Госдумаҕа быыбар уота-күөһэ, аһаҕас аҕытаассыйа көҥүллэммитин кэннэ, дьэ тигинэччи оргуйан барда.

Бу быыбар уруккулартан туох уратылааҕын, саха омук дьылҕатыгар хайдах дьайыан сөбүн туһунан ырытан, толкуйдаан көрүөҕүҥ.

Иккис федерализация буолуон сөп дуо?

Арассыыйа Төрүт сокуонугар уларытыылар кэннилэриттэн Госдума дойдубут бырабыыталыстыбатын салайааччытын, кини солбуйааччыларын, федеральнай миниистирдэри (силовой блоктан атыны) бигэргэтэр бырааптанна.

Ити урукку систиэмэҕэ төннүү буолар – ССРС уонна РСФСР Үрдүкү Сэбиэттэрэ бырабыыталыстыбаны аныыр дуу, бигэргэтэр дуу этилэр.

Тоҕо итинник төннүү буолбутун сабаҕалыыр уустуга суох – 2024 сыл кэнниттэн судаарыстыбабыт баһылыга уларыйыан сөп, Владимир Путин болдьоҕо бүттэҕинэ барыаҕа диэн санаа дойдуну салайар уонна биисинэс элиитэлэр ортолоругар тэнийэн эрэр. Ол иһин Госдума, Федерация Сэбиэтин уонна Госсовет оруоллара улаатар – аныгыскы бэрэсидьиэн илиитигэр билиҥҥи курдук муҥур былаас түмүллэрэ барар түгэнигэр Путиҥҥа бэйэтигэр да, кини эргимтэтигэр да сэрэхтээх. Онон дойдубут аныгыскы салайааччытын кыаҕын, кыратык да буоллар, хааччахтыы сатааһын буолар.

Ити бырассыас салгыы бардаҕына, аны эрэгийиэннэр оруоллара улаатар кэмэ кэлиэн сөп. Былааһы, үбү-харчыны тыырыыны, экэниэмикэни салайыыны муҥутуур кииннээһин көдьүүһэ ааһан, мөлтөөн эрэр.

Арассыыйа салгыы сайдарыгар турунуулаах, саҥалыы санаалаах-көрүүлээх киһи аныгыскы бэрэсидьиэн буоларын эстиини-быстыыны тулуктаһан олорор норуот да, сааҥсыйалартан илистибит элиитэ да баҕараллара өйдөнөр.

Оттон сайдыылаах дойдуларга эрэгийиэннэр экэниэмикэҕэ оруоллара таһыччы улахан, ол иһин кыаҕыраллар. Кытайга Дэн Сяопин саҕаттан эмиэ оннук, провинцияларга хомуньуус баартыйа үрдүк салалтатыттан дьон-сэргэ олоҕун бачча тупсарыахтааххыт, оннук ситиһиилэниэхтээххит диэн ыйыы-кэрдии кэлэр. Ону провинциялар, экэниэмикэҕэ бэйэлэрин дьаһанар бырааптара улахан буолан, туох баар кыаҕы толору туһана сатыыллар. Ол иһин Кытай балысханнык сайдан, өрө тахсан иһэр.

90-с сылларга федерализация аллараттан – өрөспүүбүлүкэлэртэн, кыраайдартан, уобаластартан – саҕаламмыта. Аныгыскы федерализация үөһэттэн буолара саарбахтаммат.

Оттон иккис федерализация хайысхаларын тобуларга, сүрүннүүргэ Арассыыйа бырабыыталыстыбата эрэ буолбакка, Госдума уонна Госсовет быһаарсар оруоллара таһыччы буолуон сөбө өйдөнөр.

Ол аата, Госдумаҕа талбыт дьокутааттарбыт, кырдьык, устуоруйа хаамыыта уларыйар түгэнигэр өрөспүүбүлүкэбит экэниэмикэҕэ бэйэтэ дьаһанар бырааба улаатарыгар төһүү буолуохтарын сөп.

Саха дьокутааттара тоҕо наадаларый?

Иккис федерализация буолар түгэнигэр сахалартан толору бэлэмнээх, сатаан сокуону ымпыктаан-чымпыктаан оҥорсор кыахтаах, итэҕэтиилээх тыллаах-өстөөх, кытаанах майгылаах дьон Госдумаҕа бааллара биһиэхэ улахан туһалаах буолуо.

