РФ Бэрэсидьиэнигэр СӨ Бастайааннай бэрэстэбиитэлэ А.С. Федотовы Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтии кэлэ сырыттаҕына көрсөн кэпсэттибит. Кини Донбаска өрөспүүбүлүкэ көмөтүн илдьибиттэн саҕалаан, “көмүс миллиард” атын аан дойдуну хам баттаан олорбута уурайан эрэригэр тиийэ сэһэргэстибит.
***
– Андрей Сандаминович, дойдугар туох сонуннаах кэллиҥ?
– 2020 с. Бэрэстэбиитэлистибэҕэ устуоруйа бырайыактарынан күүскэ дьарыктанныбыт. Өрөспүүбүлүкэ төрүттэммитэ 100 сыла, Саха АССР бастакы постпреда М.К. Аммосов төрөөбүтэ 125 сыла туоллулар. Поспредство 100 сылыгар кинигэ таһаардыбыт. Биһиги ыраах Саха сиригэр үбүлүөйбүт Украинаҕа, аан дойдуга барар устуоруйа бырассыастарын кытта туох эрэ сибээстээх курдуга Украинаҕа бара сырыттахпына ордук билиннэ. Донбасс олохтоохторо Арассыыйаны наһаа таптыыллар. Кинилэр дьоллоох, көҥүл кэскиллэрин Арассыыйа састаабыгар көрөллөр. Мин ити өттүнэн Кырыым, Соҕуруу Осетия, Приднестровье гражданнарын ис санааларын үчүгэйдик өйдөөтүм.
– Урут Донбаска сылдьыбытыҥ дуо?
– Эдэрбэр, Хомсомуол КК аппараатыгар 80-с сылларга Украина уонна Молдавия секторыгар үлэлээбитим. Ворошиловград (Луганскай), Донецкай, Харьков, Кировоград уобаластарыгар хомсомуол тэрилтэлэрин үлэтин тэрээһинигэр көмөлөһөрүм. Ыччат-хомсомуол биригээдэлэрин кытта шахталарга түһүспүтүм. Сопхуостарга, байыаннай чаастарга сылдьыбытым, ол иһигэр Мариупольга. Оччолорго Илиҥҥи Украина дьоно арассыыйалартан тылларынан, култуураларынан туох да атыннара суоҕа. Арай уратылара аатырар буорустара уонна сыалара буолара. Бүгүн Илиҥҥи Украина дьоно туруктаах, сэриитэ суох олоҕу Арассыыйа эрэ аҕалар диэн кытаанахтык өйдөөбүттэр.
– Билигин хайдах олороллор, өй-санаа өттүнэн уларыйбатахтар дуо?
– Кинилэр көҥүл Украинаҕа 30 сыл олорон кэлбиттэр. Саҥа дьон улааттахтара. Ол эрээри бу сыллар усталарыгар илиҥҥи уобаластары олох сайыннарбатахтар. ССРС хаалбытын курдук көстөр. Биһиги 7 буолан сырыттыбыт. Онтон биэспит – эдэр дьон. Волновахаҕа тиийэн баран, биир уолбут: “Хайа, сарайдара сиипэр дии... Сиипэри оҥорботтор да, манна сыппытын курдук сытар эбит”, – диэн, соһутта.
Балыыһаҕа, оҕо саадыгар сылдьан суоллары көрөн, барыта уруккунан сытарыттан соһуйдубут. Ол туһунан ДНР салалтата этэр. ОДьХХ хаһаайыстыбата эргэрэн бүппүт, иһэр уунан хааччыйар турбалара уларытыллыбакка сытар. Биллэн турар, байыаннай дьайыылар охсоллор.
