Ахсынньы 15 к. Ил Дархан А.Николаев өрөспүүбүлүкэ төрүттэммитэ 100 сылын көрсө Ил Түмэҥҥэ анал Илдьитин эттэ. Билигин Илдьит сүрүн түгэннэрин кытта билсиэҕиҥ.
***
йсекнйэ анараа Өттүгэр саха чулуу дьоно М.Аммосов, П.Ойуунускай, И.Барахов уонна кинилэр соратниктара устуоруйа хаамыытын уларыйыытын кэмигэр сөп түбэґиннэрэн, төрөөбүт дойдуларын сайдыы өссө үрдүк кэрдииһигэр таһаарбыттара. Ол түмүгэр 100 сылынан Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Арассыыйа Хотугулуу-Илин өттүн култууратын, үөрэҕин киинэ, сайдыытын локомотива буола үүннэ. Бу Ойуунускай “Сүүс сыллаах былааныгар” этиллибит ыралар үгүстэрэ туолбутун көрдөрөр.
Бүгүн биһиги иннибитигэр бары эйгэҕэ норуоту, Саха сирин киһитин хапытаалын, үгэс буолбут сыаннастарбытын харыстыыр, салгыы сайыннарар туруктаах олоҕу тутар сорук турар.
***
Инники сыллар баһаардарынан көрөн, 2021 с. бэлэмнэнии быөыытынан кэккэ үлэ ыытыллыбыта. “Авиалесоохрана” үлэһиттэрэ элбээбиттэрэ, баһаары утары тиэхиньикэ ылыллыбыта, кэтээн көрөр систиэмэ бэлэм оҥоһуллубута, хоту улуустары көмүскүүр Арктикатааҕы авиаотделение тэриллибитэ.
Ол эрээри, олус итии, кураан сайын туран, сууккаҕа 126-ҕа тиийэ баһаар саҥа тахсара. Уот 16 улуус 46 бөһүөлэгэр суоґуу сырытта. Баһаардары умулларыыга Саха сирин олохтоохторо, Арассыыйа эрэгийиэннэрэ: барыта 26 166 киһи, ол иһигэр РФ 19 эрэгийиэниттэн ойуур баһаарын умулларар этэрээттэр, ЫБМ быыһааччылара, байыаннайдар кыттыбыттара, элбэх тиэхиньикэ тардыллыбыта.
Баґаар Горнай улууґун Бэс Күөлүгэр 191 киһи олорор 32 дьиэтин, хаһаайыстыбаннай тутууларын суох гыммыта. Суһал үлэнэн 70 хонук иґигэр 34 толору хааччыллыылаах дьиэлээх “Кэскил” микро-оройуон, 9 хотон, ол иґигэр 100 төбө турар улахан комплекса тутулунна, гаас, уот, интэриниэт тардылынна. Кэлэр сылга РФ Бэрэсидьиэнэ В.Путин сорудаҕынан саҥа оскуола тутуллуо. Бэс Күөлүн чөлүгэр түһэриигэ өрөспүүбүлүкэ тэрилтэлэрэ, нэһилиэнньэтэ барыта кытынна.
***
Килиимэт уларыйыытын содулун учуоттаан, кэлэр сылга баһаартан көмүскэниигэ ылыллыбыт дьаһаллар:
– 2022 с. ойууру баһаартан харыстааһыҥҥа федеральнай бүддьүөттэн үбүлээһин 5,5 төгүл улаатан, 1 млрд 619 мөл. солк. көрүлүннэ;
– Ойууру кэтээн көрүү: сөмөлүөтүнэн – 3, сиринэн 8 төгүл улаатыахтаах;
– Баһаарынай десант үлэһиттэрэ 2 төгүл элбээн 405 киһи буолуохтара;
– “Авиалесоохрана” үлэһиттэрэ 300 киһинэн эбиллиэхтэрэ;
Норуот дьокутааттарын СӨ Экологическай кодексын ылыыга ойууру чөлүгэр түһэрэр хайысханы үбүнэн өйүүргүтүгэр ыҥырабын. Салгыы бу боппуруоһу Госдумаҕа дьокутааттарбытын кытта федеральнай сокуон таһымыгар таһаарыахха наада.
