Татарстан парламенын 82 дьокутаата Клишастаах Крашенинников сокуоннарын барылын бары биир киһи курдук “утарарга” диэн куоластаабыттар. Дьэ хайдаҕый! Бэл, “дьүүллэһиитэ да суох утарбыттар” диэн иһиттибит. Оттон биһиги Ил Түмэммит судаарыстыбаннай тутууга, сокуоннаска кэмитиэтэ, бу сокуон барылын дьүүллэһэн баран, төһө эмэ утарар этиилэр киирбиттэрин үрдүнэн, сөбүлэһэн кэриэтэ “отзыв” диэни ылынан олорор. Федерализм бириинсиптэрин, Төрүт сокуон балаһыанньаларын кэһэрин билэ-билэ, өйдүү-өйдүү...
Оттон Татарстан парламенын судаарыстыбаннай тутууга уонна олохтоох бэйэни салайыыга кэмитиэтин салайааччыта Альберт Хабибуллин мунньах кэмигэр: “Бу барыл сорох балаһыанньата РФ федеративнай-правовой судаарыстыба быһыытынан конституционнай тутулун кэһэр”, – диэн быһа бааччы этэн кэбиспит. “Сөп буоллугут?” диэбиттии.
Парламеннарын спикерэ Фарид Мухаметшин: “Сорохтор биһигини бу сокуону бэрэсидьиэн дуоһунаһын аата уларыйарын эрэ иһин утарбыттар дииллэр. Олох оннук буолбатах. Сокуон РФ Төрүт сокуонун кэһэн туран, субъектар боломуочуйаларын былдьыыр. Ол иһин утардыбыт”, – диэн эмиэ хайдах баарынан, тугу да эридьиэстии сатаабакка эрэ быһаарбыт. Холобур, саҥа сокуон быһыытынан, эрэгийиэн парламеныгар федеральнай сокуон барылын ырытыыга-дьүүллэһиигэ 30 хонук оннугар 15 хонук бэриллэрин “бу эрэгийиэннэр сокуону ырытыыга кыттар бырааптарын кэһэр” диэн татаардар ылымматахтар. Биһиги салалтабыт буоллаҕына, федеральнай сокуоннары көрүүнү түргэтэтээри, бэл, парламенын “профессиональнай” гына сатаан, сарбыйар тылы көтөхпүтэ киһи өйүгэр баппат.
Оттон Татарстан бэрэсидьиэнэ Рустам Минниханов туох диир эбитий? Кини мунньахха баара эрээри, туох да диэн тыл эппэтэх. Баҕар, ол иһин да буолуо, үгүс СМИлэр, блогердар “Бу соҕотох Татарстан парламенын быһаарыыта буолбатах. Бу – Минниханов Кириэмили кытта киирсиитэ”, – диэн суруйбуттар. Санатар буоллахха, Арассыыйаҕа билигин соҕотох эрэгийиэҥҥэ “бэрэсидьиэн” диэн ааттаах үрдүкү дуоһунас хаала сылдьар – Татарстаҥҥа эрэ. Атыттар бары суох гыныҥ диэҥҥэ улгумнук сөбүлэһэн, бэрэсидьиэнтэн аккаастаммыттара. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, үрдүкү дуоһунастаах салайааччытын “баһылык” диэн сөбүлээминэ, “Ил Дархан” диэн аат тобулан киллэрбитэ.
“Өһөс” татаардар туһунан
Татарстан парламенын быһаарыытын туһунан уопсастыбанньык Иван Шамаев, санаатын маннык үллэһиннэ:
– Татаардар өсөһөн-өсөһөн баччаҕа кэлэн баран, хайдах саҥата суох хаалыахтарай? Онон Клишастаах Крашенинников сокуоннарын барытын утараллара сокуоннай. Ол кинилэр уһулуччу хорсуннарыттан дуу, өйдөөхтөрүттэн дуу диэн буолбатах... Аҕыйах сыллаахха дуогабардарын болдьоҕо ааспытыгар, эмиэ саҥата суох хаалбатахтара, “саҥаттан дуогабарда түһэрсиэххэ” диэбиттэрэ. Кириэмил ону истибэтэх курдук туттан кэбиспитэ, ол оннук хаалбыта. Билигин да Кириэмил “татаардар утардылар” диэн, "бэрэсидьиэн" титулун туһунан ыстатыйаны уларытыан өйүм хоппот. Да, татаардар бэйэлэрэ Миннихановы "бэрэсидьиэн" диэхтэрэ, ол эрээри федеральнай СМИ-лэргэ “баһылык” (“глава”) эрэ диэн суруйуохтара.
