Михаил Хазины былаас күндүлээн-маанылаан, сүөгэйгэ сөтүөлэтэ сылдьар экэнэмииһэ диэбэккин. Көҥүл уопсастыбаннай диэйэтэл, публицист, блогер. Аан дойду сайдыыта муҥур суолга киирдэ, онон, аан дойду саҥа экэнэмиичэскэй кириисиһэ кэллэ диэн түөрүйэ биир ааптара.
Путиҥҥа киириигэ уочарат
Кинини аан дойдуга 1998 с. дефолт буоларын өтө таайбыт экэнэмииһинэн билэллэр. Онон, ким да сымыйаччы, куолуһут, өйүнэн ыалдьар эҥин диэбэт, борогунуостара сыыһалар диэччи иһиллибэт. Ол иһин Хазины Арассыыйа экэниэмикэтин салайан кэлбит “Европа аһатыа” диэн үҥэр либераллар абааһы көрөр буолуохтаахтар. Украинаҕа байыаннай эпэрээссийэ саҕаламмытын кэннэ, үгүспүт урукку олохпут хайдах баарынан эргийбэтин өйдөөтүбүт. Хазин “биһигинэ да суох кэлиэхтээх кириисиһи арыый түргэтэттибит” диэн этэр. Аан дойду олоҕо хайдах буоларын кини сабаҕатынан көрүөххэ.
Хазин өссө байыаннай дьайыылар саҕаланыахтарын иннинэ, 2022 с. тохсунньу 31 к. өтө көрбүттүү, “аан дойду сайдыытын неолиберальнай, хапыталыыстыы мадьыала баар кыаҕын сиэн бүтэрдэ, ону солбуйар саҥа парадигма, глобальнай сайдыы саҥа альтернативнай бырайыага Арассыыйаҕа эрэ баар” диэбитэ. Сотору “саҥа бэрээдэккэ киириэн баҕалаах дойдулар салайааччылара В.Путиҥҥа киирэр уһун уочаракка туруохтара” диэбитин ый анараа өттүгэр ким эмэ итэҕэйбитэ дуу, суоҕа дуу?
Хазин “Арассыыйа аан дойду хас да бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуга суох валютнай зоналарга арахсыаҕа диэн көрүүлээх” диир. Бу зоналарга дойдулар харчыны сатаан эргитэр кыахтара уонна технологиялар күрэстэһиилэрэ инники сайдыыны салайыахтаах. Евразия саамай улахан зонатын киининэн Арассыыйа буолуохтаах. Атын кииннэринэн АХШ, Кытай, Индия буолуохтаахтар. Баҕар, өссө Европа эбэтэр Англия баар буолуохтарын сөп үһү. Хазин аан дойду салайааччылара манна хайыы-үйэ бэлэмнэнэ сылдьаллар диир. Холобур, Англия премьер-миниистирэ Борис Джонсон Путины кытта Англияны (Европаны баһылыырга буолуо) аан дойду биир туспа валютнай зоната оҥорору кэпсэтээри хаһыс да ыйын көрсө сатаабыт эбит.