Кыһалҕаларын аһаҕастык этэллэр. Кинилэр кэлин 8 сыл байыаннай балаһыанньаҕа, буомбалааһын анныгар олорбуттар. Ил Дархаммыт А.С. Николаев аатыттан Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлэ Т.В. Переверзеваны биһиги үбүлүөйбүт бэлиэбитинэн наҕараадалаатым. Онно кини олус үөрдэ уонна ДНР сүүс сылын туолуон наһаа баҕарабыт диэбитин долгуйа иһиттибит.
100 сыллааҕыта Сахабыт сирэ барыта кэриэтэ Донбасс курдук сэрии уотунан хабыллан сытара. Владивостоктан үрүҥнэр Айааҥҥа киирээри бэлэмнэнэллэрэ. Туох билиэй, атын дойду бас билиитигэр биэрээри гыммыт да буолуохтарын син. Оттон 1922 с. муус устар 27 күнүгэр Саха АССР тэрийэр дэкириэт тахсар. Автономияны ылыы хайа да сэрии сэбинээҕэр күүстээх буолбута. Биһиги эдэр лиидэрдэрбит Аммосов, Барахов, Ойуунускай, Васильев уо.д.а. киэҥ Саха сирин үрдүнэн “Сэбиэскэй Арассыыйа сахаларга судаарыстыбаннас биэрдэ, өрөспүүбүлүкэ тэрилиннэ” диэн үтүө сонуну чаҕылҕанныы тарҕаппыттара. Бу саха национальнай интэлигиэнсийэтин саамай үрдүк ыра санаата этэ. Бу интэлигиэнсийэ Ыраахтааҕылаах Арассыыйаҕа бэлитсыылынайдар сабыдыалларынан үөскээбитэ. Арассыыйаҕа ол саҕана былааһы утарааччылары кытаанахтык туппаттара, ыраах сыылкаҕа ыыталлара. Олор тэрийбит бэлиткуруһуоктарыгар иһиллибит идиэйэлэр Ленин дэкириэтигэр этиллибиттэрэ. Өрөспүүбүлүкэ тэриллиитэ саха норуотун барытын кыһыл салалта тула түммүтэ. Гражданскай сэрии тупсуунан түмүктэммитэ.
– Донбасс дьонун кытта көрсүһүүлэргит хайдах аастылар?
– Арассыыйа сэриилэрин Украина саба түһүө биир нэдиэлэ инники киллэрбитэ дииллэр. Донецкай куорат анныгар Украина 100 тыһ. саллааттаах бөлөҕө, нацистар хас да батальоннара турбуттар. Ыгыы наһаа күүстээх үһү. Бу 8 сыл устата омуктар бэлэмнээбит, сэбилээбит улахан күүстээх сэриилэрэ турбут. Билигин көстүбүт докумуоннар, чахчы, саба түһээри турбуттарын көрдөрбүттэр. Оччоҕо эйэлээх дьон ортотугар улахан өлүү-сүтүү тахсыан сөп эбит.
Мин эйэлээх дьону быыһаары дьоруойдуу өлбүт аатырар “Спарта” батальон хамандыыра Владимир Жога кэннэ, кинини солбуйан хамандыыр буолбут аҕатын Артем Жоганы, өр кэм окуопаҕа олорон сэриилэспит ополчение дьонун кытта кэпсэппитим. Олунньу 21 күнүгэр Арассыыйа ДНР, ЛНР билиммитигэр Донбаска улахан үөрүү-көтүү, көтөҕүллүү, түмсүү буолбут. Үс хонугунан буолбут байыаннай эпэрээссийэ кинилэргэ хайаан да кыайыахпыт диэн бигэ эрэли аҕалбыт. Куораттарын, дьиэ кэргэттэрин хайдах көмүскүү баралларын көрдөххө – Аҕа дойду сэриитигэр норуот туруммутун курдук. Кинилэргэ Путин уонна Арассыыйа – саамай сибэтиэй өйдөбүллэр.
