Аҕыйах хонуктааҕыта В.Путин дойду экэнэмиичэскэй боппуруостарыгар анаммыт мунньахха бырабыыталыстыбаны “нэһилиэнньэ дохуота түһэр кэмигэр сүрүн астар сыаналара, холобур, саахар – 71, мас арыыта – 23,8, килиэп – 6, бурдук – 19,9, мокоруон ас 10,5 бырыһыан үрдээбит, биисинэстэр хамсыгынан саптан, аан дойду сыанатын кытта тэҥнии сатыылларын көрбөккүт” диэн дэлби мөхтө. Итиннэ Чубайс урут 90-с сылларга “бэнсиин сыаната аан дойдуну таһымын ситтэҕинэ тохтуоҕа” диэбитэ туолбатаҕын, өссө ССРС ас-үөл тиийбэккэ сууллубутун саныы түһэҕин. Былааска, чахчы, кутталлаах балаһыанньа үөскүөн сөп.
Аныгы бырабыыталыстыба миниистирдэрэ үксүлэрэ уруккулар курдук көлөһүн тоҕон, тоҥон-хатан Арассыыйа олоҕун дириҥник билбэтэх дьон. Бэрэсидьиэн биир нэдиэлэнэн сыананы бэрээдэктиир сорудаҕын хайдах толороллорун көрүөхпүт. Биири этиэххэ наада, “судаарыстыба ырыынакка орооһуо суохтаах” дииллэрэ сымыйа, ити – дьону албынныыр остуоруйа. Бырабыыталыстыба олох, сыана таһымын күн аайы хонтуруоллуохтааҕын толорбокко мөҕүллүбүт.
Бэрэсидьиэн айдаарбытыгар, киһи соһуйуох, сыана үрдээбититтэн саамай кыһыйбыт-абарбыт олигарх Олег Дерипаска буолла. Кини биисинэһи үчүгэйдик билэрэ чахчы. Улахан эспиэр буолан, куолу бөҕөнү түһэрдэ. Билими кытыннаран, дойду ас-үөл өттүнэн куттала суох буолуутун үөрэтэн баран, улахан аграрнай сийиэһи ыҥыран, үөскээбит балаһыанньаттан тахсар суолу быһаарсарга ыҥырда.
Кини “РФ Киин баана сыыһа бэлиитикэни ыытар” диир. Арассыыйаҕа бааннар аграрнай хайысхаҕа кирэдьиити кэлин 10-15 сыл 12% биэрэллэрэ сыана үрдээһинигэр тиэрдибит үһү. Биһиги Азия, Европа уонна Эмиэрикэ дойдуларынааҕар т/х өйүүргэ хотторон иһэр эбиппит.
Дерипаска итинник үгүс киһи билбэт чахчыларын арыйда. Өссө Арассыыйаны дэриэбинэ, тыа сирин олохтоохторо, бааһынайдар буолбакка, “Русагро”, “ЭФКО” ГК (пальма арыыта), “Черкизово”, “Мираторг”, “Содружество”, өссө сүүрбэччэ агромагнаттар дуу, агроолигархтар диэххэ дуу, тэрилтэлэрэ аһата олороллор диэтэ. Бука, сэрэйдэххэ, бу дьон биисинэстэрэ сайдар кэмигэр Арассыыйа дэриэбинэтэ сабыллан, хомуньуустар этэллэринии, тыһыынчанан сабыллан испиттэрэ буолуо.
Соһутара итинэн эрэ бүппэтэ, аны эрэгийиэннэр “Москубаны аһатан бүтүөхтээхтэр” диэн, олох даҕаны “сепаратиска буруйдуур холуобунай ыстатыйаҕа сөп түбэһэрдии” тылласта. Москуба эрэгийиэннэр харчыларын эрэ суйдаан ылбат эбит. Үчүгэй олоҕу көрдүүр, дойду үлэлиир кыахтаах дьонун чиэппэрин уонна саамай актыыбынай дьонун 95% бэйэтигэр мунньубут. Москубалар дохуоттара эрэгийиэннэр дьоннорунааҕар 3 төгүл үрдүк диир.