Бу 500-чэкэ сыл иһигэр татаардар отой ураты бэлитиичэскэй култуураны үөскэттилэр. Онно туох оруолу оонньоото? Кыһыл көмүс Ордуу устуоруйата, ахсаан өттүнэн элбэхтэрэ, ислам итэҕэлэ, Москубаттан чугастара. Ол түмүгэр былаас, уопсастыба, норуот ханнык да бэлитиичэскэй тыҥааһын буоллун – бары биир хамаанда курдук оонньууллар. Ону биһиги билиҥҥитэ өйдүүрбүт да уустук. Кинилэри кытта булкуһа олорор башкирдар букатын атын бэлитиичэскэй култууралаахтар. Кинилэргэ “былаас” уонна “уопсастыбанньыктар” икки аҥыылар уонна өлөр өстөөхтөр. Ону эмиэ “үчүгэй-куһаҕан” диэн сыаналыы сатыыр, татаардары кытта тэҥнии тутар туох да туһата суох дьарык. Хайа-хайалара да бэйэлэригэр сөптөөх бэлитиичэскэй култуура үөскэтэн олороллор быһыылаах эрэ диэххэ сөп.
Федерализм эрэ Арассыыйаны быыһыа
Дьэ, онон Казаҥҥа олорор Руслан Айсин диэн биллэр татаар суруналыыһын, политологын, уопсастыбанньыгын кытта сибээскэ тахсан, айдааннаах сокуон барылыгар буола турар быһыыны-майгыны ыйыталастым.
“Гаайканы эрийии” ньымата
– Руслан, дорообо! Эһиги парламеҥҥыт позициятын истэн-билэн олоробут. Уопсайынан, бу сокуон барылын туһунан, национальнай интэлигиэнсийэ, атын эспиэрдэр туох дии саныыллар? Эн бэйэҥ санааҥ эмиэ интэриэһиргэтэр.
– Татаар уопсастыбатын толкуйдуур өттө бырайыагы дьүүллэһии саҕаланыан инниттэн олох сөбүлээбэккэ олорбута. Татарстан парламенын дьокутааттара, биирдиилээн эспиэрдэр даҕаны эрдэттэн сокуон барыла оҥоһуллубут бириинсибин, идеологиятын “Төрүт сокуон нуорматын кэһэр” диэн сөбүлэспэтэхтэрэ. Бу тоҕо оҥоһуллубут сокуон буолара өйдөнөр дии: миэстэтигэр эрэгийиэн элиитэтин салайар үлэтин тупсарар, кэмпитиэнсийэтин, эппиэтинэһин улаатыннарар туһугар буолбакка, “гаайканы өссө күүскэ эрийэр” инниттэн, эрэгийиэн бэлитиичэскэй тутулуга суох буолуутун суох гынар туһуттан. Онто да суох ол барыта урусхалланан сытара, ону бүтэһиктээхтик күл-көмөр гыныаҕа.
Бу биһиги дойдубут федеративнай тутулун суох гыныы, “субъектар тэҥ бырааптаах буолаллар” диэн, РФ Төрүт сокуонун ыстатыйатын кэһии буолар. “Субъект” диэн атын субъегы тэҥҥэ туран кэпсэтэр буоллаххына, ааттыыллар. Оттон сокуоҥҥа субъектар федеральнай киини кытта тэҥҥэ туран кэпсэтиилэрэ көстүбэт. Ол оннугар былааска эбии “бэртикээл” сүктэриллэрэ дьиксиннэрэр, ол субъект боломуочуйатын кэһэр, парламеннарын боломуочуйата кэһиллэр.
