2020 с. кулун тутарыгар Дьокуускайга, кыылы быстах тутар пуунугар (КБТП) 153 ыт уонна 48 куоска өлөрүллэн хаан-билик буолан контейнерга сыталларын булан, кыылы көмүскээччилэр аан дойду үрдүнэн айдааны тардыбыттара. Ити түбэлтэни билигин ким эмэ өйдүүрэ дуу? 201 кыылы өлөрүү арыый иннинэ, 2018 с. ахсынньы 27 к., ити билигин сыыһа сокуон диэн утаран сордонор “Об ответственном обращении с животными и о внесении изменений в отдельные законодательные акты РФ” диэн 498 №-х Федеральнай сокуоммут ылыллыбыта.
Ити иннигэр олунньуга Ленскэйгэ оскуола оҕотун ыттар улаханнык эчэппиттэрэ. Эр дьон мустан, ыттары ытыалаабыттар курдук этэ. Саха сирэ барыта уордайан, Дьокуускайга сэрэхэдийэн дьэллик ыттары аҕыйатаары, ол 200 кыылы кистии-саба дьууктуу сатаабыттара биллэн тахсыбыта.
Ол кэннэ “зоошизалар” омуктары иирсиһиннэрэр, үөҕэр ис хоһоонноох сурук бөҕөтүн соцситимнэргэ тарҕаппыттарын иһин, холуобунай дьыала тэриллибит курдук этэ да, түмүгүн билбэппит. СӨ бэтэринээрийэҕэ департамена иирэр ыарыы турбутунан “укуолламмыттара” диэн көмүскэнэн көрбүтэ да, борокуратуура “КБТП-га ыарыылаах ыттары туспа араарбакка, барыларын өлөрөн, сокуону кэспиттэр” диэн түмүк таһаарбыта. СӨ бэтэринээрийэҕэ департаменын салайааччыта В.Бураев үлэтиттэн ууратыллыбыта. Дьокуускай куорат бэтэринээрийэҕэ салалтатын салайааччытыгар боломуочуйатын таһынан дьайыы оҥорбутун уонна кыылга кырыктаах сыһыан иһин холуобунай дьыала тэриллибитэ. Ол билигин да силиэстийэлэнэн бүтэ илик. Сураҕа, өлбүт ыттары бэлииссийэ көрөн, боротокуоллаан баран, хайдах ньыманан өлөрүллүбүттэрин эспэртиисэлээбэккэ хаалбыт.
Оччолорго КБТП-ны мээрийэ тэрийбит “Жилкосервис” тэрилтэтэ дьаһайара. Киһи сонньуйуох, бу тэрилтэни билигин астаапкаҕа барбыт, оччолорго Өрөспүүбүүлүкэ борокуратууратын хоруупсуйаны утары охсуһуутун үрдүк дуоһунастаах салайааччытын кэргэнэ В.Билоус салайара. Соторутааҕыта бэчээккэ 2021 с. ыытыллыбыт куорат хонтуруоллуур-счетнай палаататын бэрэбиэркэтэ Билоус кэмигэр “Жилкомсервискэ” элбэх үп дьиссипилиинэтин кэһии тахсыбытын, оҥоһуллубатах үлэни эбии суруйан (приписка) бүддьүөт харчытын сиэбиттэрин арыйбыта тахсыбыта. Холобур, кыһын тоҥмут бөҕү, кирдээх ууну көйөн, тиэйии кээмэйин 37, сири санитарнай ыраастааһыны 13 төгүл үрдэтэн харчы ылбыттара булуллубут. Барыта куорат бүддьүөтүгэр 100 тахса мөл. солк. хоромньу тахсыбыт. Холуобунай дьыала тэриллибитэ иһиллибэт.
Бу тэрилтэ ыты тутууга, тиэйиигэ, көрүүгэ-харайыыга төһө элбэҕи эбии суруйан куорат, өрөспүүбүлүкэ харчытын “хайытан” ылбыта биллибэт.
Урукку мээр С.Авксентьева кыылы көмүскээччилэр ыгыыларын тулуйбакка, 2020 с. атырдьах ыйыгар КБТП-ны кинилэр “Помоги выжить” диэн аһымал пуондаларыгар биэрбитэ. Пуонданы 2020 с. муус устарга Манвел Авагян, Екатерина Безрученко тэрийбиттэр. Хайдах эрэ ити пууну биэриэхтэрэ диэн тоһуйа тэриллибит курдук дии?