Бу түөрүйэтэ төһө сөбүн билбит суох. Ол эрээри арҕаа дойдулар, судаарыстыбалар уонна чааһынай хампаанньалар бу күннэргэ Арассыыйаҕа киксибит курдук, тырыта-хайыта тыытардыы, бииргэ саба түспүттэрэ дьикти. Чахчы, туох эрэ улахан, биллибэт уларыйыы кэлэн иһэригэр Арассыыйаны буруйдааҕынан ааҕан тохтото сатыыр курдуктар. Арҕаалар, киһи дьиктиргиэх, судаарыстыбаҕа, дойду экэниэмикэтин ханнык эрэ хайысхатыгар, салайааччыларыгар, олигархтарыгар, чунуобунньуктарыгар эрэ сааҥсыйа биллэрбэтилэр. Арассыыйа дьонун барытын өстөөхтөр диэн хас биирдиибитигэр: Уйбааҥҥа, Маарыйаҕа, оҕотуттан кырдьаҕаһыгар тиийэ ааҕа биллэрдилэр. Арассыыйаны эһиэхпит дииллэр. Сааҥсыйалар түгэхтэрин көрдөххө, чахчы, хас биирдии ыалы дьадатар, аччыктатар, ыһар соруктаахтара көстөр. Наһаалаары гыммыттарын В.Путин сааҥсыйа биллэрии сэриигэ тэҥнээх диэн этэн арыый сымнатта быһыылаах, атомнай буомбаттан чаҕыйаллар ини. Эмиэрикэ Арассыыйа аан дойдуга Ираннааҕар, Хотугу Кэриэйэтээҕэр да элбэх санкцияларга түбэстэ диэн киһиргиир. Ол аата, биһиги чахчы харахпытыгар көстүбэт улахан киирсии элбэрээгин төлө тартыбыт быһыылаах. Хазин этэринэн, ол уларыйыы аан дойдуну сайдыы саҥа үктэлигэр таһаарыахтаах.
Дуоллар тоҕо үрдүүрүй?
Билигин дуоллар үрдүүр дии-дии, пааньыка бөҕө. Үрдүүр биричиинэтин Хазин өссө 2021 с. алтынньытыгар “2014-15 сс. РФ Киин баана харчы биэрэр бырыһыанын сыыһа үрдэтэн, солкуобай ускуустубаннай девальвациятын күөттээн, дуоллар сыаната 2 төгүл үрдээбитэ. Киин баан ол сыыһатын хатылаан, девальвация оҥорон, дуоллар эмиэ 2015 с. курдук үрдээри олорор” диэбитэ. Ол аата, девальвацияны Киин баан Украина иирсээнэ үөскүөн иннинэ бэлэмнээн олорбут буолан тахсар. Эмиэ алтынньыга атын биллэр экэнэмиис, Госдуума дьокутаата М.Делягин девальвация кэлээри турар кутталын эппитэ. Ол эппиттэрэ Украинаҕа байыаннай эпэрээссийэ кэмигэр тиийэн кэллэ. Ол иһин билигин Киин баан дойду 300 млрд тахса дуоллар саппааһын сааҥсыйанан омуктарга былдьаппытын, тохсунньу бүтүүтэ Киин баан Лондоҥҥа 200 т кыһыл көмүһү ыыппыт айдаана күөрэйбитин кэннэ, хайдах-хайдаҕый, чахчы таҥнарыы эбэтэр акаарылар салайа олоруулара баар дуу диэн кэпсэтиини киһи итэҕэйиэх курдук.
Украинаҕа байыаннай эпэрээссийэ саҕаланаатын кытта, Киин баан дуоллар кууруһун тутар албаһым диэн харчы биэрэр бырыһыанын 20% оҥордо. Хазин сэрэппитин курдук, дуоллар ускуустубаннайдык икки-үс төгүл үрдүүр кыахтанна.
Тугу гынабыт?
Омуктар сааҥсыйаларыттан хайдах көмүскэнэр туһунан Хазин эмиэ туспа санаалаах. Кини Арассыыйа инбэстииссийэҕэ сөҕүмэр кыахтаах, ол эрээри дьон наадыйарын киллэрэр импортан тутулукпут улахан диир. Кини биһиги экэниэмикэлэрэ сууллан эрэр арҕаалар сааҥсыйаларын, тоҕо көтөн ССРС 1930-с сылларга тэрийбитин курдук экэниэмикэҕэ киириэхтээхпит диэн быыһанар суолу этэр.
