Билиҥҥи балаһыанньа уонна өрөспүүбүлүкэ салайыытыгар, үлэтигэр-хамнаһыгар туох уларыйыылар киириэхтэрин сөбүн туһунан норуот дьокутаата, Ил Түмэн бүддьүөккэ, үпкэ, нолуок уонна сыана бэлиитикэтигэр, бас билии уонна приватизация боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Ю.М. Николаевтан ыйыталастым.
– Сорохтор байыаннай эпэрээссийэтэ да суох быһаарыллыахтаах дьыаланы дириҥэттибит дииллэрин туох дии саныыгын?
– Итинник этиини кытта олох сөбүлэспэппин. Арассыыйа байыаннай эпэрээссийэни тулуйа сатаан баран, ыытта. Оттон сааҥсыйалар саҥа оҥоһуллубатылар, уруккуларга эбии киллэрдилэр. Арассыыйа – Аҕа дойду сэриитигэр саамай эмсэҕэлээбит дойду. Ол иһин сорох дьон байыаннай дьайыыны ыараханнык ылыныан сөп. Ол эрээри “өрөбөлүүссүйэ үөһээҥҥилэр кыайан дьаһайбат, алларааҥҥылар тулуйалларын аастахтарына” дииллэринии, судаарыстыбалар икки ардыларыгар атааннаһыы дириҥээн, муҥур уһугар тиийдэҕинэ, байыаннай күүһүнэн эрэ быһаарсаллар. Эмиэрикэ уонна Европа холбоһон, урукку ССРС судаарыстыбаларын ыһар ыгыыларын күүһэ бу балаһыанньаҕа тиэртэ. Украина билиҥҥи судаарыстыбата фашистар идеологияларын тутуһар. Арассыыйаҕа, урукку ССРС дойдуларыгар нацистар, фашистар диэн тыл хайа баҕарар киһиэхэ кулгааҕын таһынан киирэр. Биһиги итини хайдах да ылыммаппыт. Оннук эрэсиим бэйэбит бырааттыы дойдубутугар киирбитин, Донецкай уонна Луганскай өрөспүүбүлүкэлэр 8 сылы быһа эрэйи-муҥу көрбүттэрин ким тулуйуой?! Украинаҕа нацизм тоҕо наһаалыырый, сэрии сэбэ харыыта суох киирэ турарый? Норуот хаһаайыстыбатын көтөҕөөрү буолбатах. ЛНР, ДНР боппуруостарын байыаннай күүһүнэн хам баттыыр сорук Украина иннигэр арҕааттан туруоруллубута чуолкай.
2014 с. кэннэ 8 сыл Арассыыйаҕа улахан туһалаах ааста. Дойдубут байыаннай сэбилэниитигэр күүстээх бэлэмнэнии барбытын илэ харахпытынан көрөбүт. 2014 с. быйылгы курдук эпэрээссийэни оҥорорго бэлэмэ суох этибит диэн өйдүүбүн. Эпэрээссийэ бастакы күннэригэр аан дойду сэриитэ саҕаланара буолуо диэн ытырыктатыы баара да, буолбата билиннэ. Билигин боростуой да киһи, НАТО да тойотторо сэрии саҕаланнаҕына, ким да кыайбатын бары өйдүүбүт. Арассыыйа, АХШ, Европа ядернай ракеталарынан сэриилэһиэхтэрэ. Итинтэн туох тахсарын, ким да кыайбатын бары билэн олороллор. Арассыыйа күүһүн өйдөөн, НАТО улахан сэриигэ киириэн баҕарбата көһүннэ.
1941 с. курдук албыннатан олорон биэрбэккэ, урутаабыппыт сөп. Оччолорго хайдах этэй? Фашизм күүһүрэн, Германия Европаны барытын сэриилээн ылбыта. Сэрии сэбэ, сэбилэниилээх күүстэр бөҕөнү аттыбытыгар муспута. Эһиэхэ түспэппит дииллэрэ да, сэрэппэккэ сэриинэн саба түспүттэрэ. Билигин оннукка тиэрдибэккэ, кэмигэр сөпкө аармыйа күүһүн-кыаҕын туһанныбыт. АХШ, НАТО да сэриилэрин Украинаҕа киллэриэхтэрэ суоҕа. Аан дойду сэриитин тардарга интэриэстэрэ суох.
– Биһиги ханна тиийэн тохтуохпутуй, Украинаны барытын ылыахпыт дуо?