Биһигини чугас дьоннорун, бырааттарын курдук көрүстүлэр. Улахан сэрии буолбут Волновахатыгар гуманитарнай таһаҕас илтибит. Куорат улаханнык алдьаммыт. Ыарахан хартыына. Саха сирэ ас-үөл аҕалар диэн биллэрии барбатаҕа. Дьаһалтаҕа кэлбиппит – болуоссакка элбэх киһи сылдьар. Баһылыгы кытта куорат киининэн сырыттыбыт. Ити кэмҥэ “Z” буукубалаах “Уралбыт” кэллэ. Массыына таһыгар аччык, сылайбыт дьон муһунна. Оҕонньоттор, дьахталлар, оҕолор. Эдэр дьон көстүбэт диэн, бэйэбит сүөкээтибит. Мин: “Уһук Илинтэн, ыраах Саха сириттэн кэллибит, таһаҕас аҕаллыбыт. Ити Арассыыйа илинтэн арҕааҕа диэри эһиэхэ көмөлөһөөрү, фашизмы кыайаары күүһүн түмэрин, сомоҕолоһорун туоһулуур. Арассыыйа ыарахан сабыытыйалар кэннилэриттэн түргэнник тутар уопуттаах. Онон, бу алдьатыылары эмиэ түргэнник чөлүгэр түһэрэн эһиги эйэлээх олоххо төннүөххүт, онуоха диэри тулуйуохха наада”, – диэтим. Миэхэ тус бэйэбэр долгутуулаах тыл этии буолла. Эппитим кэннэ бары ытыс таһыннылар. Саха сиригэр олоро сылдьыбыт биир – Табаҕа, биир Нерюнгри дьахталлара бааллар, кэлэн кууһан ыллылар, махтаннылар. Таһаҕаспыт түргэнник бүттэ. Ол иһин Донецкайга хаалбыт сорох таһаҕаспытын Волновахаҕа аҕалаарыҥ диэн көрдөстүбүт.
Онтон оҕо саадыгар Пасха иннинээҕи бырааһынньыкка сырытыннардылар. Дьэ, манна сэрии усулуобуйатыгар олоруу кутталын көрдүбүт. Уоттара мөлтөх баҕайы, уоппут дьиримнээн, арай аптамаат уочаратын курдук тыһырҕаата. Туттуналлара түргэнэ сүрдээх. Оҕолор бары төбөлөрүн хам туттан баран, хаптайдылар. Ийэлэрэ кинилэри бүөлүү үрдүлэригэр түстүлэр. Эйэлээх нэһилиэнньэҕэ сэрии куттала итинник. Саалаҕа биһиги аптамааттаах харабылларбыт сырсан киирдилэр. Кинилэр сылдьарбыт тухары манаатылар, дибиэрсийэ буолуо диэн дьаарханаллар. “Украинецтар ордук эһиги курдук официальнай дэлэгээссийэни сырсаллар” дииллэр. Оччоҕо улахан бэлитиичэскэй айдаан тахсар үһү.
Дьон ол иһин көмүскэтээри “Арассыыйа биһигини түргэнник ыллын” диэн этэллэр.
Сахалар Арассыыйа састаабыгар киириибит былыргы салайааччыларбыт муударай быһаарыылара этэ. Өксөкүлээх Саха сирин норуоттара Арассыыйаны кытта кэскиллээх буолуохтара диэн кэс тылын эппитэ. Итини умуннахпытына, алдьархайбытын оҥостобут.
– Фашизм күөрэйэ турарыгар туох санаалааххыный?
