүкэ норуотун туһугар элбэҕи ситиһэ сылдьарын иһин махтаныах эрэ тустаахпыт буолбатах дуо?
Владимир Степанов.