Холобур, “федеральнай былаас эрэгийиэннэргэ сүрүн миниистирдэри аныыр буолар” диэн баар. Ол аата, Москуба эрэгийиэннэргэ колониальнай дьаһайыыны киллэрэр буоллаҕа дуу, тугуй дуу?! Ол ханнык эрэ олигархтар бөлөхтөрүн бэрэстэбиитэллэрэ буолуохтарын сөп, оччотугар бэлитиичэскэй интириигэлэри ыытыахтара саарбахтаммат. Аны, олохтоох үөрэх уратытын Москубаттан анаммыт чунуобунньук хантан билиэй?! Ити курдук, үөрэҕи, аны култуура эйгэтин бэлиитикэҕэ сөрүөхтэрэ. Салгыы “федерация субъега” диэн өйдөбүлү олоччу суох гыныахтара. Санатар буоллахха, бу латыынныы “тэҥ бырааптаах субъектар сойуустара” диэн эбээт. Онтон маннык сокуону ылынан, ону барытын аҥаардастыы модьуйууга кубулутуу барыах курдук.
Күбүрүнээтэр – ыстаатыһы намтатыы
– Эһиги “бэрэсидьиэн” диэн дуоһунас суох буоларын утардыгыт дуо?
– “Татарстан парламена өрөспүүбүлүкэ үрдүкү дуоһунастаах салайааччыта “бэрэсидьиэн” диэн аатын ууратары ылыммата” дииллэр эрээри, ити – итэҕэс быһаарыы. Санатар буоллахха, В.Путин өссө 2015 сыллаахха: “Татарстан норуота салайааччытын ким диэн ааттыырын бэйэтэ билэр, быһаарар”, – диэбиттээх. Иккиһинэн, Татарстаҥҥа үрдүкү салайааччыны итинник ааттыыр бэлитиичэскэй үгэс буолбута ыраатта, ону тоҕо күһэйэн туран уларыта сатыыллара өйдөммөт. Оччотугар араас эйгэттэн барытыттан “бэрэсидьиэн” диэн ааты хомуйуохха: уопсастыбаннай, спортивнай, производство эйгэтиттэн – барытыттан. Быһата, ити таах, ханнык да кыһалҕаны быһаарбат пуун сылдьар дии саныыбын.
Оттон сүрүнэ – Татарстан илиҥҥи, арааптыы, түүрдүү дойдулары кытта сыһыаҥҥа “амбассадор”, инникилээн иһээччи курдук. Татарстан бэрэсидьиэнэ, Путин да сорудаҕынан, бэйэтэ даҕаны, аан дойдутааҕы таһымнаах көрсүһүүлэргэ сылдьар, онно саамай үрдүкү инстанцияҕа сөбүлэһиннэриини ааһар. Итиннэ барытыгар, аат-суол, дуоһунас суолтата олус улахан. “Илиҥҥи уопсастыба” кыраҕа да болҕомтону хатыыр, хайа да уларыйыыны болҕойон көрөр. Холобур, “бэрэсидьиэнтэн” “күбүрүнээтэргэ” түһэрии – бу ыстаатыһы намтатыы. Араап дойдутун эмиирэ “күбүрүнээтэри” кытта көрсүһэ барыа да суоҕа. Тоҕо диэтэххэ, кинилэр итинник “субординацияҕа” бэйэлэрэ туспа, “илиҥҥи” өйдөбүллээхтэр. Онон олоҕурбут тутулу алдьатар тоҕото олох өйдөммөт.
“Арассыыйа диэн эрэгийиэннэр”
– Оттон СМИлэргит тугу суруйаллар?
– СМИлэр даҕаны парламент сөбүлэспэт позициятын өйөөн суруйдулар. Интэлигиэнсийэ дьүүллэһиигэ олус көхтөөхтүк кытынна. Кинилэр да Татарстан субъект быһыытынан улахан туга да хаалбатаҕын өйдүүллэр. Татаардары “сепаратистаргыт” диэн буруйдууллар да, ол сымыйа – биһиги оннук буолбатахпыт. Хата, атын өрөспүүбүлүкэлэри, ол иһигэр Саха сирин кытта, Арассыыйа Федерациятын ыһыктыбакка, ыстарбакка, бу кэмҥэ диэри тутан кэлбит өҥөлөөхпүт.