***
Хоруона хамсыгын утары охсуһууга ковид стационардарыгар 3,2 тыһ. тиийэ миэстэ арылла сылдьыбыта. Элбэх ыалдьыбыт киһи үтүөрдэ. Хомойуох иһин, төһө да өлүү Арассыыйа орто көрдөрүүтүттэн 2 төгүл кыратын иһин, 1736 биир дойдулаахпыт олохтон туораатылар.
Роспотребнадзор ыарыыны эрдэ билэргэ киэҥ тиэстээһини ыытар. Вакцинаны ылыы Аллайыаха, Муома, Үөһээ уонна Аллараа Халыма, Ленскэй улуустарыгар 80 % таҕыста. Орто Халыма, Абый, Эдьигээн ити кирбиигэ чугаһаатылар. Хоруона хамсыгын содулун туоратар эмтээһин ыытыллар буолла.
***
2021 с. Доруобуйа сылынан биллэриллибитэ. Доруобуйа харыстабылын инфраструктуратын сайыннарыыга элбэх үлэ барда. Кардиология, онкология кииннэрин тутуу, манна үлэлиир каадыры бэлэмнээґин ыытыллар.
Тааттаҕа, Чурапчыга, Бүлүүгэ, Уус Майдаҕа, Муомаҕа саҕа киин балыыһалар тутуллаллар. Мэҥэ Хаҥалас, Кэбээйи, Нам, Ньурба, Сунтаар балыыһаларын бырайыага бүтэн, 2023 с. тутуу саҕаланыахтаах.
Доруобуйа харыстабылыгар, теле-мэдиссиинэ кэҥииригэр, суһал көмөнү оҥорууга, ол иһигэр санитарнай авиацияны салайыыга сыыппара технологиялара киирэллэр.
Өрөспүүбүлүкэ 3-с балыыһатыгар предиктивнэй (ген таһымынан эмтиир) мэдиссиинэ уонна биоинформатика киинэ арылынна. 10 улууска удьуорунан бэриллэр ыарыылары булуу уонна пааспардааһын ыытылынна.
Ил Дархан 1782 №-дээх “СӨ уопсастыба доруобуйатын бөҕөргөтүү уонна доруобуйа харыстабылын тиһигин сайыннарыы стратегическай хайысхалара” диэн ыйааҕынан уонна доруобуйа харыстабылын 10 сылынан ыытыллар дьаһаллар:
– Ыарыыны сэрэтэр мэдиссиинэ, сыыппара платформаларын тэрийии;
– Саха сирин нэһилиэнньэтин толору хабар, ыарыыны эрдэ билэр, ол иһигэр искэн ыарыыларын, чинчийии;
– Эрэгийиэҥҥэ оҕо доруобуйатыгар туһалаах ас мадьыалын олохтооһун;
– Арыгыга убаммыт дьону эмтиир кэнсиэпсийэни сайыннарыы;
– Арктикаҕа доруобуйа харыстабылын кыһалҕаларын: каадыр тиийбэтин, ыраах сиргэ ыарыһаҕы таһыы уо.д.а. кыһалҕалары быһаарыы, хотугу омуктар генофондаларын хаалларыы.
Соторутааҕыта доруобуйа харыстабылыгар Арассыыйа биир биллэр эспиэрэ: “Норуоккут менталитетыгар, култуураҕытыгар тирэҕириҥ. Саха сирин олохтоохторо доруобуйа харыстабылыгар ураты, үгэс буолбут сыһыаннаахтар. Ону тилиннэрэн күннээҕи бэбиэскэҕэ киллэриэххэ наада” диэбитэ. Ити этиини ылынан, норуоту харыстыыр үгэстэри кэлэр көлүөнэлэргэ тиэрдиэхтээхпит.