Атын өрөспүүбүлүкэлэртэн дьокутааттар син элбэх буолуохтара, олор бары көмөлөөн ону-маны ситиһэ сатыахтара диир сөп эрээри, Саха сирэ уратыта элбэх, ону толору учуоттууру туруорсар дьонноох буоларбыт ордук.

Галина Данчикова талыллар түбэлтэтигэр уонна Гавриил Парахин ЛДПР испииһэгинэн аастаҕына, өрөспүүбүлүкэбитигэр туһалыы сатыахтара – ол өйдөнөр. Ол эрээри саха омук сайдарыгар атын да тыын боппуруостар бааллар – бастакытынан, төрөөбүт тылбыт сайдыытыгар, иккиһинэн, төрүт култуурабыт, итэҕэлбит хааччахтамматыгар, үсүһүнэн, сир баайын хостуур, туһанар модун корпорациялартан айылҕабытын харыстыырга дьоһуннаах быһаарыылары ылынар кыахтаах, сахалыы тыыннаах, сахалыы санаалаах, саха омукка киэҥ өйөбүллээх дьокутааттардаах буолуохтаахпыт.

Кимнээх дьокутаат буолуохтарын сөбүй?

Ким да туһугар аҕытаассыйалаабакка эрэ, үөскээбит балаһыанньаны ырытар, санааны атастаһар сиэринэн толкуйдаатахха, баар хандьыдааттартан үс оннук бэлэмнээх, олох тургутуутун ааспыт, туруулаһар кыахтаахтарын толору көрдөрбүт үс киһи баар курдук.

Бастакытынан, Госдумаҕа уһуннук дьокутааттыы сылдьар Федот Тумусов.

Иккиһинэн, урут Госдумаҕа таһаарыылаахтык үлэлээбит, Ил Түмэҥҥэ хаста да талыллыбыт Егор Жирков.

Үсүһүнэн, саҥа баартыйа федеральнай испииһэгэр иккис буолар чиэстэммит, боростуой нууччаларга сахалартан билиҥҥитэ саамай киэҥник биллэр бэлиитик Сардаана Авксентьева.

Ол эрээри Тумусов уонна Жирков биир мандааттаах уокурукка иккиэн түбэстилэр. Авксентьева «Саҥа дьон» баартыйата 5% ылара өссө да чуолкайа суох, ФОМ социологическай тэрилтэ кэнники ыйытыгын түмүгүнэн 2 % эрэ ылыахтарын сөп диэн курдук. Арай быыбар буолуор диэри харса суох түһүннэхтэринэ, 5% таһымҥа тахсыахтара.

Итинтэн сылтаан:

- биир мандааттаах уокуруктан Егор Жирков талыллара буоллар;

- «Сиэрдээх Арассыыйа» эрэгийиэннээҕи 4-с нүөмэрдээх испииһэгинэн Федот Тумусов ааһара буоллар диэн санаа үөскүүр.

Оччоҕо улахан уопуттаах, араа-бараа саастыы, эриллиини-мускуллууну толору ааспыт икки саха дьокутааттаныа этибит.

Тумусов испииһэгинэн турбут партийнай уокуругар Госдумаҕа ааһарга сөп буолар куолаһы холкутук хомуйар кыахтаах. 2016 сыллаахха «Сиэрдээх Арассыыйа» Саха сиригэр – 15,20%, Камчаткаҕа – 4,42%, Приморье кыраайыгар – 5,16%, Хабаровскай кыраайга – 4,52%, Амырга – 4,15%, Магадааҥҥа – 7,72%, Сахалиҥҥа – 3,44%, Дьэбириэй автономиятыгар 2,80% ылбыта. Билигин Хабаровскай кыраайга Тумусов кэнниттэн иккис нүөмэрдээх Марина Ким күбүрүнээтэр дуоһунаһыгар хандьыдаатынан туран, күүскэ киирсэ сылдьар. Биллэн турар, Марина Ким хайдах да хоппото буолуо. Билиҥҥи күбүрүнээтэр эбээһинэһин толорооччу, ЛДПР чилиэнэ Михаил Дегтярев кыайара чуолкай – 2016 сыллаахха ЛДПР Хабаровскай кыраайга 25,01% ылбыта, оттон 2018 сыллаахха күбүрүнээтэр быыбарыгар эмиэ ЛДПР киһитэ Сергей Фургал 69,57% ылбыта. Ол эрээри, М.Ким аҕытаассыйатын күүскэ ыыппытын түмүгэр, «сиэрдээхтэр» Хабаровскай кыраайга 6-7% ыла сыһыахтарын сөп.