Дьокуускай чунуобунньуктара укуолунан өлөрдүбүт диэн сымыйалыыллар, ыттары күрдьэҕинэн быһыта охсон өлөрбүттэр диэн Госдума дьокутаата В.Бурматов айдаан бөҕөнү тардыбыта. Кини өссө ыттары өлөрүү иһин чунуобунньуктары кытта куорат тэрилтэтин (“Жилкомсервис”) үлэһиттэрэ холуобунай дьыалаҕа тардыллыахтаахтар диирэ. Ыттары өлөрүүгэ буруйдаахтары сууттуурга Арассыыйа 20 биллиилээх артыыһа аһаҕас сурук кытта суруйбуттара. “Зоошизалар” Дьокуускай КБТП-гар түбэспит кыыл тыыннаах тахсыбат, кыһын -50 кыраадыс тымныыга уу испэккэ, аччык аҥаардаах туталлар, ууһуур уорганнарын туох да быраабыланы тутуспакка быһаллар эҥин диэн дьулаан кэпсээннэри тарҕаппыттара. Бурматов билигин да ол 200 ыты өлөрбүккүт диэн сирэй-харах анньар.
498 №-х ыт сокуонун туолуутун үбүлээһин субъектарга түһэриллибитэ. Федеральнай сокуон туолуутун хааччыйарга Ил Түмэн 2020 сыл муус устар 4 к. өрөспүүбүүлүкэ 2014 с. ылыллыбыт 1288-З 131-V №-дээх сокуонугар эбиилэри киллэрбитэ. Сокуон толорор боломуочунай уорганынан, ол аата ыт харчытын түҥэтээччинэн СӨ бэтэринээрийэҕэ департамена буолбута. Саха сирин сокуона ыты тутар пууннары, приюттары тутуу үбүлээһинин көрбөт. Ол иһин С.В. Авксентьева мээрдээн олорон, ити сокуон ирдэбилин толороору, премьер А.Тарасенкоттан приют тутарга харчы көрдөөн суруйбута эппиэтэ суох “ууга тааһы бырахпыттыы” сүппүт.
Дьиҥэр, Бурматов сокуонуттан ыты өлөрөн “буруйданан”, кэһэйбит дьон быһыытынан, сокуону үчүгэйдик үөрэтэн, тутуһуох баар эбит. Биһиги, кырдьык, ыкка дьалаҕай сыһыаннаахпыт. Оччолорго Ил Түмэн ыты тутар дьон эппиэтинэстэрин кытаатыннарар сокуон ылбыта буоллар, бэйдиэ сылдьар ыт барыта ааҕыллан, учуоттанан, чиптэнэн, босхо сылдьар, дьэллик барбыт ыт быдан аҕыйыан сөбө.
Бурматов сокуона ылылларыгар бүтүн уопсастыбанан дьүүллэһии тахсыбатаҕа. Дьэллик ыт ахсаана наһаа элбээтэҕинэ аҕыйатар быраабы регионнарга биэрии, приют тутуу үбүн федеральнай киинтэн бэрдэрэр курдук, билигин “кэнниттэн доруоптуур” туруорсууларбыт оччолорго иһиллибэтэхтэрэ. Ил Түмэн дьокутааттара тугу эмэ туруорсубуттара дуу, суоҕа дуу? Оттон сокуон ылылынна да, толоруллуохтаах, билбэтэҕим диэбитиҥ эппиэтинэстэн босхолообот.
Бурматов чунуобунньуктары буруйдуур
Сороҕор наһаа кэнэммит. РФ Силиэстийэлиир кэмитиэтин салайааччыта А.Бастрыкин этиитин дьон сыыһа өйдөөн, кини “Бурматов сокуонун ревизиялатыам, дьэллик ыт элбээтэҕинэ өлөрөр гына сокуону уларыттарыаҕым” диэтэ диэн бэйэни албыннаныы, уос-куйуу барда. Бастрыкин бастатан туран силиэдэбэтэл, сокуон туолуутун, урут көбүтүллүбүт ыкка сыһыаннаах дьыалалар туруктарын, чунуобунньуктар миэстэлэргэ федеральнай сокуону төһө тутуһалларын көрөрүн суруйбута. Дьэллик ыттары өлөртөрүөм диэбэтэҕэ.
Итини бигэргэтэрдии, бу күннэргэ Бурматов инстаграмыгар чунуобунньуктар ыты эппиэтинэстээхтик көрүү сокуонун сабатаастыыллар, приюттары туппакка, дьэллик кыылы аҕыйатар боломуочуйаларын толорбокко, дьиҥэ, кыра кыһалҕаны быһаарбакка, дьон өлүүтүгэр тиэртилэр диэтэ. Дьон олоҕун харыстыыр оннугар, хоруупсуйалыыр иҥсэлэригэр сокуону толорбокко, ыттар дьону өлөрөн, уопсастыбаны икки аҥыы хайыттылар диэн быһаччы чунуобунньуктары буруйдаабыт. Суруйуута “холуобунай дьыалалар тэрилиннилэр, буруйдаахтар хаайыллалларын күүтэбит” диэн дьэбир түмүктээх. Ол аата, Дьокуускайга С.Слепцова өлүүтүгэр мээрийэ ханнык эрэ дуоһунастаах үлэһиттэрэ сууттаныыһылар быһыылаах.