Бэйэбит элбэх тэрилтэни үлэлэтэрбитин, арыйарбытын, баар производствоны өйүүрбүтүн моҥкурууттааһын сокуона мэһэйдиир эбит. Холобур, АХШ-ка итинник сокуон тэрилтэни тыыннаах хаалларар. Оттон биһиэнэ төрдүттэн эһэр, тэриллэр, ыстаныактар металлоломҥа атыыланаллар, собуот дьиэтигэр ширпотреб ырыынага тэриллэр. Бааннар, куонкурус управляющайдара омуктар дойдуну эһэр “бэһис либеральнай холуонналара” буолан олороллор, кинилэр моҥкуруут сокуонунан саптан, Арассыыйа бырамыысыланнаһын үөрүүнэн эһэр дьон диэн сыаналыыр.
Онон, бастатан туран, моҥкурууттааһын туһунан сокуону тохтотуохха наада. Оҥорон таһаарар хампаанньалары быыһыырга иэстэрэ тоҥоруллуохтаах эбэтэр олох сотуллуохтаах. Судаарыстыба бырыһыан харчытын бааннарга төннөрдүн. Хазин “билигин урукку ССРС саҕанааҕыны билбэт 20-40-таах икки көлүөнэ эдэр дьон улаатта, билиҥҥи ыччат экраҥҥа көрөр виртуальнай эйгэтигэр олоро үөрэммит дьон. Онон, билиҥҥи үөскээбит балаһыанньа кинилэргэ “шоковай”. Кинилэр атын дьон оҥорбутунан туһана олорбут (мир потребления) аан дойдулара алдьанна. Улаханнык сүрдэрэ тоһунна, ньиэрбинэйдииллэр, ол иһин IT эйгэтигэр үлэлиир ыччат кыраныысса таһыгар баран эрэр. Кинилэр 2-3 ыйынан санкциялар суох буолуохтара диэн билбэттэр. Онон, ыччакка болҕомто ууруллуохтаах.
Хазин “Арассыыйа түргэнник мобилизационнай экэниэмикэҕэ киириэхтээх, онно Киин баан, бааннар кирэдьиит бырыһыанын үрдэтэн мэһэйдииллэрэ тохтуохтаах, бастакы уочарат производство моҥкурууттааһына аҕыйыахтаах. Бааннар оборудованиены металлоломҥа атыылыыллара тохтуохтаах. Бөдөҥ обороннай корпорацияларга судаарыстыбаннай салайыы киириэхтээх. Холобур, авиация уо.д.а. уустук производство улахан собуоттарыгар профильнай үөрэҕэ суох, производствоны билбэт, олигархтар харчыларын маната олордубут “көдьүүстээх менагердары” уураталыахха. Урукку сэбиэскэй да кэмҥэ улахан производстволары салайбыт дьону төннөрөн үлэлэтиэххэ наада” диэн бойобуой ыҥырыылаах. Производствоҕа сатыыр, өйдүүр дьон кэлиэхтээх. Ырыынак исписэлиистэрэ аны наадата суохтар, ырыынак экэниэмикэтэ бүттэ. Каадыры кытта үлэҕэ улахан “чыыска” ыытыллыахтаах. Холобур, бааннарга үп техникума үөрэх таһымнаах, “Ексель” табылыыссатын толорору эрэ сатыыр үлэһиттэр олороллор, Минфин, нолуок сулууспатын үлэтин сокуоннарын аҕыйатыахха, производствоҕа нолуогу кыччатыахха диэн түөрүйэтин сайыннарар.
Арҕаалар “атахха ытыныылара”
АХШ аан дойду ыһылларын билэн олорон, Евросойуустары кигэн сааҥсыйа бөҕө ылларбыта. Ити АХШ кинилэр үптэрин супту уулуур албаһа эбит. Син биир эргиэн тохтообот, оттон харчы сүүрүгэ Европаттан АХШ барар буолар, сыл аҥаарыгар 1,5 триллионтан тахса дуоллар киириэхтээх үһү. Ол түмүгэр ЕЭС экэниэмикэтэ сууллуон, ЕЭС ыһыллыан сөп.
