Балаҕан ыйын 19 күнүгэр дойдубутугар улахан быыбар буолаары турар. Ол курдук, дойдубут биир үрдүкү уоргана Судаарыстыбаннай дуумаҕа дьокутааттары талыахтаахпыт. Уруккута парламент баһыйар улахан аҥаарын “Ньыгыл Арассыыйа” баартыйа дьокутааттара ылар буоллахтарына, быйыл хайдах буолар? Балаһыанньа уларыйыа дуо? Ол туһунан биһиги тутулуга суох эспиэрдэрбит туох дииллэрин истиэххэ.
Аҕытаассыйа “виртуальнай” хонууга көстө
Биһиги эспиэр, политтехнолог Алексей Васильевы санаатын атастаһарыгар көрдөстүбүт:
– Быыбар буолара биир ыйы кыайбат хаалла. Баартыйалар, хандьыдааттар туох үлэни ыыталларый? Эн санааҕар, биһиги кинилэртэн тугу күүтүөхпүтүн сөбүй?
– Мин бу күннэргэ Ленскэйгэ сырыттым. Уопсайынан да көрдөхпүнэ, Алдаҥҥа, Нерюнгрига, Ленскэйгэ, үгэс курдук, “бырачыастыыр” куоластары биэрэр элбэх электораттаах оройуоннарга былаас баартыйата биллэр-көстөр аҕытаассыйаны ыыппакка сылдьар, үлэ көҕө-нэмэ суох барар курдук. Инньэ гынан ити оройуоннарга кинилэр куоластара биллэрдик аҕыйыыра буолуо дии саныыбын. Урукку “сиэрдээхтэр” – билиҥҥи СЗРП диэн саҥа баартыйа – быыбар хонуутуттан эмиэ үтүрүйүллэн эрэргэ дылы – ол тоҕото өйдөнөр. Элбэх атын баартыйалар баар буоллулар, олор саҥа хандьыдааттары туруордулар. Онон “сиэрдээхтэр” да куоластара биллэ аҕыйыыр чинчилээх.
Хомуньуустар тустарынан этэр буоллахха, ити Аммосов диэн хандьыдааттарын тула тахсыбыт айдаан дьайан эрэр курдук, ол иннинэ син ортоһуор үчүгэйдик баран испиттэрэ. Билигин Аммосовтан сылтаан кинилэр истэригэр кыһалҕалар (проблемалар) аһаҕастык көһүннүлэр, хайдыһыы тахсаары гынна быһыылаах. Ол сорох быыбардааччыны кинилэртэн эмиэ тэйитиэн сөп.
Сабаҕалыыр уустук
– Билиҥҥи быыбар уратыта туох эбитий?
– Билиҥҥи быыбардар уратылара – бырачыастыыр “потенциал” мунньуллан иһэрэ. Баҕар, ол таһыгар көстүбэт курдуга буолуо да, иһигэр ол баар, ол иһин “мунньуллар” диэн тыл сөп курдук. Оннук усулуобуйаҕа куоластааһын чопчу биир түгэнтэн тутулуктанар, эрдэттэн “маннык буолуо” диэн тугу эрэ сылыктыыр кыаллыбат, “бу курдук салаллыа” диэн сабаҕалыыр уустук буолар. Баҕар, ол бырачыастыыр электорат олох да быыбардыы тахсыа суоҕа дии! Оччотугар хартыына уларыйыа суоҕа, оттон куоластааһын түмүгэ урукку быыбардарга курдук буолуо, сол урукку баартыйалары, дьону талыахпыт. Ити – баартыйаларынан куоластааһын туһунан этэбин.
Ол да буоллар атыттары саба баттааһын, “административнай ресурса” түмүгэр “ньыгыллар” урукку таһымнарыттан бэрт кыраны сүтэрэллэрэ буолуо диэн баар. Чэ, эбэтэр саамай улахана, бүгүҥҥү туругунан, 20%-ны ылыахтарын сөп. Ол эрээри ити сарсын эмискэ уларыйан хаалыан сөп, онон эппитим курдук, быһа этэр кыаллыбат.
КПРФ-тар балаһыанньалара кинилэр систиэмэлээх күүстээх үлэни ыыппаттарыттан тутулуктаах. Өскө кинилэр бэйэлэрин өйөөччүлэрин тардыыга күүстээх, систиэмэлээх үлэни ыыппыттара уонна ыыталлара буоллар, олох элбэх куолаһы ылыа этилэр. 20%-ны баҕас эрэллээхтик ылыа эбиттэр. Хомойуох иһин, ол суох, үчүгэй аҕытаассыйалыыр үлэ кинилэр өттүлэриттэн тоҕо эрэ ыытыллыбат, уу чуумпу.