Оттон биһиэхэ Бурматов сокуонун кэһии бүгүҥҥэ диэри тахса турара аһаҕас бэчээккэ көстөр. Холобур, тохсунньуга “киһини сиэбит ыттар хоруолларын” туппуттар диэн видео тарҕаммыта. Аҕыйах хонугунан “хоруолу” кимэ биллибэт дьон ылбыт этилэр. Ону таһынан, ыты көмүскээччилэр мантан тутуллубут ыттары “өлөртөн быыһаан” Москубаҕа сөмөлүөтүнэн көтүтэн, улахан массыына сакаастаан ыытар буола сылдьаллар. Оттон Бурматов сокуона Гражданскай кодекс 231 ыст. тирэҕирэр. Онно тутуллубут дьиэ кыыла (ыт онно киирсэр) кимиэхэ даҕаны, бэл, аһымал тэрилтэтигэр 6 ый устата бэриллиэ суохтаах. Тутан баран 3 хонугунан маннык ыт тутулунна диэн биллэрии таһаарыллар, ол 6 ый сайтка туруохтаах. Онон, ити “хоруолу”, атын да тутуллубут ыттары 6 ый буолбакка түбэһиэх биэрбиттэрэ сокуону кэһии буолбатах дуо? Ити аата, КБТП дьаһайар аһымал тэрилтэтин үлэһиттэрэ сокуону билэ сатаабакка үлэлии олороллор буолбатах дуо?
Аны туран, ити ыттар киһини сиэһиҥҥэ кыттыбыттарын быһаарар эспэртиисэни ааспыттара биллибэт. Сокуоҥҥа ытырыыгын (агрессивнайын) көрдөрбүт ыт бэриллиэ суохтаах дэнэр да, биэрбиттэр. Балар кэлин эмиэ дьоҥҥо саба түстэхтэринэ, ким эппиэттиир?
“Ыттар хоруолларын” аттаабакка таһаарыа суохтаахтар этэ. Бу ыт вакцинация, стерилизация эпэрээссийэтин кэннэ, бааһа оһуор диэри карантиҥҥа сылаас сиргэ сытыахтааҕа. Оттон эрдэ бэриллибититтэн “хоруол” урут тутулла сылдьыбыт, чиптэммит, аттаммыт ыт буолбатаҕа буолуо дуо диэн атын уорбалааһын тахсан кэлэр. Итинник биир ыттары төһө баҕарар, хос-хос тута-тута, бүддьүөт үбүн сиэххэ сөп буолбатах дуо?
Аһымал пуондатын биисинэһэ
Куораттан КБТП-ну ылбыт “Помоги выжить” аһымал тэрилтэтэ 1,5 сыл устата куорат тустаах тэрилтэриттэн дуогабардаһан 44 мөл. солк. ылбыт диэн “Саханьюс” биллэрбитэ. Ити ыты иитэргэ өссө аҕыйах эбит, куорат 2021 с. боломуочунай уоргантан 73 мөл. көрдөөбүтүн, 28 мөл. эрэ биэрбиттэр.
2020 с. түмүгүнэн пуонда 3,7 мөл. солк. ыраас барыска тахсыбыт. Даа, куорат дьэллик ытын дьаһайыы олус да барыстаах биисинэс эбит! Оттон ити үлүгэр үп Сардаана Слепцова олоҕун ардай аһыылаахтартан тоҕо эрэ быыһаабатах.
Ыт боппуруоһун быһаарыыны маҥнай управаларга, онтон куорат хаһаайыстыбатын дьаһайар сулууспаҕа (СЭГХ) биэрбиттэр. Онон, ыт тутуллар үлэтин хонтуруоллаабатаҕар СЭГХ дьаһалтата дьыаланара буолуо. Ол иһин буолуо, СЭГХ-ҕа саҥа салайааччы ананна.
Мээр Е.Григорьев сокуон киириэҕиттэн 4,5 тыһ. ыт тутулунна диэн этэр. Балартан 2300 ыт төттөрү тутуллубут сиригэр ыытыллыбыт. Ити сыыппара аһымал пуондатын отчуотугар тирэҕирдэҕэ.