“Эрэгийиэннэргэ дьон кыра дохуоттаах буолан, ас-үөл онно чэпчэки, москубалар чэпчэки аһы атыылаһыахтарын баҕарар буоллахтарына, эрэгийиэннэргэ таҕыстыннар” диир. Кини, быһыыта, ас сыаната үрдүк диэн “тиэрэ топпут москубалар” үҥсэллэр, бырачыастыыллар дии санаабыт быһыылаах. Кырдьыгын бигэргэтэн, Краснодар кыраайыгар баар төрөөбүт Усть-Лабинскай диэн куоратыгар ас сыаната Москубатааҕар чэпчэкитин көрдөрдө.
***
Сэбиэскэй былаас тиһэх сылларыгар Москуба аһынан хааччыллыыта олус үчүгэйэ. Оттон тула эрэгийиэннэргэ ас быстар мөлтөҕө. Ол иһин олор муҥнаахтар бүтүн пуойаһынан Москубаттан үрүсээктэригэр ыы-быччары халбаһы, араас аһы симинэн бараллара. Дерипаска “былаана туоллаҕына”, ас сыаната ыарахан диэн үҥсэргиир москубалар чэпчэки ас атыылаһа эрэгийиэннэри кэрийэ барыахтаахтар курдук. Ол эрээри саахар, мас арыыта ыла оччо ыраахха ол дьон барбаттара сэрэйиллэр.
***
Дьиҥэр, Арассыыйаҕа ас сыаната үрдүүр куттала суоҕа. Экэниэмикэ атын салааларыгар холоотоххо, тыа хаһаайыстыбата хамсыкка оҕустарбатаҕа. Өссө аһара баран, бурдук үүнүүтэ 2017 с. рекордун ситэ сыспыта, атын да туораахтаах култууралар үүнүүлэрэ куһаҕана суох. Хортуоппуйга, оҕуруот аһыгар, мас арыытыгар былааны толорбуттар. Куурусса, сибиинньэ этэ эмиэ хаалыыта суоҕа. Сылы этэҥҥэ туоруур, өссө саппаастаах тахсар кыахтаах этибит. Онон Путин урбаанньыттар ас сыанатын аан дойду сыанатын кытта ситиһиннэрэн барыһыраары гыналлар диэн уорбалыыра сөп курдук. Өскө барыс сырсан таска таһаардахтарына, чахчы, сыана үрдүүр.
Бырабыыталыстыба билиҥҥитэ биисинэһи ыган сыананы намтатар үлэни ыыта сылдьар. Кыраныысса таһыгар таһаарбат гына нолуогу үрдэттэ. Ити миэрэ аһы омук сиригэр таһыыны төһө өр тохтоторо биллибэт.
***
СӨ Сыана бэлиитикэтигэр кэмитиэтэ биллэрэринэн, Саха сиригэр аска сыана күүскэ үрдүү илик. Сэтинньигэ эт, балык, саахар, бурдук, ириис, пшено, гречка, дьаабылыка, мандарыын, банаан сыаната 1-4% үрдээбит. Ол оннугар луук, моркуоп, сүбүөкүлэ, хортуоппуй, хаппыыста, бараан этэ, үүт, туус, хара чэй кыратык түспүттэр.
Ас-үөл балаһыанньата аан дойдуга кытаатарын истэбит. Онон былаас билигин сыананы тутар, аһы омук сиригэр таһаарбат соруга норуокка өйдөнөр, өйөнөр. Арай Дерипаска итиннэ туохха “пиардаммыта” өйдөммөт. Олигархтар норуоттарын туһугар суобастара оонньообута буолуо дуо?
Владимир Степанов.