– Нацизм көрүҥэ элбэх. Ньиэмэс фашизмын 80 сыллааҕыта кыайбыппыт. Мин эһэм Украинаҕа Харьков анныгар 1942 с. дьоруойдуу охтубута. Онтон 80 сыл буолан баран, сиэнэ эһэм фашизмы утары охсуспут сиригэр кэлэбин. Итиннэ нацизмы күөдьүтүмэҥ диэн сэрэтии иһиллэр курдук. Нацизм кыра иирсээнтэн тахсар. Ким эрэ ханнык эрэ омуктан ордукпун диэн санаатыттан, кини улуу талааннаах, киһи тэҥэ суох, таҥара талбыт киһитэбин дии саныыр. Ити кэлэктиип өйүгэр таҕыстаҕына, элиитэбит диэн улуутумсуйуу санаа үөскүүр. Оччоҕо бу дьон атын дьону баттыахтарын баҕараллар. Ол иһин элиитэ диэн тылы сөбүлээбэппин. Таҥара сорох дьоҥҥо былаас, ордук материальнай балаһыанньа биэрэр. Тоҕо? Былааһынан бары дьоҥҥо туһалаатын, оттон баайгынан дьоҥҥун кытта тэҥҥэ үллэһин диир. Православие сокуонунан ол иһин дохуотуҥ 10%-нын аһымалга ыытыахтааххын. Биһиэхэ ааспыт 30 сыл устата аһымал диэн өйдөбүл хаалбата. 30 сыл индивидуализм өйдөбүлүгэр киллэрдилэр. Олох сыала оннук буолбатах.
Украина аан дойдуга буола турар майгыны толору арыйда. Хайдахтаах дьиикэйдик “кэлэктиибинэй арҕаалар” биһиэхэ саба түстүлэр? Отут сыл көҥүл, дэмэкирээтийэ диэн албыннаабыттара. Оттон дьыалатыгар кинилэрдээҕэр дэмэкирээтийэлии буолан таҕыстыбыт. Кинилэр толору тоталитаризмҥа олороллор. Арҕаалар СМИлэригэр бобуу-хаайыы ынырык. Нууччалары барыларын өстөөх оҥордулар, ханна да сырытыннарбаттар, үөҕэллэр. Ити нацизм буолбакка, тугуй? Ити, дьиҥэр, саҕаламмыта ыраатта. Мин ССРС кэмигэр Ригаҕа үөрэммитим. Ким да миигин оккупаҥҥын диэбэтэ. Кэлин Ригаҕа бара сылдьан, бииргэ үөрэммит табаарыстарбын көрсүбүтүм. Кинилэри “негрдэр” (неграждане) диэн ааттыыллар эбит. Прибалтикаҕа дьоннорун гражданнар уонна “негрдэр” диэн араараллара нацизм буолбакка?! Украинаҕа эмиэ оннук. Нацизм – национализм саамай кырыы көстүүтэ. Биһиги саха норуотабыт, ол эрээри биһиги ураты омукпут дииртэн мин туттунабын. Ханнык баҕарар киһи ураты, кимиэхэ да майгыннаабат. Бэйэ устуоруйатын убаастыахтааххын. Биһиги устуоруйабыт аттынааҕы дьоммутуттан атын буолбатах. Биһиги ити нацизм сүлүһүнүгэр ылларбат гына, көнө сүрүннээх сылдьыахпытын наада. Оччоҕо сайдыы кэлиэ. Оттон “бу – биһиэнэ, эйиэнэ буолбатах” дэстэххэ, иирсээн улаатан, Украинаҕа курдук майгы үөскүөн сөп.
– Байыаннай эпэрээссийэ төһө өр барыай?
– Генштаб тугу былааннаабытын билбэппин. Дьон үксэ, байыаннайдар да, эпэрээссийэ атыннык барыа дии санаабыппыт дииллэр. Ол эрээри сэрии бэйэтэ быраабылалаах. Стратегическай сыал уларыйбат. Демилитаризация, денацификация ыытыллыаҕа. Донбаска сылдьан ити сыаллары өссө итэҕэйдим. Украина байыаннай кыаҕар өрүттүбэт охсуу оҥоһуллан эрэр. Путин биһиэхэ Украинаны оккупациялыыр сыал суох диэбитэ. Фронт Днепр уҥа сытар уонна муора кытыытынааҕы сиргэ тиийэн тохтуура буолуо. Онно Украина билиҥҥи былааһын утарар, Арассыыйа диэки санаалаах элбэх киһи олорор. Арҕаалар тиһэх украинецка диэри сэриилэһэргэ күһэйэ олороллор. Дьону “Арассыыйа өлөрөр-өһөрөр, алдьатар сыаллаах” диэн, күүстээх бырапагаанда барар. Оттон ити аҕытаассыйа сымыйатын босхоломмут оройуоннарга үчүгэйдик билэллэр.