***
Сыл сүрүн сабыытыйатынан Госдума дьокутааттарын быыбара буолла. Быыбар чиэһинэйдик, аһаҕастык ааста, ол түмүгэр Саха сириттэн аан бастаан Госдумаҕа 4 дьокутааттанныбыт. Дьокуускай куорат, Нерюнгри уонна Мииринэй оройуоннарын, БулуІ, Чурапчы, Эдьигээн баһылыктара талылыннылар.
***
Ааспыт икки сыл өрөспүүбүлүкэ уустук кэмнэри улахан охсуута суох туоруу үөрэммитин көрдөрбүтэ. Экэниэмикэ биир да салаатыгар улахан түһүү тахсыбата.
Сир баайын хостооһуҥҥа хаһан да ситиспэтэх чыпчаалларбытын дабайдыбыт. Сыл түмүгүнэн чоҕу хостооһун – 30 мөл. т, ньиэби – 17 мөл. т, гааһы – 12 млрд кубометр, кыһыл көмүһү 40 т аһарыа. Бырамыысыланнас үүнүүтэ хамсык иннинээҕи 2019 с. 12,5 % куоһарда. Саха сирэ Уһук Илиҥҥэ бырамыыланнас оҥорон таһаарыытыгар 1 миэстэҕэ таҕыста, бырамыысыланнас хас үһүс солкуобайа биһиэхэ оҥоһуллар.
Инбэстииссийэ килиимэтин оҥорууга Саха сирэ дойдуга 10-с миэстэҕэ таҕыста. Муус устарга Нерюнгрига “Колмар” «Восточная Денисовская» диэн сылга 4 мөл. т. чоҕу хостуур шахтаны арыйбыта. Алтынньыга сылга 5,6 т көмүһү сууйар Нежданинскайдааҕы ХБК үлэҕэ киирдэ. Саха сиригэр элбэх көмүстээх “Күчүскэ” улахан «Ростех» уонна «Росатом» госкорпорациялар кыттыылаах бырамыысыланнас кластера үөскээн эрэр.
IT эйгэтигэр ситиһиибит улахан, бу ааспыт 10 ыйга ИТ бородууксуйа экспорыгар Арассыыйаҕа – 9-с, Уґук Илиҥҥэ 1 миэстэҕэ сылдьабыт. Бүгүн бу сонун эйгэҕэ 3,5 тыһ. киһи үлэлиир.
Үбүлүөйдээх сылбытыгар бэйэбит дохуоппут 151 млрд солк. ордук үрдүөхтээх. Итинтэн 1/3-н “АЛРОСА” биэриэҕэ. Ону таһынан, федеральнай өйөбүл 113 млрд солк. тиийэ улаатта.
***
Бүддьүөппүт аҥаара, 132 млрд солк. ордуга, социальнай эйгэҕэ: доруобуйа харыстабылыгар, үөрэххэ, култуураҕа, успуорка барар. Инвестиция бырагырааматынан 42, 6 млрд солк. оскуола, оҕо уһуйаанын, балыыһа, култуура дьиэлэрин, успуорт комплекстарын тутууга, хаарбах дьиэттэн көһөрүүгэ барыаҕа.
Быйыл Өлүөнэни туоруур күргэ тутуллара быһаарылынна. Билигин үбүлээһини өлүүлэһии быһаарылла сылдьар. Өрөспүүбүлүкэ төлүүр өлүүтүн улаатыннараары гыналларын кытта сөбүлэспэппит. В.В. Путин 2030 сылга «Өлүөнэ», «Бүлүү» уонна «Халыма» федеральнай суолларынан сылы эргиччи сырыыны олохтууру соруйбута. Онно Өлүөнэ күргэтэ саамай сүрүн эбийиэк, онон үбүлээһин РФ бырабыыталыстыбата олохтообутунан барыахтаах.
***
Биир сытыы кыһалҕа – сөмөлүөт билиэтин сыаната ыарахана. Ону чэпчэтэргэ кэккэ быһаарыы ылылынна. 2022 с. өрөспүүбүлүкэ иһигэр билиэт сыанатын субсидиялыырга 100 мөл. солк. көрүлүннэ. 13 хотугу улуустар Дьокуускайга тиийэ тохсунньуттан чэпчэтиллибит билиэтинэн көтүөхтэрэ.