– Украина биһиги кыраныыссабытыгар турбут бөдөҥ сэбилэниилээх күүстэрэ үлтүрүтүлүннэ. Баҕар, ЛНР, ДНР референдумнаан Арассыыйаҕа киириэхтэрэ. Онтон Украина Днепринэн кыраныыссалаан, икки аҥыы арахсара буолуо. Мин санаабар, салгыы арҕаа өттүгэр барар улахан наадата суох. Арҕаа Украина ураты тыыннаах дойду. Бэтэрээ өттүгэр биһигини Белоруссияны кытта доҕордуу сыһыаны олохтуур былаас кэлиэхтээх диэн барыллаан этэллэр.
Украиналар иккиэн сэрии сэбиттэн аккаастаныахтаахтар, НАТО-ҕа киириэ суохтаахтар. Швеция курдук хайа да блокка киирбэт, ол эрээри кыра аармыйалаах буолаллара буолуо. Арассыыйа уонна Украина кэпсэтиһиилэригэр өйдөһүү тахсан, быһаарыллыах курдук. Кырдьык, бүгүн эпохальнай, аан дойду саҥа бэрээдэгин олохтуур балаһыанньа үөскээтэ. Биһигини хайыыллар диэн, арааптар, Азия уо.д.а. дойдулар күүскэ кэтии олороллор. Арассыыйа бэйэтин хараахтарынан уонна балаһыанньаттан хайдах тахсарынан көрдөххө, кэннинэн чугуйуо суоҕа.
Эмиэрикэ аҥаардастыы баһылыырын Азия сөбүлээбэтэ чуолкай. Төһө да Соҕуруу Кэриэйэ, Япония АХШ диэки буоллаллар, туттуналлара көстөр. Япония Арассыыйаны утары күүстээх сааҥсыйа ылбакка олорор.
Биһиги бу кэмҥэ туора туран хаалыа суохтаахпыт. Арассыыйабыт тула биир сыалга түмсүөхтээхпит. Эмиэрикэ сэрии кэнниттэн Сэбиэскэй Сойууһу куорҕаллыыр уонунан сылларга ылыллыбыт былаанын түмүгэ билигин ити биллэн эрэр. ССРС ыһыы бастакы түһүмэҕин ааспыппыт. Билигин аны Арассыыйа курдук улахан дойду сэниэтин, сүнньүн быһа сатааһын кэмигэр сылдьабыт. Олорон биэрдэхпитинэ, дойду быһыытынан олох эһиэхтэрэ. Онон, испитигэр хайдыһыыны таһаарыа суохтаахпыт.
– Өрөспүүбүлүкэ хайдах дьаһанан бу уустук кэми туоруоҕай?
– Сааҥсыйалартан олохпут чэпчэкитэ суох буолуо. Сыана үрдээһинин хайдах да тута сатаабыппыт иһин, син биир тахсыаҕа.
Бастакы сорукпут, нэһилиэнньэ кыаммат араҥатыгар өйөбүл күүстээх буолуохтаах. Най барыы диэн тылы соччо сөбүлээбэппин да, дохуоппут үрдүк, олохпут тупсубут кэмигэр ыһыктынан кэбиспиппит баар суол. Үөскээбит балаһыанньаҕа бодобутун тардынаммыт, дьоҥҥо “бэйэм, норуотум туһугар үлэлээтэхпинэ эрэ дойдум сайдар эбит” диэн өйдөбүл киириэхтээх. Билигин эдэр ыччат өйө-санаата уларыйарыгар көмөлөһөр наада. Кинилэр олохторо быһаарыллар кэмэ кэллэ. Хомойуох иһин, Эмиэрикэ барытын быһаарар диэн өйдөбүл дьон ортотугар суох буолбатах. Ити – Эмиэрикэ өйбүтүн ыһар былаанын биир хайысхата. Ол иһин төбөбүтүн уларытыахтаахпыт. Эдэр ыччат билиитэ-көрүүтэ улахан. Балаһыанньанан туһанан, ыччаппыт өйүн-санаатын уларытан, ити билиилэрин өрөспүүбүлүкэбит сайдыытыгар туһулуохтаахпыт.