Урукку “сиэрдээхтэр” да оннуктар. Кинилэр стратегиялара саҥа дьону бэйэ диэки тардыыга буолбакка, урукку өйөөччүлэрин сүтэрбэт туһугар эрэ ыытылларга дылы.
“Бэйэ атаҕынан” хаамар бэлиитик кыайыа
– Аҕытаассыйалыыр үлэҕэ өссө туох саҥа баар диэн көрөҕүн?
– Билиҥҥи быыбардарга “утарар” баартыйалар үксүлэрэ (“Новые люди” баартыйаттан ураты) аһаҕас хонууга аҕытаассыйаттан социальнай ситимнэргэ, виртуальнай аҕытаассыйаҕа көспүттэр дуу диибин. Инстаграм, фейсбук, бассаап, телеграм-ханааллар, ютуб, саайтар, бэл, Тик-Ток. Сорох-сорохтор “күүс барыта – онно!” дииллэр буолуохтаах. Дьэ, ол кинилэргэ төһө эбии куолаһы биэрэрэ эбитэ буолла? Мин санаабар, бэлиитикэҕэ син биир бэйэтин “атаҕынан” хааман, көрсүһэн, дьоҥҥо-сэргэҕэ тылын-өһүн, бырагырааматын тиэрдэр, аҕытаассыйа ыытар, аһаҕастык үлэлиир хандьыдааттар туох эрэ ситиһиини ылыахтара.
Сорохтон – электорат сылайыыта, сороххо – кырдьыыта...
– Хандьыдааттары кылгастык ырытыаҥ дуо?
– “Бэлиитикэ аксакаала” Федот Тумусов, эппиппит курдук, электоральнай хонууттан үтүрүллэн эрэрэ көстөр, дьон киниттэн сылайбыт курдук буолбут. Сиэрдээхтэр систиэмэлэрэ сууллан эрэр, онуоха салайааччылара аҕытаассыйаҕа, үлэҕэ саҥа тыыны угаллара наада буолбут диэххэ сөп. Ол да иһин араас Тик-Токка эҥин тахсан эрдэхтэрэ.
Хомуньуус Аммосов эмиэ да кэнэн майгылаах “дэриэбинэ уолун” уобараһын сэргэ, баламат тылынан-өһүнэн дьону тэйитэн кэбистэ быһыылаах. Уопсайынан, хомуньуустар бэйэлэрин систиэмэлэрин аһара “радикаллаан” даҕаны, электораттарын, өйөөччүлэрин саҥардыыга үлэни ыыппакка даҕаны олус мөлтөттүлэр. Кырдьаҕас дьон олохтон туорууллар эбээт. Биир 4-6 киһилээх дьиэ кэргэнтэн икки киһи – эһэлээх эбэлэрэ – бүгүн быыбарга хомуньууска биэриэхтэрэ. Бу дьон бардахтарына, ол дьиэ кэргэнтэн сарсын ким хомуньуустарга куоластыай? Онон ити өттүгэр күүстээх үлэ барыахтааҕын хомуньуустар күн бүгүҥҥэ диэри өйдөөбөт курдуктар.
Итини сэргэ биир мандааттаах уокурукка урут хаһан да харахтаабатах, ким да билбэт дьоно бааллар. Олортон В.Николаев (“Новые люди” баартыйа) уонна П.Черкашин (“Ньыгыл Арассыыйа”) бүгүҥҥү күҥҥэ биир тэҥ туруктаахтар быһыылаах. Ол эрээри Николаев саҥа тахсар буолан, биир улахан итэҕэһэ – чуолкай, дьоҥҥо тиийимтиэ тиэсистэрэ суоҕа уонна, иккиһинэн, элбэх үчүгэй аҕытаатар суоҕа. Оттон Черкашин, төттөрүтүн, элбэх баҕайы тиэсистээх, элбэх баҕайы аҕытаатардаах да, аны кини баартыйатыттан дьон, этэргэ дылы, “аллергиялыыллар”. Ити курдук, кылгастык эттэххэ, киирсии, сүрүннээн, ити дьон икки ардыгар буолар курдук.