Итиччэ ыт чахчы тутуллан, “сытар ынаҕы туруорбат” көрсүө буолан таһаарыллыбыттар диэҕи, уулуссаҕа дьону сиэри сырсар ыт аҕыйаабат. Ыт курдук сымса, күүстээх, өйдөөх кыыл мээнэ туттарбата өйдөнөр. 2021 с. куорат үрдүнэн 2 ыты тутааччы баар дэнэр. Ол дьон итиччэ элбэҕи туппуттара буолуо дуо? Ыксаллаах быһыы биллэриллибитин кэннэ, куоракка 30-тан тахса ыты тутар хамаанда үлэлээбитэ. Бары массыыналаахтар, анал тутар тэриллээхтэр. Ол үрдүнэ, ый кэриҥэ кэмҥэ быһа холоон 500-чэ ыты туппуттар.
Итинтэн ол икки эрэ киһи 4,5 тыһ. ыты туппуттар дииллэрин саарбахтыыгын. Тутуллубуттартан 2,3 тыһ. ыт төрөөбөт, ууһаабат оҥоһуллан “төрөөбүт дойдуларыгар” (среда обитания) төттөрү ыытыллыбыттар. 2022 с. олунньу 4 к. туругунан куорат икки КБТП-гар 1200-чэкэ ыт баар эбит. Баҕар, сыыһарым буолуо да, ол тутуллубут 4,5 тыһ. ыттан ыытыллыбыт 2,3 тыһ., билигин баар1,2 тыһ. көҕүрэттэххэ, 1,0 тыһ. ыт ордон тахсар, ханна сылдьаллара биллибэт. Итини бигэргэтэрдии иллэрээ күн бэчээккэ бэрэбиэркэ 400 сымыйа ыт отчуоттаммытын булбутун суруйдулар.
Е.Безрученко пуондата 2021 с. сэтинньи-ахсынньы ыйдарга үлэлээбит үлэтин иһин ылыахтаах 5 мөл. солк. мээрийэ биэрбэт диэн үҥсэр. Оттон сураҕа, куорат ити үбү пуонда отчуота ситэтэ суох диэн, бүддьүөккэ төннөрөөрү олорор үһү. Сокуон хоруупсуйа тахсыбатын диэн ыты ханна туппуккун, ууһаабат оҥорон миэстэтигэр төннөрбүккүн барытын видеонан бигэргэтиэхтээххин, ыкка толоруллубут докумуоннар, видеолыын эҥин хас да сыл хараллыахтаахтар, сайтка тахсыахтаах диэн ирдиир. Оттон пуонда сайта суох. Ол аата СЭГХ пуонда харчы төлөтөөрү биэрэр докумуоннара ситэтэ суохтарын саҥа өйдөөн көрөн, 5 мөл. солк. биэрбэт буоллаҕа.
Ол эрээри 5 мөл. солк. барыта бүддьүөккэ төннөрүллэрэ сыыһата чахчы. Толоруллубута дакаастаммыт үлэтин төлүө этилэр. СЭГХ бүгүн кэлэн, буруйун куоттараары аккаастыыра, анараа тэрилтэ үлэтигэр охсуон сөп. Оччотугар билигин тутуллан турар 1200 ыт аһа быһыннаҕына, муус устарга хоргуйан өлөн эрэр орулаһыылара-ыйылаһыылара эмиэ Москубаҕа тиийэ иһиллиэ.
Түмүк оннугар
Бу ырытыы Бурматов сокуонун көмүскээн буолбакка, сокуону билбэппит, аахайбаппыт тугунан диэлийэн тахсыбытын көрдөрөөрү оҥоһулунна. Өскө сокуону эрдэттэн үчүгэйдик үөрэтэн, содулун өйдөөн тутуһуллубута буоллар, ыты тутуу син бэрээдэктэниэ эбитэ буолуо. Дьиҥэр, Бурматов сокуонугар сыыһата, сөбүлээбэппит аҕыйаҕа суох. Олору көннөрөргө өйдөөн-төйдөөн киирсиэхтээхпит. Ыттар С.Слепцованы өлөрбүттэрин кэннэ Госдуумаҕа П.Аммосов, С.Авсентьева Бурматовы кытта киирсэн көрбүттэрин, “Тузик грелканы быһыта тыыппытын” курдук саҥалаах ордорботоҕо.
Бу күннэргэ РФ Генборокуратуурата Бурматов сокуонугар регионнарга хаһаайыннаах ыттары күүлэйдэтии хайдах буоларын эрэ быһаарар быраабы биэрэр сөп диэбит. Ыт сокуонун көннөрүү итинэн бүтүүһү. Оччотугар Ил Түмэн нэһилиэнньэ интэриэһин салгыы хайдах көмүскүүрэ буолла?
Владимир Степанов.
Сэҥээриилэр