Ил Түмэҥҥэ билигин өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин көмүскүүр миэрэлэри сокуон оҥорууга күүстээх хамсааһын баран эрэр. Урукку бытаан регламены уларытан, кыра кыһалҕаларга соһуллубакка, улахан кыһалҕалары быһаарарга түргэн дьаһаллары ыларга биир тылы булан үлэлиэхтээхпит. Холобур, миэхэ тутааччылар тахсан, “миэрэҕитин хаһан ылаҕытый, Тутуу министиэристибэтэ төһө да В.Путин, Ил Дархан А.Николаев эппиттэрин иһин, Ил Түмэн эрэ быһаардаҕына биһиэхэ, тутааччыларга, 50% ордук абаансаны биэрэллэр” дииллэр. Ыксыыллара өйдөнөр, сааҥсыйалартан тутуу матырыйаалын сыаната, кирэдьиит бырыһыана үрдээһиниттэн уо.д.а. тутуллан, аукциоҥҥа да киирбэккэ олороллор. Тутуу кэмэ кэллэ, онон, биһиги түргэн быһаарыылары оҥорорго кэпсэтэ олоробут. Ковид кэмигэр бэриллибит чэпчэтиилэри көрөр миэрэлэр ылыллыбыттара көмөлөстө. Балаһыанньа кытааттаҕына, ханнык миэрэ ылыллыахтааҕар бэлэм буоллубут.
Бүддьүөт сокуонугар уларытыылары сырыы аайы киллэрбэккэ, бырабыыталыстыбаҕа, ситэриилээх былааска улахан хайысхаларга бырабыыталыстыба бэйэтэ быһаарар эрэсиэрбэ пуондатын күүскэ эбэн, түргэнник ылыллыахтаах миэрэлэргэ харчыны көрөллөрүгэр көҥүл бэриллиэхтээх. Аны араас үлэҕэ көҥүл биэриитин бүрүкүрээтийэтэ үлэҕэ мэһэйдээбэтин туһугар “олох аҕыйатыҥ” диэн буолла. Урбааҥҥа бэрэбиэркэ тохтуохтаах, тоҕо диэтэххэ, тыыннаах хаалыахпытын наада.
Саха сирэ атын сирдэргэ тэҥнээтэххэ, үчүгэй балаһыанньалаах. Айылҕабыт, уубут, салгыммыт ыраас, сирбит киэҥ, сиртэн хостонор элбэх баайдаахпыт. Саамай сүрүнэ, саха норуота бэйэтэ тыллаах, култууралаах, сүөһүлээх-сылгылаах. Бу киэн туттар баайбытын илдьэ хаалан сайыннардахпытына, сотору биһиэхэ аан дойдуттан элбэх киһи салгыммытын тыына, уубутун иһэ, айылҕабытын көрө, т/х бородууксуйатын амсайа кэлиэхтэрин баҕарыахтара. Биһиги эрдэттэн хамсанан, ити үлэни ыыта олорорбутун өссө күүһүрдүөхтээхпит.
Аһылык боппуруоһун элбэтиигэ улахан болҕомто ууруллуоҕа. Ол иһин, бастатан туран, т/х харчы күүскэ угуллуохтаах. Т/х сайыннарыыга бастакы уочарат биһиэхэ сирбит, бааһынабыт оҥоһуллан үлэлиэхтээхтэр. Мин эһэлэрим иккиэн сүөһү иитэн, бурдук үүннэрэн дьиэ кэргэттэрин иитэн кэлбиттэрэ. Дойдубар, Ньурбаҕа, итинник кыах баар. Сэбиэскэй кэмҥэ “амакинкалар” бөртөлүөтүнэн кэлэн, төһөлөөх элбэх хортуоппуйу, оҕуруот аһын биһигиттэн атыылаһан барар этилэрий? Билигин урукку хортуоппуй, хаппыыста үүнэр бааһыналара кураанах сыталлар. Итинник быраҕыллыбыты барытын сөргүтэн, кыахпытын толору туһанарга үлэни туһулуохтаахпыт.
Ааспыт Ил Түмэн сиэссийэтигэр дьокутааттар сир оҥоруутугар үбү элбэтиини күүскэ туруорустубут. Ааспыт сыл курааҥҥа букатын бэлэммит суоҕун көрдөрдө. Кураан буолла диэн баар сүөһүбүтүн-сылгыбытын суох гынан баран, кэлэр аһылыгы кэтэһэн олорор балаһыанньаҕа тиийэ сыстыбыт. Былыр кураан буоллаҕына, оттоох сирдэринэн көһө сылдьан дьылы туорууллара. Үрэхтэрбит оттоммокко турдахтарына, Амуртан, Забайкальеттан саарбах хаачыстыбалаах от атыыластыбыт.