Хазин аан дойдуга биһигини өйөөччү дьон элбэх диир. Саудовскай Аравия инбэстииссийэ харчытын АХШ-ка ыыппаппын диэбит. Араабтар Арассыыйаны сөбүлүүллэр эбит. Кинилэр 20 сыл устата Путин илии баттаабыт, тылынан эппит эбэһээтэлистибэлэрин барытын соппутуойугар тиийэ толорбут. Оттон эмиэрикэлэр коньюнктура уларыйда да, тылларын толорботтор, илии баттаабыттарын да умналлар эбит. Эмираттар өйүүллэрин көрдөрөн эбитэ дуу, дойдуларыгар Украина дьонун визанан киллэрэр гына оҥордулар.
Хазин омуктар Арассыыйаҕа биллэрбит сааҥсыйалара бэйэлэрин бумераннаан охсон, дуоллар систиэмэтин суулларыаҕа диэн бигэ эрэллээх. Урут Кытай дуоллары аан дойдуну баһылыыр харчы оҥорбут Бреттон-Вудтааҕы бары структуралар бэйэ-бэйэлэригэр ыга бааллан олорор систиэмэлэрин алдьата сатаабыт да, систиэмэ тирэҕэ буолар эриэйтин ааҕыныстыбаларын кыайбакка, тугу да ситиспэтэх.
Ити эриэйтиннэр систиэмэлэрэ аан дойдуга харчы иэстии тахсарга көҥүл биэрэр этилэр. Хазин биһигини аан дойдуттан кирэдьиит ылары боптулар. Ол аата, ити систиэмэ биһиэхэ сабылынна. Дуоллара суох олорор буолабыт. Биһиги ресурсабыт элбэҕинэн, Кытай, Индия бааннара дуоллара суох саҥа систиэмэҕэ оонньоһон барыахтара диэн эрэнэр.
Итини сэргэ биһиэхэ экэниэмикэ, технология сайдыытын харгыстыыр “интеллектуальнай бас билии” диэн туормастыыр систиэмэ ыһыллар, технологиялары кытайдар курдук көҥүл ылан туһаныахха сөп.
Онон, арҕаалар экэниэмикэлэрин кыһалҕалара элбэҕинэн, бырамыысыланнас импилээссийэтэ саҕаланан, сааҥсыйалар Арассыыйаны төһө кэһэтэллэрин өр кэтэһэн олорор кыахтара суох. Онон, саамай ыарахан сааҥсыйаларын кулун тутар 15-күнүттэн тохтотон барыахтара диэн санаалаах. “Элбэх да элбэх сааҥсыйаны биллэриэххэ сөп. Ол эрээри ол бэйэлэригэр төһө охсууланан эргийиэн сөбүн толкуйдаабатахтар. Байыаннай эпэрээссийэ сотору түмүктэниэ, ол кэннэ арҕаалар ыарахан сааҥсыйаларын көтүрэн барыахтара” диэн сабаҕалыыр.
Арҕаалар чугуйуох курдуктар
Хазин сабаҕатын бигэргэтэрдии, аан дойдуга биһигини өйүүр хамсааһыннар тахсаллар. АХШ бэрэсидьиэнин бэрэстэбиитэлэ Д.Керри: “Украина сабыытыйалар аан дойду ньиэптэн аккаастанан солбук эниэргийэҕэ көһүүтүн тохтоппоттор. Ол эрээри ньиэптэн солбук эниэргийэҕэ көһүү икки ардыгар гаас оттук буолар” диир.
Арассыыйа Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы А.Новак этэринэн, Европа сылга 500 мөл.т атыылаһарыттан 30% Арассыыйаттан ылар, ону тохтоторо охсуута улахан. Оттон Европа аккаастаатаҕына, Арассыыйа ньиэбин ханна батарарын билэр диэтэ.