Бырабыыталыстыба иннигэр “Саха сирин олохтоохторо былырыыҥҥы курдук чэпчэтиилээх билиэттэн маппакка, 2022 с. саҕаланыытыттан Арассыыйа киин куораттарыгар көтөргө чэпчэтиилээх билиэти ылыахтаахтар” диэн сорудах бэрилиннэ.
***
Бүгүн биһиэхэ дойду үрдүнэн хаарбах дьиэттэн көһөрөр саамай улахан бырагыраама үлэлиир. Быйыл 12 тыһ. киһи көһөрүлүннэ. Бу – хаһан да буолбатах ситиһии. Бырагырааманан Арктикаҕа аан бастаан саҥа дьиэлэр тутуллаллар. 5 улууска 11 элбэх кыбартыыралаах дьиэ киирдэ. Сыл бүтүөр диэри Үөһээ Халымаҕа уонна Эдьигээҥҥэ 2 дьиэ киириэхтэрэ. Ити барыта – 495 кыбартыыра.
Алдаҥҥа 7 элбэх кыбартыыралаах дьиэ тутуллан киирэр, Бүлүүгэ, Мэҥэ Хаҥаласка, Чурапчыга 6 дьиэ киириэҕэ. Бу үлэ салгыы тэтимирэн, 2022 с. бүтүүтэ мөлүйүөн аҥаара кв. м. иэннээх хаарбах дьиэттэн 26 тыһ. киһи толору хааччыллыылаах дьиэҕэ көһүөхтэрэ.
***
Бырабыыталыстыба тыа сиригэр бэйэ дьиэтин тутуутун көҕүлүүргэ бырагыраама ыларыгар соруйабын. Бырагыраамаҕа элбэх оҕолоохторго сир учаастагар инфраструктура баара, ону таһынан биэстэн элбэх оҕолоох ыалларга социальнай төлөбүр мэхэньиисимэ учуоттаныахтаах.
Ону таһынан, гааска чугаһатыы бырагыраамата учуоттаныахтаах. Онно 82 бөһүөлэктэн 5 тыһ. дьиэ киирэ сылдьар. Быйыл 300 ыалга кэллэ. Кэлэр сылга ыал үбүн кытыарбакка, 2 тыһ. дьиэни гааска холбуур соругу туруорабын.
Петербурдааҕы аан дойдутааҕы гаас форумугар кэпсэтиинэн, “Газпром” Саха сирин куораттарын, бөһүөлэктэрин гаастааһыҥҥа 2024 с. диэри 4,6 млрд солк. биэриэхтээх. Оттон 2022 с. бүддьүөппүтүгэр гаастааһыҥҥа хаһан да ыытыллыбатах 1,4 млрд солк. көрүлүннэ.
Күүстээх үлэ түмүгэр, быйыл өр сылларга кыаллыбатах Киин Саха сирин гааһын ситимин бөҕөргөтөр туґугар, Кыһыл Сыыртан 84 км диэри тардыллар гаас магистралын үґүс утаҕын тутуутугар федеральнай бүддьүөттэн 2,8 млрд солк. ылары ситистибит.
***
Гаас уматыкка киэҥник киирэбит. Гаас уматыктаах массыыналарга көлө нолуогар чэпчэтии көрүлүннэ. СӨ 100 сыллаах үбүлүөйүнэн, Дьокуускай куоракка анаан 100 гаас уматыктаах оптуобуґу атыылаһан аҕалабыт.
“Русгидро” тэрилтэни кытта, Үөһээ Дьааҥы Табалааҕыттан Арктика улуустарыгар эниэргийэни дизельтэн уонна күн батарыайаларыттан дьүөрэлээн ылар ыстаансыйалары туруоруу саҕаланна. 2024 с. бүтүөр диэри барыта 71 саҥа көлүөнэ ыстаансыйа киириэ. Ол түмүгэр, дизель уматыгын 30 %-ҥа диэри кэмчилэниэ.