Оттон Сардаана Авксентьева баартыйата Госдумаҕа ааһара биһигиттэн тутулуга суох – Саха сиригэр быыбардааччы ахсаана аҕыйах. Онон кини бэйэтэ уонна баартыйата улахан куораттарга төһө кимиэллээхтик быыбар хампаанньатын ыыталлара быһаарыа.

1989 с. Саха сириттэн ССРС норуодунай дьокутааттара

Оттон атыттар?

Петр Аммосов, биллэрин курдук, баартыйатын иһигэр улахан иирсээҥҥэ кыбылынна, онон аны баартыйатыттан өйөбүлэ суох буолар.

Василий Николаев диэн киириилээх-тахсыылаах эдэр киһи көстүбүтүн үгүспүт сэҥээрдэ. Ол эрээри, ситэ кимэ-туга биллэ илик буолан, өссө буһуон-хатыан наада курдук.

Петр Черкашин диэн дьиҥ сахалыы тыыннаах, тыллаах-өстөөх уол күөрэйбитэ үчүгэй, ыччаттан саҥаттан саҥа дьон тахсан иһэрэ наада.

Ил Дархаммытын өйүүрбүт тоҕо нааданый?

«Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйатын испииһэгинэн Ил Дархаммыт Айсен Николаев бастакы нүөмэринэн турбут буолан, ити баартыйаны өйүөххэ дии саныыр саха биллэ элбээтэ.

Биллэн турар, кырыымчык олох ыган, ити баартыйаны ахсарбат дьон бааллар. Ол эрээри өссө ордук ыарахан 90-с сылларга, бастакы бэрэсидьиэммит Михаил Николаев ыытар бэлиитикэтин, сүбэрэнитиэппитин өйөөрү, араас баартыйаҕа куоластыыр этибит, ол баартыйалар ааттарын да умуннубут. Ол сиэринэн, баартыйа аатыттан тутулуга суох, өрөспүүбүлүкэбит салайааччытын өйүөхпүтүн баҕарар буоллахпытына, баартыйа испииһэгин иһин куоластыырбыт сөптөөх буолбат дуо?

Норуокка күүстээх тирэхтээх Ил Дархан федераллары кытары кэпсэтиигэ, туруорсууга позицията күүстээх буоларын Михаил Николаев саҕана көрбүт буоллахпыт дии? Ол аата, Айсен Николаевы буолбакка, бэйэбит өрөспүүбүлүкэбитин өйүүр иһин куоластыыбыт диэн бигэтик өйдүөхпүтүн наада буолбат дуо?

Бу быыбар сылыгар Айсен Николаевы олус сорунан туран үөҕүү, кырааһын, буруйдааһын бөҕөтө буолла. Ону ааҕа, истэ, көрө сатаан баран, сылайдыбыт. Ордук «Айсен оннугар хохуол да ананнын!» диир дьонтон кэлэйдибит. Ити дьаныһан туран бултаһар дьон кимнээҕин билэбит да, сэрэйэбит да, туох сыаллаахтарын-соруктаахтарын эмиэ өйдүүбүт.

Туох түмүккэ кэлиэххэ сөбүй?

Саха – мындыр омук.

Кэмэ кэллэҕинэ, сахалар олус түмсүүлээхтэр эбит диир атын омук дьоно элбэх. Киҥир-хаҥыр саҥарсыыны, атааннаһыыны хаалларан туран, биир чопчу сыалы ситиһэргэ дьулуһар үгэстээхпит.

Кырата икки саха дьокутааттанарга сорунарбыт наада. Оттон арай «Саҥа дьон» баартыйа 5% ыллаҕына, олох да үс дьокутааттанабыт. Ол буолуо этэ – саха омук билиҥҥи уустук кэмҥэ мындырын, түмсүүлээҕин чаҕылхай көстүүтэ диэн. Онно өссө эбии Ил Дархаммытын күүскэ өйүүрбүт буоллар, дьэ, сахалар кыахпытын көрдөрүө этибит дии!

Биллэн турар, Ил Дархаммытын да, Тумусовы да, Жиркову да, Авксентьеваны да киринэн-хоҕунан салгыы кута сатааччылар көстүөхтэрэ. Ону олох ылыммакка, санаабытын булгуруппакка, турунарбыт буоллар...

Иван НИКОЛАЕВ, суруналыыс, саха бастакы  бэрэсидьиэнин урукку көмөлөһөөччүтэ  уонна сүбэһитэ.