Нацизм кутталга тирэҕирэр. Арассыыйа сэриилэрин кытта элбэхтик алтыспыт дьону өлөртүүллэр. Фашистар тоҕо факеллаах хаамалларый? Дьону куттаары. Оннук быһыыны Харьковка көрөбүт. 8 сыл ынырыктык куттаан Арассыыйа диэки барыах да дьон кутталга сылдьаллар.
– Саха сирин экэниэмикэтэ быйыл хайдах буолуох курдугуй? Экспорка атыыбыт оҕустарыа дуо?
– Биһиги экэниэмикэбит илин диэки хайыһыылаах буолан, туруга куһаҕана суох. АЛРОСА экспортыыр бэлиитикэтигэр кыра уларыйыы баар. Бу ааспыт сылларга хампаанньа Де БИРС, Оппенгеймердар монополияларын алдьатан кэллэ. Онон, атын атыылыыр сирдэр үөскээтилэр. Эмиэрикэ, Европа, Тель-Авив эрэ буолбатах. Дубай, Шанхай, Гонконг, Индия баар буоллулар. Онон, улаханнык оҕустарыа суоҕа. Ньиэп, гаас, көмүс, чох өттүгэр эмиэ уларыйыы суох. Бүгүн биһиги солкуобайга эбэтэр атыылаһар омуктар валюталарыгар атыылыыбыт. Байыаннай эпэрээссийэ бүттэҕинэ, аан дойду атыытын конъюнктурата уларыйыаҕа. Эниэргийэтэ суох сайдыбаккын диэн, аан дойду барыта өйдүүр. Күн паныаллара, тыал планетаны быыһаабаттар. Литий батарыайалар дииллэр да, ити – саамай улахан дьааттаах. Саамай “күөх энэргиэтикэлээх” билигин Арассыыйа, биһиги өссө углекислай гааһы ыраастыыр сөҕүмэр ойуурдаахпыт. Европа эниэргийэни оҥорооччу буолбатах. Биһиги “күөх эниэргийэни” атыылыахпыт. Аан дойду үбүн ырыынагар дуоллар билиэниттэн босхолонуу бара турар. “Кэлэктиибинэй арҕаа дойдулар” үп ырыынагыттан дуоллары барытын бэйэлэригэр илимнээн ылар гына оҥостон олороллор. Онон, солкуобайга көһүү – босхолонуу. РФ Нолуогун сулууспатыгар үлэлии сылдьан, ордор харчыбытыгар тоҕо Эмиэрикэ иэһин кумааҕытын атыылаһабытый диэн туруорсарым. Онно ким да тугу да эппэтэ. Биһиги бэйэбит оҥорбут бородууксуйабытын солкуобайга атыылыахтаахпыт. Путин быйыл дуоллартан тэйэргэ быһаарынна. Ол эрээри, эрдэ саҕалаабыппыт буоллар, хам баттыахтаах этилэр. 1990-с сылларга тоҕо Арассыыйаны сэриилээн ылбатахтарай? Сэриинэн киирбиттэрэ буоллар, элбэх киһилэрин өлөртөрүө этилэр. Оччолорго Ельцин, Чубайс дефолт саҕана Арассыыйаны тобуктаппыттара. Онон, баай бөҕөтүн босхо таһар гына оҥостон баран, тоҕо сэриилии туруохтарай?
Владимир Степанов.