Оттон урукку ханаалларбыт, нүөлсүтэр систиэмэбит үлэлээбэккэ тураллар. Гидроэнергетик быһыытынан билэбин, билигин айылҕа курааннаан, уу саамай аҕыйаабыт кэмигэр олоробут. Урут айылҕа сокуонунан 11 сыл буола-буола уу аҕыйыыра. Онтон билигин айылҕабыт лаппа уларыйда. Ону хайдах да көннөрбөккүн. Күөллэрбит уолан тураллар. Уута суох сүөһү-сылгы ииппэккин, оҕуруот аһын үүннэрбэккин. Ол иһин күөллэргэ уу киллэриигэ, сири оҥорууга мелиорация билимҥэ тирэҕирбит күүстээх үлэтэ барыан наада
– Билигин дьон т/х 40-50 тыһ. солк. хамнаһы мыынар. Үлэлиэн баҕарбат дьон суох буолбатахтар. Дьону үлэлэтэргэ кыһалаҥ үлэ эҥин курдук быһаарыылар киириэхтэрэ дуо?
– Мин саныахпар, оннукка тиийиэхпит суоҕа. Дьон өйүн-санаатын көннөрдөххө, өйдүөхтэрэ. Дьоҥҥо үлэлииргэ интэриэс көҕүлүөххэ, кыах биэриэххэ наада. Былырыыҥҥа диэри биһиэхэ, холобур, кэтэх хаһаайыстыбаларга көмө кыра буолуохтаах диэн санаа күүстээх этэ. Ол гынан баран билинэбит: т/х оҥорон таһаарар бородууксуйатын аҥаарын кэтэхтэр оҥоро олороллор. Кинилэр бэйэлэрин дьоннорун иитэргэ-аһатарга төһө бородууксуйаны оҥороллорун кыайан аахпаппыт куһаҕан. Үлэ түмүгэ барыта табаарынай производство оҥорон таһаарбытын атыылааһын диэн буолбатах. Ил Дархан Айсен Николаев, бастатан туран, “тыа сиригэр дьон үлэлээх-хамнастаах буолуохтарын наада, онно харчылаах, хамнас төлүүр т/х тэрилтэтэ баар буолуохтаах” диэн эттэ. Үүт сыанатыгар күүскэ үрдээһин тахсарын туһунан быһаарыы аҕыйах күнүнэн ылыллыаҕа. Кэтэхтэри өйүүргэ үлэ күүскэ барыаҕа дии саныыбыт.
Маны сэргэ, үбү кэмчилиир туһугар өр кэм ньиэрбэбитин сиэбит ыт боппуруоһун быһаарар боломуочуйаны эрэгийиэннэргэ бэрдэриэхпитин наада. Урут Бүлүү ГЭС-гэр бииргэ үлэлээбит украинецтарым “Арассыыйаҕа ыккытын кыайбакка олороҥҥут, биһигини дьаһайаары гынаҕыт дуо” диэн күлэллэр. Дьоммутун, сылгыбытын-ынахпытын ыкка сиэтэ сылдьарбыт сатаммат. Билиҥҥи ыт уларыйан – атын ыт. Өйдөөх-төйдөөх, үөрдүһэн күүһүрэрин билиммит кыыл. Билиҥҥи кырыымчыкка ыкка дьиэ тутар, аһылык көрөр кыаллыбат. Онон, киһини утары барыта тохтотуллуохтаах.
– Илиҥҥи сылаас дойдуларга дьон сарсыардаттан тугу оҥорбуттарын куттаммакка, уулуссаҕа атыыга таһаарар. Биһиэхэ бобуу-хаайыы, хааччах, бэрэбиэркэ бөҕө. Тутар, утары аахсар тэрилтэлэр суохтар. Ити өттүгэр сымнааһын барыа дуо?