Арассыыйа диэн эрэгийиэннэр. Эрэгийиэнэ суох – Арассыыйа суох. Оттон Москуба “бу эрэгийиэннэр тустарыгар кыһаллабын” дии-дии, итинник сыһыаннаһара – кураанах дойҕох эрэ. Дойдуну биһиги, эрэгийиэннэр, тутан олоробут буолбатах дуо? Федеральнай киин эрэгийиэннэртэн баай-дуол, үп-харчы 90%-нын хачайдыы олорор дии. Биһиэхэ умнаһыкка биэрэр курдук, быыкааны быраҕар уонна өссө “эрэгийиэннэр ону гыныахтаахтар, маны гыныахтаахтар” диэн эбээһинэстиир: социалканы өрө көтөхтөрөр, инфраструктураны сааһылаттарар, хамнаһы үрдэттэрэ сатыыр...
Итинник быһыы киһиттэн тугун барытын сүлэн ылан баран, “тоҕо маны гымматыҥ, итини гымматыҥ” диэн ирдээбиккэ тэҥнээх. Оттон, ону баара, кини тугу да гынар кыаҕа суох, тоҕо диэтэххэ, дьадаҥы, аччык. Эрэгийиэннэр син биир оннук “аччыктар”. Онон дьон биһиги парламеммытын “бэрэсидьиэн дуоһунаһын” эрэ туһуттан утарда” диэн өйдүүрэ итэҕэс. Суох, бу ордук киэҥ “контекстаах” быһаарыныы буолар. Бу быһаарыныыттан бүтүн Арассыыйа, федерация дьылҕата, федерализм бириинсиптэрэ да тутулуктаахтар диэтэхпинэ, ол сымыйа буолбат...
Биһиги дойдубутун федерализм эрэ быыһыаҕа – мин онно бүк эрэллээхпин. 1917-1991 сылларга тутуллан турбут ССРС, Арассыыйа импиэрийэтэ тоҕо сууллубутай? Тоҕо диэтэххэ, аһара кииннээһини уйбатаҕа, “гиперцентрализация” диэни. Онон ити ааспыт 70 сыллааҕы устуоруйа сыыһаларын өйдөөбөт буолуу үчүгэйгэ тиэрдиэ суоҕа.
Москуба “компромиска” барыа дуо?
– Эн санааҕар, утарыта турсуу ханнык сынаарыйынан салаллыай?
– Оннук айылаах утарыта турсуу буолуо диэбэппин. Билиҥҥи былаас мадьыалыгар оннук утары турар кыах да суох. Ол эрээри, бу Москубаны ханнык эрэ “компромиска” барарга күһэйэрэ буолуо диэн сабаҕалыыбын. “Турбулентность”, эбэтэр бэрээдэгэ суох үлүбүөй хамсааһын, ыһыллыы-тоҕуллуу усулуобуйатыгар, нэһилиэнньэ былааска итэҕэлэ сүппүт кэмигэр былаас аһара барбат ини эрэ диибин. Арай “силовиктар” быһа түһэн, тугу эрэ тэрийбэтэхтэринэ, аһара барбатахтарына. А.Венедиктов, “Эхо Москвы” араадьыйа кылаабынай эрэдээктэрэ этэринэн, бу сокуону Кириенко бөлөҕө “анньан”, “лоббилаан” ылларбыт диэн буолар. Онон “Миннихановы кытта киирсэргэ Кириенко күүһэ-уоҕа тиийиэ?” дуо диэн ыйытыы эмиэ үөскүүр. Систиэмэ бэйэтин халбаҥнаабат “күүһүн”, “кыаҕын” эмиэ көрдөрүөн, дакаастыан наада дии, онон хайдах эрэ биир тылы булуохтара дуу дии саныыбын.
Дьэ, ол эрээри, “өскөтүн Судаарыстыбаннай дуума бу сокуону ылыннаҕына, ол кэннэ тугу эмэ гынар кыаллыа?” дуо диэн саарбахтыыр санаа үөскүүр. Оччотугар Конституционнай суукка эрэ тахсар суол хаалар да... Татарстаҥҥа оннук “прецедент” баар буола сылдьыбыта. Сурукка латыынныы кыраапыкаҕа көһөр туһунан боппуруоска. Хомойуох иһин, онно биһиги сууттаһа сатаабыппыт да, кыайтарбыппыт. Онон Арассыыйа Конституционнай суута сөпкө быһаарыа диир эмиэ уустук. Ол эрээри, көстөн иһиэ.
– Махтал, Руслан!
Нина ГЕРАСИМОВА.