***
Саха сирин нэһилиэнньэтин дохуотун 1/3-һэ аграрнай салаа сайдыытыттан тутулуктаах. Быйыл улахан кураан туран, оттооһуҥҥа, кыстыкка уустуктар үөскээтилэр. Суһал дьаһал ылыллан, атын эрэгийиэннэртэн атыылаһыллыбыт оту тиэйиигэ 200 мөл. солк. тахса үп көрүлүннэ. Хомойуох иһин, дьон этэринэн, сороҕо мөлтөх хаачыстыбалаах кэлбит.
Тыа сирин үлэһиттэрин үтүөтүнэн, Саха сирэ – Арассыыйа сүөһү иитэр бөдөҥ эрэгийиэнэ. Арассыыйаҕа сылгы ахсаанынан – 1, таба ахсаанынан 3-с сылдьабыт. Ааспыт сылга тэҥнээтэххэ, быйыл биһиэхэ сылгы уонна ынах сүөһү ахсаана эбилиннэ. Аан бастаан, хаһаайыстыбаларга ынах ахсаана 3,4 % элбээтэ.
***
Быйылгыттан субсидия биэрии саҥа мэхэньиисимэ үлэлээтэ. Үүт субсидията 35-тэн 50 солк. тиийэ үрдээтэ. Кэтэх хаһаайыстыбалар биир ыанар ынахха 35 тыһ. солк ыллылар. Ол түмүгэр сүөһү иитэр дьон 2020 сыллааҕар 1,4 млрд солк. элбэҕи ыллылар.
2022 с. т/х-та хаһан да ылбатах 12,5 млрд солк. ылыа. Эт, оҕуруот аһын, хортуоппуй уонна бурдук соҕотуопкалааһыҥҥа саҥа субсидиялар киирэллэр. Хоту уонна бырамыысыланнай улуустар т/х-ларын тэрилтэлэригэр уонна бааһынайдарга ыанар ынахха төбөтүгэр 45 тыһ. солк. көрүллүө. Оттон биэ төбөтүгэр субсидия 1,5-тэн 3 тыһ. солк. тиийэ улаатыа.
Агро-бырамыысыланнай комплекс пуондатын нөҥүө, т/х-тын бородууксуйатын оҥорооччуларга 500, өссө 500 мөл. солк. хотон, сылгы базата, оҕуруот аһын харайар тутууларга барыаҕа. Бу үп барыта саҕа үлэ миэстэтин тэрийиигэ, бородууксуйаны элбэтиигэ туһуланыаҕа. Урукку курдук үбү кэмиэрчэскэй уонна производственнай көдьүүһэ суох туттуу тохтуохтаах. Холобур, 2015 с. Дьокуускайга аһыллыбыт 400 мөл. солк. суумаҕа тутуллубут оҕо аһын кэмбинээтэ хаһыс да сылын үлэлээбэккэ турар. Маннык холобур элбэх. Ол – тохтуохтаах.
Мин бырабыыталыстыбаҕа уонна ТХМ-гэр кылгас кэм иһигэр т/х-тын бородууксуйатын астааһыҥҥа ылыллыбыт технология комплекстарын инвентаризациялыылларын сорудахтыыбын.
Тыа сиригэр ыытыллар сөҕүмэр улахан үп-харчы тыа дьонун дохуоттара үүнүүтүн уонна Саха сирин олохтоохторо хаачыстыбалаах олохтоох бородууксуйанан хааччыллалларын ситиһиэхтээх.
***
Бүгүн ахсааммыт 1 мөлүйүөн буоларыгар хаһааҥҥытааҕар да чугаспыт. Өлөн-охтон биэрбэт духуобунай күүспүтүн өссө күүһүрдэр туһугар, кэлэр 2022 сылы өрөспүүбүлүкэҕэ Ийэ сылынан биллэрэбин. СӨ 100 сылын уонна Ийэ сылын ураты өйдөбүллэрэ умнуллубатын туһугар, Саха сиригэр 2022 с. төрөөбүт оҕоҕо барытыгар “100 сыл оҕолоро” диэн 100 тыһ. солк. кээмэйдээх тус хапытаалы олохтуурга ыҥырабын.