– Мин санаабар, көҥүллэниэҕэ. Т/х бородууксуйатынан бэйэбитин лаппа үчүгэйдик хааччынар кыахтаахпыт. ССРС бастаан тэриллэригэр, байыаннай хомуньууһум кэнниттэн көҥүл атыы – НЭП киирбитэ. Билигин ол НЭП курдук бэлиитикэни ыытарга тоҕоостоох кэм кэллэ. Кэтэх хаһаайыстыба үүтүн хаачыстыбата намыһах дииллэр да, син биир ас буоллаҕа. Аны хаачыстыбаны тупсарыыны дьон элбэх харчы өлөрөр интэриэһин үрдэтэн ситиһиэххэ сөп. “Самозанятайдары” элбэтии барыаҕа. Бэйэ кыаҕынан олорорго кыах бэриллиэхтээх. Бу барыта сокуон өттүттэн көмүскэллээх буолуутугар Т/х сис кэмитиэтэ күүскэ үлэлээн эрэр.
Иккис улахан кыахпыт аттыбытыгар сытар эрэгийиэммитин кытта сибээстэрбитин сөргүтүүгэ сытар. Урукку 44-с сокуонунан ити кыаллыбата. Федеральнай киин билигин ити сокуон кыайан үлэлиир кыаҕа суоҕунан, саҥа 46-с Федеральнай сокуон таҕыста. Онон, аукционнаабакка, соҕотох атыылааччыттан ылар көҥүллэнэн, ыалларбытын кытта ылсар-бэрсэр сибээспитин күүһүрдэр кыахтанныбыт.
Бу саҕаламмыт балаһыанньа хас да сыл барыаҕа. Кыайыы буолбутун иһин, сааҥсыйа түргэнник тохтообот. Итини эмиэ өйдүөххэ наада. Онон, үлэни инникибитин көрөн оҥоруохтаахпыт. Балаһыанньаны туһанан, най барбыппытын тохтотон, сайдарга үчүгэйи толкуйдаан үлэлииргэ кыах бэрилиннэ. Арассыыйа баайыгар, кыаҕар тирэҕирэн, билиҥҥи кыһалҕалары кумааҕы харчыны эбии оҥорбокко, саба тутабыт диэн олорор. Ол аата, солкуобай сыанатын түһэрии тахсыа суоҕа.
Улахан кыһалҕабыт – бэйэбит оҥорбот буолан хаалан, омук сириттэн тутулукпут улахан. Арассыыйаҕа оҥоһуллар массыына, сөмөлүөт, тиэхиньикэ хомуллар чаастара омук сириттэн киирэллэр. Урут т/х массыыналарыгар тиийэ барыта бэйэбит киэнэ этэ. Ту-154 сөмөлүөт аан дойдуга барытыгар көтөр саамай үчүгэй сөмөлүөт дэнэрэ. Сөмөлүөт оҥоһуута биир-икки сылынан быһаарыллыбата буолуо даҕаны, салайааччыларбыт, дьоммут өйүгэр “биһиги бэйэбит сөмөлүөппүт, богуоннарбыт, турбинабыт, генераторбыт уо.д.а. оҥоһуллуохтаах, атыттар биһигиттэн атыылаһыахтаахтар” диэн өй-санаа киирэн эрэр. Саха сиригэр улахан производство кыаллыбат даҕаны, бэйэбит сир баайын хостуур тэрилтэлэрбит туруктаахтык үлэлииллэрин ситиһиэхтээхпит. Алмаас кырыылааһына төннөн кэлиэн наада. Бэйэбит дьоммутугар үлэ миэстэтэ тэрийиэхтээхпит. Дьарыктаммыт дьоммут бааллар, бу үлэ умнулла илик, бирилийээн оҥорон атыылыахха. Көмүһүнэн үлэни күүһүрдүөххэ, көмүс сыаната тахсыаҕа. Итинник атын кыах элбэх. Биһиги сиртэн хостонор баайбытыттан төһөнөн эбии харчы киллэринэр табаары оҥорон таһаарарга үөрэнэбит да, соччонон дьоммут үлэлээх-хамнастаах буолуохтара, дохуот киирэрэ күүһүрүөҕэ.
Айсен Сергеевич “былыргылыы толкуйдаамаҥ, аныгылыы толкуйдааҥ” диэн сөпкө этэр. Балаһыанньа уларыйда, олох эпохальнай суолталаах, Сэбиэскэй Сойуус саҥа тэриллэрин саҕанааҕы курдук балаһыанньа кэллэ. Оччолорго Павел Корчагин, А.Стаханов курдук энтузиаст дьон элбэх буолан, ССРС төгүрүччү өстөөх ортотугар олорон, балысхан сайдыыны ситиспитэ. Ол суолу хаттаан хайыахпытын наада.
Владимир Степанов кэпсэттэ.