Кулун тутар 7 күнүгэр эрдэттэн атыылаһыыга (фьючерс) 1 тыһ. куб.м гаас сыаната 3892 дуолларга тиийэ сылдьыбыт. Оттон холобурга, Арассыыйаны утары барбатах Сербия гааһы 260 дуолларга ылар.
Аан дойдуга 1 баррель ньиэп сыаната 120 дуоллар иһинэн-таһынан турар, өссө үрдүүр кыахтаах.
Эмиэрикэҕэ сааҥсыйаларынан “атахха ытынан”, бэнсиин сыаната күүскэ үрдээн иһэр. Онно эбии сылытыныы, атын да үлэ сыаната үрдээн, дьон дьадайан, айдааран, дэмэкирээттэр кэлэр быыбарга хотторор балаһыанньалара үөскүүр туруктаах. Санкциялартан АХШ тэрилтэлэрин, хампаанньаларын котировкалара түһэрэ экэниэмикэлэригэр охсууланар.
Индия санкцияларга кыттыспатаҕа, солкуобайынан эргиниини үөрэтэрин эппитэ. Кулун тутар 7 күнүгэр Эрдоган Путинныын Турция дуоллартан ураты солкуобайынан, көмүһүнэн, юанынан эргиниэххэ сөп диэн кэпсэппиттэр. Бастакы сырыыга Путин бурдук, мас арыыта тиэммит 30 хараабылы Турцияҕа ыытыах буолбут.
Дуоллары тумна солкуобайынан эргинэр суолу өссө да атын дойдулар тобула сылдьаллар.
Европа дойдуларыттан саамай баайдара диэн ааҕыллар Германия экэниэмикэтэ быйыл улахан кириисискэ киирэр туруктаах, өссө аны күһүн ас тиийбэт буолуон сөп диэн, кэтэхтэрин тарбанан эрэллэр. Германия Украинаттан, Арассыыйаттан сыллааҕы бурдуктарын саппааһын 30% атыылаһар.
Европаҕа 1 тыһ. куб м гаас сыаната 3 тыһ. дуоллартан таҕыста. Уоҕурдуу оҥорорго гаас эниэргийэтин тутталлар. Ааспыт күһүн гаас сыаната 800 дуолларга тиийбитигэр, Европа аммиак оҥорор (азот уоҕурдуутун оҥорорго туттуллар) собуоттарын 40-50% тохтообуттара. Эмиэрикэҕэ уоҕурдуу сыаната сыл устата 80-90% үрдээбит этэ.
Уоҕурдуу сыаната үрдээбитин да үрдүнэн, Кытай Европаҕа уоҕурдуу атыытын элбэтэр санаата суох. Африка элбэх уоҕурдууну Европаҕа атыылыыр эбит да, араагы үөскэтэр кадмийа элбэх. 2022 сылтан Европа киилэ уоҕурдуу кадмийа 60 мг аһарар буоллаҕына ылбаппыт диэн, саҥа бобуу киллэрбитэ.
Ол иһин, аны сайын ыһыыны аҕыйатан хоргуйуу саҕаланыа диэн дьиксинэн, кулун тутар 7 күнүгэр Европа эниэргийэ биэрэр гааһы, ньиэби утары санкция киллэрбэппит диэтилэр.
АХШ кулун тутар 8-гар РФ-тан ньиэп-гаас ылартан аккаастанна. АХШ ылара да кыра, наадыйарын 8% сүтэр. Ол да буоллар, 1970-с сс. курдук кириисис кэлиэ диэн эттэ.
Хазин арҕаалар сааҥсыйалара бэйэлэрин бумераннаан кэһэтиэ диир түөрүйэтигэр, чахчы, киһини итэҕэтэр туох эрэ баар. Ол иһин эһиэхэ билиһиннэрдим. Оттон кини биһиэхэ производство тэрийиитигэр улахан болҕомто ууруллуохтаах диирин кытта сөбүлэһэр дьон элбэх.
Владимир Степанов.