Эриэйтин намыһаҕа тугу да быһаарбат
Э.Березкин, бэлиитик, уопсастыбанньык:
– “Ньыгыл Арассыыйа” баартыйа эриэйтинэ олус намыһах диэн, баҕар, сорохтор үөрэллэрэ буолуо эрээри, былааһын былдьатар курдук куһаҕан буолбатах. Ол эбэтэр, эриэйтин бэрдэ суох, ол аата, куоластааһын “түмүгэ” эмиэ намыһах буолуо диэн буолбатах. Үс хонуктаах куоластааһын хайдах баҕарар кэһиини оҥорорго кыах биэрэр. Ону сэргэ, Саха сирин олохтоохторун биир мандааттаах уокурукка “ньыгыллартан” Петр Черкашин диэн хандьыдаат турунна диэн булкуйаллар. Дьиҥнээҕэ, былаастан хандьыдаат өрөспүүбүлүкэҕэ – Тумусов. Дьиҥ кыайыан сөптөөх хандьыдааттары быыбартан туораттылар, бэлитиичэскэй баартыйалар Москуба таһымнаах салалталарыгар тахсан, тохтоттордулар. Тоҕото көстөр буолбатах дуо?
Оттон биирдии мандааттаахтары ылар буоллахха, куолас хайдыһыыта элбэх буолар чинчилээх. Өрөспүүбүлүкэ былааһа “биир мандааттаах” Петр Черкашин бүтэһик миэстэни ыларын эмиэ баҕарыа суоҕа. Онон бүддьүөт үлэһиттэрин, устудьуоннары күһэйэн куоластатыахтара, баҕар, 20%-ҥа таһаарар курдук, ситэрэн-хоторон биэрэн, “уруһуйдуохтара”. Тумусов, мин сабаҕалыырбынан, 30%-ны ылыан сөп. Парахин 12% ылыан сөп. Биир баартыйалаахтара хааллардахтарына, Аммосов 15%-ны ылыан сөбө дуу? “Новые люди” баартыйаттан Николаев диэн хандьыдаат биллэн эрэр. Кини итинник “агрессивнай” аҕытаассыйалыыр үлэни ыытан, 15%-ны да ылар кыахтаах курдук. “Яблоко” хандьыдаата Ноговицыны уһулбатахтарына, 7-8% ылыан сөп. Атыттар кыралыы бырыһыаны ылыахтара диэн мин сабаҕалыыбын.
Баартыйанан ылар буоллахха, араастаһыы өссө улахан буолуоҕа. “Ньыгыл Арассыыйа” 20%-тан улаханы ылбата буолуо. КПРФ куолас 35 %-нын ылыаҕа, “Сиэрдээх Арассыыйа” – 27%-ны, ЛДПР – 10%-ны, атын баартыйалар, мин көрөрбүнэн, 3, 4, 5%-ны ылыахтара.
Көрөргүт курдук, мин баартыйалар уонна ол баартыйалартан турбут биир мандааттаах хандьыдааттар хайдах куолаһы ылыахтарай диэн сабаҕалааһыным улаханнык араастаһар. Ол төрүөтүн судургутук быһаарыахха сөп. Ханнык эрэ хандьыдаат кинини туруорбут баартыйатыттан ыраах “дистанцияҕа” сылдьар, оттон ханнык эрэ хандьыдаат баартыйатынан эрэ биллэр.
***
Онон эспиэрдэр кэннилэриттэн түмүккэ туох диэххэ сөбүй? “Киирсии быыбар хонуутугар бэйэлэрин систиэмэлэрин хайа сатыылларынан тэрийбит, аҕытаассыйаны тугу кыайалларынан ыыта сылдьар баартыйалар, хандьыдааттар икки ардыларыгар бара турар” дииргэ тиийэбит.
Быыбар хайдах түмүктэнэрэ, кимнээҕи итэҕэйэн, мандаат туттарарбыт – ол барыта бэйэбититтэн, быыбардааччылар кэлэн хайдах куоластыылларыттан тутулуктаах. Барыта уруккулуу да буолуон сөп. Эбэтэр ити дьонтон биир кими эмэ “бу киһи өрөспүүбүлүкэбит туһугар тугу эрэ улахан таһымҥа ситиһиэ, киирсиэ, туруулаһыа” диэн итэҕэйэн талыахпыт. Дьиҥинэн ыллахха, хайдах дьокутааттаахпыт ол – бэйэбит сирэйбит, бэйэбит талыыбыт эбээт. Ону хаһан өйдүүрбүт буолла?
